دانلود مقاله شهر یزد

چکیده مصالح ساختمانی بادگیر ها را معمولاً‌خشت خام ، آجر ، گل ، گچ و چوب شورونه تشکیل می دهد چهار بخش عمده بادگیر شامل بدنه ،‌قفسه ،تیغه ها و سقف است و از انواع مختلف بادگیرها می توان به بادگیر یک طرفه، دوطرفه ، سه طرفه ،چهارطرفه و چند وجهی اشاره کرد که اغلب بادگیرهای میبد و اردکان یک طرفه هستند همچنین بادگیر هشت طرفه باغ دولت آباد یزد با 33 متر ارتفاع بلندترین بادگیر جهان محسوب می شود .

بادگیرها در گذشته به عنوان سیستم تنفسی شهرمحسوب می شدند .

جریان طبیعی هوا را به داخل ساختمان هدایت می کردند با توجه به اینکه درخانه ها ، بادگیرها معمولاً در ضلع جنوبی حیاط یعنی در سمت تابستان نشین خانه ساخته می شدند، نوعاً به تالار و حوض خانه ، کلاه فرنگی و زیر زمین ارتباط داشتند.

بادگیر خانه ها نمایانگر تشخص ومنزلت اجتماعی صاحبان آنهاست و این موضوع از طریق ارتفاع و نوع تزئینات آنها مشخص می شود می توان به بادگیر باغ دولت آباد‌Tبادگیر کلیمیان ، بادگیرهای آب انبار شش بادگیری و هفت بادگیری عصر آباد و حسین آباد و...

به عنوان شاخص ترین بادگیر های یزد اشاره کرده است .

مقدمه : در کشور پهناور ایران با مناطق مختلف اقلیمی متفاوت و شرایط متغییر آب و هوائی در فصول مختلف سال ، معماری سنتی ایران راه حل ها و شیوه های منطقی و مناسب جهت فراهم نمودن شرایط آسایش انسان ابداع و ارائه نموده است .

در مملکتی که در قسمت اعظم فلات مرکزی آن در بیش از نیمی از سال قطره ای باران نمی بارد و تهیه و حفظ آب از معضلات همیشگی مردم این نواحی بوده و در سواحل دریای خزر با حدود دو متر بارندگی سالیانه و رطوبت بالای 80 درصد در اکثر اوقات سال ، که فعالیت و تحرک را از انسان سلب می کند و همچنین در سواحل جنوبی کشور که از لحاظ شدت گرما دروازه جهنم نامیده شده و بالاخره در نواحی کوهستانی که برف و سرمای شدید مخل زندگی در زمستانهای طولانی این منطقه است ، مشاهده می کنیم که معماران سنتی این مرز و بوم به لحاظ تجربه چند هزار ساله ، اصول و روشهایی ابداع نموده اند که بدون استفاده از وسایل مکانیکی ، شرایط زیست محیطی ساختمانها را در مناطق مختلف آب و هوائی به شرایط آسایش انسان تا حد ممکن نزدیک کرده اند .

حتی امروزه با استفاده از مصالح جدید و کلیه امکانات تکنولوژی که از نظر اقتصادی پر هزینه و از لحاظ زیست محیطی آلوده کننده می باشند ، مشاهده می کنیم که در مواردی از آن آسایش و آرامش فراهم نگردیده ، چنانچه در اکثر بازارها و مساجد قدیمی ایران ، شرایط آسایش انسان بهتر از انواع جدید آن فراهم است .

تا همین سی الی چهل سال قبل بود که بنایان و معماران در مناطق مختلف اقلیمی ایران ، جهت اصلی ساختمان را رو به جنوب و یا باد مناسب می ساختند .

ولی امروزه طرحهای ما به گونه ای است که ساختمانها در طی تابستان بسیار گرم و در زمستان نیز بسیار سرد و از لحاظ آسایش ناراحت کننده است و به کمک تکنولوژی مدرن و تحمل هزینه بسیار و ایجاد آلودگی سعی شده شرایط محیطی را به شرایط آسایش نزدیک کرده .

از آنجائیکه هزینه تأسیسات مکانیکی هر روز گرانتر و تأمین انرژی مشکل تر و همچنین آلودگی محیطی در اثر استفاده از تکنولوژی مدرن هر روز بیشتر می شود ؛ توجه محققان و مهندسان و معماران در کشورهای پیشرفته به سمت انرژی های لایزال و بدون آلودگی مانند انرژی خورشیدی ، باد ، آب و استفاده از شرایط اقلیمی به منظور تنظیم شرایط محیطی گردیده است و هر روز در این زمینه ابداع و روش جدیدی ارائه و مورد استفاده قرار می گیرد.

البته بازگشت به شیوه های ساختمانی گذشته میسر نیست و مسلماً نحوه زندگی گذشتگان جوابگوی شرایط زندگی امروز ما نخواهد بود .

فصل اول عوامل اقلیمی 1- عوامل اقلیمی یک امر کلی که تقریباً در رابطه با کلیه ساختارهای سنتی ایران صدق می کند ، همگونی آنها و محیط مسکونی با عوامل اقلیمی است این مطلب را در سواحل دریای خزر ، کرانه خلیج فارس و دریای عمان ، دامنه قلل مرتفع و حاشیه کویری مرکزی می‌توان به وضوح مشاهده نمود .

بافت شهری ، فرم بنا و نوع مصالح در هر یک از این مناطق در تطبیق کامل با شرایط اقلیمی می باشد عواملی که بر شرایط اقلیمی یک منطقه تأثیر می گذارد شامل زاویه تابش خورشید ، موقعیت جغرافیایی ، آب و هوا و باد می باشد که هر کدام به اختصار توضیح داده شده .

1-1 خورشید کره زمین دارای محور ثابتی است که نسبت به خط عمود بر صفحه گردش زمین به دور خورشید 5/23 درجه انحراف دارد .

از آنجائیکه این انحراف محور ، نقاط مختلفی از کره زمین را در فصول مختلف مقابل خورشید قرار می دهد لذاحرارت و آب و هوای کره زمین در هر منطقه بنا بر زاویه تابش خورشید نسبت به زمین فرق می کند و این مطلب باعث ایجاد فصول مختلف در هر ناحیه از کره ارض می شود .

به دلیل انحراف محور زمین ؛ زاویه تابش آفتاب نسبت به زمین و همچنین مکان طلوع و غروب آفتاب در فصول مختلف فرق می کند .

شکل 1-1- جهت محور کره زمین نسبت به خورشید در فصول مختلف زاویه تابش : زاویه ای است که تصویر شعاع تابش خورشی برروی زمین با خط شمال و جنوب می سازد .

زاویه تابش آفتاب در زمستان کمتر و در تابستان بیشتر است .

زاویه تابش آفتاب در تابستان هنگام ظهر تقریباً عمودی است ولی د ر زمستان آفتاب با زاویه‌کمتری می تابد .

از این خاصیت در ضلع جنوبی ساختمان می توان استفاده کرد .

با قرار دادن سایبان بالای پنجره های این ضلع، می توان از ورود تابش آفتاب و گرم شدن ساختمان در تابستان جلوگیری نمود .

اما در فصل زمستان که احتیاج به حرارت خورشید می باشد، به دلیل اینکه زاویه تابش آفتاب کمتر است ، تابش خورشید به داخل اتاق نفوذ می کند .

2-1- استفاده از تابش آفتاب در زمستان و جلوگیری از تابش آن در تابستان توسط سایه بان بروری پنجره ‌ جنوبی .

قرار دادن اکثر بازشوها و پنجره های بزرگ در قسمت جنوبی ساختمان و حفاظت از این پنجره ها در مقابل آفتاب تابستان به وسیله سایه بان و یاایوان از خصوصیات اکثر ساختمانهای سنتی و جدید ایران است .

2-1- موقعیت جغرافیایی یکی از عوامل مهم در شرایط اقلیمی هر محل ، موقعیت آن روی کره زمین است .

ارتفاع از سطح دریا نیز تأثیر بسزایی در شرایط اقلیمی دارد .

هر چه زمین از سطح دریا ارتفاع بیشتری داشته باشد، غلظت هوا کمتر و در نتیجه دمای محیط کمتر است .

به طور کلی جهت کسب حرارت از تابش خورشید ، احتیاج به ماده است و اگر ماده بر سر راه این تابش وجود نداشته باشد ، نمی توان از آن کسب حرارت نمود هوایی که غلظت بیشتری دارد نه تنها دارای جرم بیشتری است ، بلکه مهمتر از آن ، در شب هنگام مانند یک عایق ، باعث کاهش تابش حرارت از زمین گرم به آسمان سرد می شود به همین خاطر است که دمای هوا در کوهستانها نسبت به دستهای مجاور همیشه کمتر است .

3-1 آب و هوا وجود بادگیر با آب و هوای هر منطقه در رابطه مستقیم است .

بطوریکه هر چه از شدت گرمای هوا کاسته شود به همان میزان از تعداد بادگیرها کاسته خواهد شد .

بطور مثال وجود بادگیر در مناطق خوش آب و هوای شمال برای اهالی معنا و مفهومی ندارد ، در صورتیکه در مناطقی که آب و هوای گرم و خشک دارد نظیر یزد به تقریب می توان گفت که تمام اماکن بادگیر دارند .

آب انبار شش بادگیری در میدان میرچقماق( یزد) 4-1- باد اختلاف درجه حرارت و فشار هوا ، به علاوه دوران کره زمین باعث جابجایی هوا و در نتیجه باد می شود .

به دلیل اینکه باد با خود ابرهای باران زا و باران که لازمه حیات است را به ارمغان می آورد ، بدون وجود باد ، زندگی در روی کره زمین برای بشر غیر ممکن است .

در ایران ابرهای باران زا از طرف دریای مدیترانه و اقیانوس هند می آیند جریان باد دیگری هم از سمت شمال می وزد که خود سرمای زیاد به همراه دارد.

در جنوب ایران بادهای صحرائی عربستان می وزد که مانع تجمع ابرهای باران خیز در این منطقه می‌شود .

بادهای محلی نیز در هر ناحیه وجود دارد که از جهات مختلف می وزد .

بعضی از این بادها مرطوب و خنک می باشند و بعضی گرم همراه با گرد و غبار هستند .

تعداد زیادی از شهرها و روستاهای ایران در نواحی کویری و حاشیه کویری تا حد زیادی بر حسب موقعیت باد طراحی و بنا شده اند .

بدین ترتیب که کل شهر ، ساختمانها ، بازشوها و بادگیرها به سمت باد مطلوب و خنک بنا شده است و پشت به باد گرم و پر گرد و غبار می باشند .

با این روش ، باد مطلوب به داخل شهر و ساختمانهای آن کشیده می شود و از خشکی و گرمای هوا می کاهد .

تهویه طبیعی ساختمان در ابنیه سنتی ایران مورد استفاده بسیار داشته که بارزترین نمونه آن بادگیر است .

در ایران نوعی باد است که موسوم به باد اصفهانی است و از شمال غرب وارد ایران می شود و از جنوب شرق خارج می شود .

و به عنوان بهترین باد در کویر مطرح است و سایر بادها از اطراف می وزند که غالب هستند .

فرم بنا و محل قرار گیری بازشوها نیز باید با توجه به باد طراحی شوند .

به طور کلی در اقلیم سرد باید ساختمان کاملاً در مقابل باد سرد محافظت شود .

فرم بنا نباید به طریقی باشد که باد سرد حداقل اصطکاک با بنا راداشته باشد و به سرعت دور شود .دراین قسمت از ساختمان باید از عایق حرارتی ضخیم و یا مصالحی که در مقابل انتقال حرارت مقاوم هستند ، استفاده نمود .

همچنین از تعبیه بازشوهای بزرگ احتراز شود .

در اقلیم های دیگر نیز ، ساختمان باید به همین طریق در مقابل باد مزاحم محافظت شود و برعکس فرم بنا باید به شکلی باشد که باد مطلوب را به راحتی به داخل ساختمان هدایت کند و بازشوهای بزرگ در این قسمت باشند.

جهت تهویه داخل بنا، خصوصاً در اقلیم گرم مانند مناطق جنوبی کشور ، بهتر است تهویه دو طرفه باشد و جر یان هوا از یک سمت وارد و از سمت دیگر و یا سقف اتاق خارج شود .

در صورتیکه بین طبقات ساختمان فضاهای ارتباطی باز وجود داشته باشد، هوای گرم به طبقات بالا صعود می کنند و با تعبیه یک بازشوی بزرگ در طبقه آخر می توان یک جریان طبیعی هوا از پایین به بالا در داخل ساختمان ایجاد نمود.

با قرار دادن یک هواکش مکانیکی در بازشوی ذکرشده ، میزان تهویه افزایش می یابد .

شکل 3-1-هدایت و جلوگیری از جریان هوا در محوطه ساختمان 1-4-1 آرامش در بادگیرها در یزد می توان با مردمی دمخور شد که گرچه به لهجه ای از فارسی سخن می گویند، اما اگر تنها کمی غلیظ حرف بزنند، شما باید از یک مترجم استفاده کنید.

لهجه ای شیرین با هجاهای کشیده و مقطع آنقدر تأثیرگذار که ناگهان می فهمید دارید با ته لهجه یزدی حرف می زنید، اما در یزد از گرمای سوزان خبری نیست.

ما ایرانی ها از همان اول اینقدر بی سلیقه نبودیم که در معماری این روزهایمان می‌بینید، حالا بزرگترین هنرمان شده خانه های قوطی کبریتی ساختن با نماهای زمخت و بی معنی.

یک زمانی اما مبتکر بودیم.

خلاق بودیم، زیبا می ساختیم، ما آن زمانها برای زندگی وقت داشتیم.

اگر می‌ خواهید واقعاً با چشمهای خودتان ببینید که ما چقدر با سلیقه بوده ایم یک سر بروید تا دل کویر.

هیچ شوخی در کار نیست، ما داریم شما را درست وسط همین هوای داغ به دل کویر دعوت می‌کنیم.

به یزد.

در یزد می توان با مردمی دمخور شد که گرچه به لهجه ای از فارسی سخن می گویند، اما اگر تنها کمی غلیظ حرف بزنند، شما باید از یک مترجم استفاده کنید.

فقط یک توصیه را حتماً جدی بگیرید، از بافت قدیمی شهر خارج نشوید چون آفتاب کبابتان می کند، بی دریغ بی دریغ.

بافت قدیمی شهر اما بوی کهن هنر معمارهای ایرانی را دارد.

آمیخته ای از سلیقه و ظرافت در قامت بادگیرهایی که سر بر آسمان افراشته اند و طاقی هایی که حفاظ کوچه ها شده اند.

سایه ای مداوم و بادی که زیر طاقی ها می‌رود تا خنکاری جان باشد.

انسان ایرانی سالها پیش در معماری اش انگار به نبرد با گرما رفته است.

این بادگیرها و طاقی‌ها تنها هوا را خنک نمی‌کرده اند.

از آنها برای خنک کردن سردابها، آب انبارها، خانه های بزرگ اعیانی و مساجد هم بهره می برده اند.

چنین است که معروفترین بادگیرهای جا مانده از گزند روزگار متعلق به چنین اماکنی است.

کارکرد دیگر بادگیرها تهویه هواست.

یزد در واقع ریه هایش را با همین بادگیرها جلا می داده، اینها سیستم تنفسی شهر بوده‌اند.

معماری کهن ایرانی انگار شهر را ارگانیسمی زنده می‌پنداشته که برای تنفسش راهی اندیشیده است.

بادگیرهای خانه های اعیانی را معمولاً در ضلع جنوبی حیاط خانه، یعنی سمت تابستان نشین آن می ساخته اند که هوای تالار، حوض خانه، کلاه فرهنگی و زیرزمین را تهویه و خنک می‌کرده اند.

حالا می بینید که در همین تابستان سوزان هم می شود به دل کویر زد.

این شهر کویری زیبا از یک سیستم خنک کننده اساسی بهره می گیرد.

این سیستم خنک کننده از خشت خام، آجر، گل، گچ و چوب شورونه ساخته شده است.

انسان ایرانی سالها بعد که می شود همین امروز ما در سایه پیشرفت تکنولوژی خانه هایی ساخته است که در آنها تیرآهن های بزرگ و بلوکهای بتنی هم به کار رفته، اما نه از آن خنکای دلچسب، نه از آن ایمنی پایدار در آن اثری نیست.

این بادگیرها را برحسب سرعت و جهت باد طراحی می کردند و آنها را در شکلهای مختلفی از یک بادگیری تا هفت بادگیری می ساختند.

آن روزها معماران ایرانی به کشف و شهود دست یافته بودند.

آنها خشت و گل را زندگی می بخشیدند.

در ضمن این بادگیرها در کنار همه کارکردهای مفیدشان نشانه تشخص و منزلت اجتماعی صاحبان خانه های بادگیردار هم بوده است.

آنهایی که لابد به تعبیر آن روز متشخص تر بوده اند.

اشراف قدیم که باید راهی به خاندان های قجری می داشته اند.

بادگیرهای بلندتری ساخته اند که بر فراز آن تزئینات بیشتری به کار می رفته است.

علاوه بر این گردش در یزد دست کمی از یک سفر اکتشافی ندارد.

کوچه هایی که به هم راه دارند و آنقدر پیچ می خورند روی تن شهر تا شبکه پیچیده ای را به هم وصل کنند.

فراموش نکنید که وقتی در این کوچه های درهم پیچ گردش می کنید به درها دقت کنید.

هنوز از درهای قدیمی آثاری برجاست با آن دق الباب‌های شگفت.

دق الباب هایی که گاه شبیه حیوانات اند و گاه با آیه ای از قرآن تزئین شده اند.

اگر از آنهایی نیستید که سفر می‌روید بعد در خانه یا مسافرخانه یا هتلی که در آن اقامت دارید می مانند، اگر از آنهایی نیستید که فکر می کنید همه شهر را می شود در یک سفر دید، اگر از آنهایی نیستید که تنها برای خرید سوغاتی های رنگارنگ برای دوست و آشنا و فامیل سفر می روند می توانید از بادگیرهای خانه لاری ها، باغ دولت آباد، محراب مسجد ریگ، محراب مسجد ملااسماعیل، آب انبارهای عصرآباد، حسین آبد و کلیمیان دیدن کنید.

در این میان بادگیر باغ دولت آباد با 33 متر ارتفاع به عنوان بلندترین بادگیر جهان یگانه است و نیز بادگیرهای شش بادگیری و هفت بادگیری عصرآباد و حسین آباد.

فصل دوم یزد شهر بادگیرها 1-2-بادگیر چیست ؟

خانه های قدیمی در جهت قبله ساخته شده اند، بااین جهت گیری فضاهای تابستانی و اتاقهای زمستانی به طرزی مفید پیرامون حیاط مرکزی قرار میگیرند.

حیاط مرکزی داخلی ترین فضای خانه یزدی است حوض آب در وسط حیاط قرار گرفته است و باغچه ها دورتادور آن با درختانی که نیاز کمی به آب دارند همچون انار، انگور، انجیر و پسته که علاوه بر سبزی خانه و تأمین سایه و خنکی هوا از خشکی هوا نیز می کاهند از جمله نمونه های بارز معماری قرنهای گذشته محله فهادان یا یوزداران است که در گویش محلی جنگل یا محل یوزداران نامیده می شود .

2-2-چرا یزد به شهر بادگیرها معروف شده است ؟

بادگیر از مظاهر و سمبلهای تمدن ایرانی است.

دقیقاً معلوم نیست اولین بادگیر در کدام شهر ایران ساخته شده ولی سفرنامه نویسان قرون وسطی بیشتر از بادگیرهای شهرهای کویری و گرم و خشک مانند یزد نام برده اند کاریز و بادگیر و خانه های گنبدی بدون تردید از نمادهای تمدن ایرانی است.

اولین بادگیرها در تاریخ جهان در منطقه یزد خودنمایی کردند.

سیستم کاری بادگیرها به این نحو می باشد که هوای جاری بیرون از خانه را به داخل خود می کشید و با نشت های آبی که درون آنها تعبیه شه، هوا را خنک و سبک می کنند و به داخل خانه هدایت می کنند.

بادگیر، یک روش ابداعی ایرانی برای ایجاد فضای خنک در داخل منازل گرم کویری است.

این دستگاه تهویه مطبوع، سالیان درازی از روزگاران دور، فضای زندگی مردم ایران را قابل تحمل کرده است.

بادگیرها معمولاً برجکهای کوچکی به صورت چهارضلعی یا چندضلعی های منتظمند که ساختار مثلث در آنها به هیچ وجه دیده نمی شود.

مشخص ترین وجه شهر معماری خاص کویری آن است .

بادگیرها ، مناره ها و گنبدها مشخص ترین جنبه ظاهری معماری شهر است در این معماری از بادگیر برای گرفتن جریان باد و خنک کردن فضاهای ساختمان به کار می رفته است بافت و ساخت معماری ویژه منطقه یزد از بارزترین نمونه های معماری خاص اقلیمهای گرم و خشک در جهان است تناسب آب با نیازها و شرایط اقلیمی ، فرهنگی مردم منطقه ، گذشته از زیبایی خاص این معماری ، از ویژگی های آن است .

3-2- بادگیر بادگیر همان سیستم سرمایشی ، گرمایشی سنتی بناهای مناطق گرمسیری کشور برج هایی هستند که با توجه به نحوه ساختنشان جریان طبیعی هوا را به داخل ساختمان هدایت می کند .

استفاده از بادگیر از سنوات بسیار قدیم در ایران متداول بوده است .

بادگیرها با اشکال مختلف در شهرهای مرکزی و جنوبی ایران ساخته شده که هر کدام بر حسب ارتفاع و جهت مطلوب طراحی و اجرا شده اند .

تا قبل از اختراع کولر برقی و گسترش آن در شهرهای مختلف ، از بادگیر در ابنیه مختلف مسکونی ، مذهبی ، خدماتی استفاده می شده است .

و هنوز هم می توان باقیمانده این بادگیرها را در اقلیم گرم و خشک و گرم و مرطوب جنوب در شهرهایی مانند : بندرعباس ، بندر لنگه ، قشم ، کرمان ، نائین ، یزد ، طبس و حتی نواحی جنوبی شهر تهران مشاهده نمود .

بدون شک هوشیارانه ترین فن استفاده از باد در معماری ، اختراع بادگیر است .

بادگیرها نوعی حجم های معماری هستند که بر بالای خانه ها با ارتفاع های مختلف ساخته می شوند .

بادگیرها منحصر به روستاها نیستند .

بیشترین کارآیی بادگیر در حاشیه کویری مانند یزد ، کرمان ، اردکان ، کاشان و نائین و ...

است .

در مناطق حاشیه خلیج فارس و دریای عمان مثل منطقه میراف (بندر طاهری) کنگ و ...

و یا در مناطق بوشهر نیز از فن معماری بادگیر استفاده می شود .

منتها نوع جهت گیری و معماری بادگیرها در نواحی مختلف تا اندازه ای با هم تفاوت دارند .

پلان بادگیرهای کویری معمولاً مربع و مربع مستطیل است و ارتفاع آن بلند می باشد .

پلان بادگیریها حاشیه خلیج فارس مربع و سطح آنها وسیع است ولی ارتفاع آنها معمولاً کم است .

به کمک بادگیرها می توان در طول روز از جریان هوای نسبتاً خنک و بی آزاری که در اتاق یا صُفّه جریان می یابد استفاده کرد .

از بادگیر فقط در خانه و یا در مکانهای عمومی ، مثل مساجد استفاده نمی شود بلکه برای خنک کردن و تهویه درون فضا نیز استفاده می شود .

1-2-مقطع بادگیر و مسیر جریان هوا شکل بادگیر در ارتباط با شرایط باد تغییر می کند و ممکن است «یک طرفه ، دو طرفه و یا چهار طرفه» باشد .

اگر باد مفید و مناسب فقط از یک طرف بوزد ، بادگیرها فقط رو به یک طرف دارند و چشم گشادشان را به همان سو دوخته اند .

در روستاهای زابل هواکش بادگیرها فقط به طرف شمال باز شده اند .

در روستاهای اردکان و میبد نیز بادگیرها یک طرفه می باشند.

و در جاهای دیگر مثل یزد و کاشان بادگیرها دو طرفه یا چهار طرفه هستند .

اساس کار بادگیر تا حدودی روشن است .

در ساده‌ترین نوع بادگیر ، هوا از بالا به سمت پائین هدایت می شود و از طریق دریچه هایی که به اتاق باز می شود به سمت حیاط می‌وزد .

یک بادگیر در اصل عبارتست از یک کانال که با مصالح ساختمانی بنا شده و جداره دیواره های داخلی آن صاف است و دارای تیغه های متعددی است که تعمداً برای افزودن حجم مصالح بالا بردن ظرفیت حرارتی پیش‌بینی شده است .

4-2- اهمیت و ضرورت بادگیرها بادگیروسیله تهویه مناسبی برای خانه ها در قلب کویر به حساب می آید بطوریکه جریان هوای مطبوع را در اتاق ها ، تالار ها و زیرزمین ایجاد می کند به همین لحاظ است که معمولاً در هر محل ، جهت بادگیر را به سمتی می سازند که مناسبت ترین جریانهای هوایی منطقه را جذب کند .

اهمیت بادگیر در کاربرد و صرفه جویی در مصرف انرژی است که حائز اهمیت می باشد بادگیرها بدون مصرف انرژی سیستم گرمایشی ، سرمایشی دارند .

4-2- بادگیرها بر فراز هتل فهادان (خانه تهرانی ها) 5-2 بادگیر تهویه مطبوع خانه های کویری بادگیر وسیله تهویه مناسبی برای خانه ها در قلب کویر محسوب می شود.

به طوری که جریان هوای مطبوع را در اتاق ها، تالار و زیرزمین ایجاد می کند.

در واقع شهرها و روستاهای کویری با بادگیر نفس می کشند.

به همین لحاظ است که در هر محل، جهت بادگیر را در سمتی می سغازند که مناسب ترین ج ریان هوایی منطقه را جذب کند.

به عنوان مثال در سراسر منطقه اردکان جهت بادگیر را رو به شمال درست می کنند تا هوای شمال را به داخل خانه بکشاند.

برای همین پشت بادگیر را در جهت بار «قبله» می سازند که همراه با گرد و خاک است.

کار اصلی بادگیر در دو بخش خلاصه می شود؛ یکی آن که هوای دلپذیر و مطبوع را به قسمت زیر هدایت می کند به طوری که هوا به محض اینکه به چشمه های بادگیر می رود به دلیل وضعیت ویژه چشمه های بادگیر، باد با سرعت هرچه تمام تر به پایین کشیده می شود.

کار دوم این است که جهت دیگر بادگیر هوای گرم و آلوده را به بیرون می فرستد یعنی در واقع کار مکش را انجام می دهد.

در مسیر بعضی بادگیرها که به سرداب راه پیدا می کند.

طاقچه با گنجه ای که در دل دیوار تعبیه می کنند و در چوبی که بر آن می گذارند تا بتوانند باد را کنترل کنند.

به این معنی که در زمستان در گنجه را می‌بندند تا ارتباط فضای داخل و خارج اتاق را قطع کند.

این گنجه ها در اتاق ها، کار یخچال امروزی را انجام می دهند.

به طوری که گوشت و ماست و پنیر و غذای شب مانده را در گنجه می گذارند و در آن را می بندند تا آن مواد از هوای گرم فضای داخل و دسترسی حیوانات خانگی در امان باشد.

در «عقدا» به این گنجه های دیواری اصطلاحاً «گمبیجه Gombice» می گویند.

از بادگیر علاوه بر تهویه هوا و موردی که گفته شد، برای سرد نگه داشتن مواد غذایی به روش بهتری نیز استفاده می کنند.

برای این منظور روی چوب میان قفسه بادگیری یک قرقره چوبی بند می کنند.

سپس از میان قرقره ریسمانی می گذارنند که به پایین بادگیری می‌رسد، سر دیگر آن ریسمان را به شکل چهار رشته در می آورند که به چهار گوشه تخته مشبکی به طول و عرض هفتاد سانتی متر بسته می‌شود که این تخته را در اصطلاح «جوئوش» می نامند.

سپس یم طناب را به میخ دیوار تالار می زنند و روی تخته مشبک، ماست، پنیر، غذاهایی که باقی می ماند می گذارند.

بای آنکه تخته با به بالا و در معرض جریا هوا قرار بدهند سر طناب را از میخ باز کرده و پایین می کشند تا سر دیگر آن با واسطه قرقره ای که به تخته مشبک متصل است بالا کشیده شود برای همین تخته مشبکه بالا می رود و در معرض هوای سرد قرار می گیرد.

و از فاسد شدن مواد غذایی روی آن جلوگیری می شود.

فایده دیگر این کار این است که مواد خوراکی را از دسترس حیوانات خانگی دور نگه می دارند.

6-2 نماسازی بادگیرها نماسازی بادگیرها خود از ویژگی های خاصی برخوردار است و در نهایت ظرافت به وسیله آجرکاری و یا گچ بری ساخته می شود.

در این جا لازم است از بادگیر مضاعف، بادگیر دو اشکوبه و بادگیر حفره ای نیز نام برد.

به عنوان نمونه می توان از بادگیر ارگ و آب انبار کریم خان زند یاد کرد.

7-2 آشنایی مختصر با طرز کار بادگیر طبیعی ترین روش تهویه، بادگیر است که برحسب سرعت و جهت باد طراحی شده اند.

حرکت هوا را به دلیل اختلاف فشار جو باد گویند.

باد روی زمین عامل مهمی در تبادل دما، رطوبت و انتقال ذرات معلق است.

این امر در ایجاد شرایط آسایش انسان یا اخلال در آن نقش مهمی دارد.

جابه جایی هوا در بالا بردن سطح کارایی ذهنی و فیزیکی افراد و کاهش میزان ابتلا به بیماری ها بسیار مؤثر است.

همچنین می تواند عاملی در کاهش مصرف سوخت های فسیلی باشد.

اهمیت باد در سطح و ساخت محیط مسکونی از دیرباز مورد توجه بوده است.

ارسطو چهار قرن قبل از میلاد و ویتروبرس معمار روسی یک قرن قبل از میلاد از روش استفاده باد در معماری و شهرسازی صحبت می کنند.

8-2- نحوه عملکرد و کاربرد بادگیرها : شهر تاریخی یزد به شهر بادگیرها معروف است و به تحقیق نسبت به سایر شهرهای مرکزی ایرن دارای بیشترین تعداد بادگیر است .در این شهر «‌مرتفع ترین بادگیر جهان یعنی بادگیر باغ دولت آباد وجود دارد « که دارای حدود 34 متر ارتفاع است .

ارتفاع دهانه فوقانی بادگیر 11 متر است .

این بادگیر هشت طرفه ، باد را از هر سمتی که بوزد به درون ساختمان هدایت می کند.

در اینجا لازم به توضیح است که ؛ بعضی ازبادگیرها فقط از طریق جابجائی هوا (Convection) داخل بنا را خنک می سازند و بعضی دیگر هم از طریق جابجایی هوا و هم از طریق تبخیر ( Evaporation) این عمل را انجام می دهند سیستم برودتی بادگیر باغ دولت آباد از طریق روش دوم است .

به این صورت که جریان هوا پس از ورود به داخل ساختمان از روی یک حوض سنگی کوچک و فواره رد می شود و سپس از آنجا به سایر اتاقها هدایت می شود.

اتاق زیر بادگیر که حوض و فواره در آن قرار دارد بصورت هشتی (‌هشت ضلعی ) است و درهای متعددی در آن وجود دارد .

درهر زمان که نیاز به خنک نمودن اتاق خاصی باشد ، در بین آن اتاق و اتاق هشتی زیر بادگیر را باز می نمایند .

جهت تقویت عملکرد خنک سازی بادگیر و استفاده از برودت تبخیری، از روشهای دیگر نیز استفاده می شده است.

به عنوان مثال در شهر بم بادگیری وجود دارد که از ساختمان حدود پنجاه متر فاصله دارد و با یک کانال زیرزمینی به آن مرتبط است .

در بالای این کانال یک باغچه قرار داردبعد از آبیاری باغچه رطوبت آن به دیواره های کانال ارتباطی نفود می کند و نسیم بادی که ازبادگیر به سمت ساختمان جریان دارد را خنک تر می نماید .

در بعضی از موارد نیز روی دهانه بادگیر حصیر، سوفال یا بوته های خار قرار می دادند و روی آنها آب می پاشیدند و بدین طریق رطوبت و برودت هوای ورودی را افزایش می دادند .

بادگیر و هواکش روی گنبد و یا روی بام ، جزء جدائی ناپذیر درآب انبارهای نواحی مرکزی ایران است .

محیط مرطوب آب انبار با استفاده از جریان هوا باعث برودت و خنکی آب ذخیره شده می شود ، باید توجه داشت که در مناطق گرم وخشک مرکزی ایران به دلیل خشکی هوا ، آب سریعتر تبخیر می شود و علاوه بر ایجاد برودت در محیط باعث افزایش رطوبت نسبی هوا نیزمی گردد.

درنتیجه هم گرما و هم خشکی بیش از حد هوا را کاهش می دهند ومحیطی مطبوع برای ساکنین ساختمان ایجاد می نماید.

شکل 6-2- طرز کار بادگیر ولی استفاده از این روش دربادگیر جنوب کشور دارای اقلیمی گرم و مرطوب است ، ممکن نمی باشد .

زیرا اولاً بدلیل بالا بودن میزان رطوبت نسبی و اشباع نسبی هوا از بخار، تبخیر آب به سهولت صورت نمی گیرد و در ثانی اضافه نمودن هوای نم دار به محیطی که هوای ان بیش از حد آسایش انسان مرطوب است ، شرایط زیست محیطی را مشکل تر می نماید .

بدین جهت بادگیرهای جنوب فقط از طریق جابجایی هوا داخل ساختمان ، باعث کاهش دمای فضای آن می شود .

در کتابی از دکتر وحید قبادیان عملکرد بادگیر بدین صورت آمده : بادگیر باد مطلوب را گرفته و آن رابه داخل اتاقهای اصلی ساختمان ، آب انبارها و یا سرداب هدایت می کند.

در بعضی از مساجد حاشیه‌کویر ، مانند مسجد فیروز اباد درشهر یزد که در تصویر مشاهده می کنید،‌ دریچه بادگیر درست در بالای محراب قرار دارد.

به این ترتیب باد مطلوب وارد بخشهای ساختمان میگردد و باعث تهویه و خنکی آن می شود.

کار بادگیر مبتنی بر دو اصل مهم است : الف) سرد بودن هوای کویر در طول شب ب) سنگین بودن هوای سرد و تمایل آن به فرود آمدن .

هوای سرد و سنگین شب بتدریج در طول شب وارد کانال بادگیر می گردد و آرام آرام سرما در تیغه ها و جداره های بادگیر ذخیره می گردد .

این روند تقریباً تا صبح ادامه می یابد .

صبح که دریچه پائین بادگیر باز می شود ، با گرم شدن تدریجی هوای بیرون و بخصوص در میان روز ، هوای مجاور جداره های بدنه بادگیر و تیغه های آن ، بدلیل سرد بودن این ها سنگین شده رو به پائین می آید و به سمت اتاق حرکت می کند .

چنین تخلیه ای موجب می شود که در بالای کانال بادگیر ایجاد خلاء گردد و از هوای گرم بیرون به ناچار وارد آن می شود .

این هوا با تماس با جداره های سرد کانال و تیغه های آن ، سرد و سنگین می شود و رو به پائین حرکت می کند و از دریچه پائین کانال خارج می شود .