دانلود مقاله شهر یزد

چکیده

مصالح ساختمانی  بادگیر ها را معمولاً‌خشت خام ، آجر ، گل ، گچ و چوب شورونه تشکیل می دهد چهار بخش عمده بادگیر شامل بدنه ،‌قفسه  ،تیغه ها و سقف است و از انواع مختلف بادگیرها می توان به بادگیر یک طرفه، دوطرفه ، سه طرفه ،چهارطرفه و چند وجهی اشاره کرد که اغلب بادگیرهای میبد و اردکان یک طرفه هستند همچنین بادگیر هشت طرفه باغ دولت آباد یزد با 33 متر ارتفاع بلندترین بادگیر جهان محسوب می شود .

 بادگیرها در گذشته به عنوان سیستم تنفسی شهرمحسوب می شدند . جریان طبیعی هوا را به داخل ساختمان هدایت می کردند  با توجه به اینکه  درخانه ها ، بادگیرها معمولاً در ضلع جنوبی حیاط یعنی در سمت تابستان نشین خانه ساخته می شدند، نوعاً به تالار و حوض خانه ، کلاه فرنگی و زیر زمین ارتباط داشتند.

بادگیر خانه ها نمایانگر تشخص ومنزلت اجتماعی صاحبان آنهاست و این موضوع از طریق ارتفاع و نوع تزئینات آنها مشخص می شود می توان به بادگیر باغ دولت آباد‌Tبادگیر کلیمیان ، بادگیرهای آب انبار شش بادگیری و هفت بادگیری عصر آباد و حسین آباد و... به عنوان شاخص ترین بادگیر های یزد اشاره کرده است .

مقدمه :

در کشور پهناور ایران با مناطق مختلف اقلیمی متفاوت و شرایط متغییر آب و هوائی در فصول مختلف سال ، معماری سنتی ایران راه حل ها و شیوه های منطقی و مناسب جهت فراهم نمودن شرایط آسایش انسان ابداع و ارائه نموده است .

در مملکتی که در قسمت اعظم فلات مرکزی آن در بیش از نیمی از سال قطره ای باران نمی بارد و تهیه و حفظ آب از معضلات همیشگی مردم این نواحی بوده و در سواحل دریای خزر با حدود دو متر بارندگی سالیانه و رطوبت بالای 80 درصد در اکثر اوقات سال ، که فعالیت و تحرک را از انسان سلب می کند و همچنین در سواحل جنوبی کشور که از لحاظ شدت گرما دروازه جهنم نامیده شده و بالاخره در نواحی کوهستانی که برف و سرمای شدید مخل زندگی در زمستانهای طولانی این منطقه است ، مشاهده می کنیم که معماران سنتی این مرز و بوم به لحاظ تجربه چند هزار ساله ، اصول و روشهایی ابداع نموده اند که بدون استفاده از وسایل مکانیکی ، شرایط زیست محیطی ساختمانها را در مناطق مختلف آب و هوائی به شرایط آسایش انسان تا حد ممکن نزدیک کرده اند .

حتی امروزه با استفاده از مصالح جدید و کلیه امکانات تکنولوژی که از نظر اقتصادی پر هزینه و از لحاظ زیست محیطی آلوده کننده می باشند ، مشاهده می کنیم که در مواردی از آن آسایش و آرامش فراهم نگردیده ، چنانچه در اکثر بازارها و مساجد قدیمی ایران ، شرایط آسایش انسان بهتر از انواع جدید آن فراهم است . تا همین سی الی چهل سال قبل بود که بنایان و معماران در مناطق مختلف اقلیمی ایران ، جهت اصلی ساختمان را رو به جنوب و یا باد مناسب می ساختند . ولی امروزه طرحهای ما به گونه ای است که ساختمانها در طی تابستان بسیار گرم و در زمستان نیز بسیار سرد و از لحاظ آسایش ناراحت کننده است و به کمک تکنولوژی مدرن و تحمل هزینه بسیار و ایجاد آلودگی سعی شده شرایط محیطی را به شرایط آسایش نزدیک کرده . از آنجائیکه هزینه تأسیسات مکانیکی هر روز گرانتر و تأمین انرژی مشکل تر و همچنین آلودگی محیطی در اثر استفاده از تکنولوژی مدرن هر روز بیشتر می شود ؛ توجه محققان و مهندسان و معماران در کشورهای پیشرفته به سمت انرژی های لایزال و بدون آلودگی مانند انرژی خورشیدی ، باد ، آب و استفاده از شرایط اقلیمی به منظور تنظیم شرایط محیطی گردیده است و هر روز در این زمینه ابداع و روش جدیدی ارائه و مورد استفاده قرار می گیرد.

البته بازگشت به شیوه های ساختمانی گذشته میسر نیست و مسلماً نحوه زندگی گذشتگان جوابگوی شرایط زندگی امروز ما نخواهد بود .

فصل اول

عوامل اقلیمی

1- عوامل اقلیمی

یک امر کلی که تقریباً در رابطه با کلیه ساختارهای سنتی ایران صدق می کند ، همگونی آنها و محیط مسکونی با عوامل اقلیمی است این مطلب را در سواحل دریای خزر ، کرانه خلیج فارس و دریای عمان ، دامنه قلل مرتفع و حاشیه کویری مرکزی می‌توان به وضوح مشاهده نمود . بافت شهری ، فرم بنا و نوع مصالح در هر یک از این مناطق در تطبیق کامل با شرایط اقلیمی می باشد عواملی که بر شرایط اقلیمی یک منطقه تأثیر می گذارد شامل زاویه تابش خورشید ، موقعیت جغرافیایی ، آب و هوا و باد می باشد که هر کدام به اختصار توضیح داده شده .

1-1 خورشید

کره زمین دارای محور ثابتی است که نسبت به خط عمود بر صفحه گردش زمین به دور خورشید 5/23 درجه انحراف دارد . از آنجائیکه این انحراف محور ، نقاط مختلفی از کره زمین را در فصول مختلف مقابل خورشید قرار می دهد لذاحرارت و آب و هوای کره زمین در هر منطقه بنا بر زاویه تابش خورشید نسبت به زمین فرق می کند و این مطلب باعث ایجاد فصول مختلف در هر ناحیه از کره ارض می شود . به دلیل انحراف محور زمین ؛ زاویه تابش آفتاب نسبت به زمین و همچنین مکان طلوع و غروب آفتاب در فصول مختلف فرق می کند .

شکل 1-1- جهت محور کره زمین نسبت به خورشید در فصول مختلف

زاویه تابش : زاویه ای است که تصویر شعاع تابش خورشی برروی زمین با خط شمال و جنوب می سازد . زاویه تابش آفتاب در زمستان کمتر و در تابستان بیشتر است .

 زاویه تابش آفتاب در تابستان هنگام ظهر تقریباً عمودی است ولی د ر زمستان آفتاب با زاویه‌کمتری می تابد . از این خاصیت در ضلع جنوبی ساختمان می توان استفاده کرد . با قرار دادن سایبان بالای پنجره های این ضلع، می توان از ورود تابش آفتاب و گرم شدن ساختمان در تابستان جلوگیری نمود . اما در فصل زمستان که احتیاج به حرارت خورشید می باشد، به دلیل اینکه زاویه تابش آفتاب کمتر است ، تابش خورشید به داخل اتاق نفوذ می کند .

2-1- استفاده از تابش آفتاب در زمستان و جلوگیری از تابش آن در تابستان توسط سایه بان بروری پنجره ‌ جنوبی .

قرار دادن اکثر بازشوها و پنجره های بزرگ در قسمت جنوبی ساختمان و حفاظت از این پنجره ها در مقابل آفتاب تابستان به وسیله سایه بان و یاایوان از خصوصیات اکثر ساختمانهای سنتی و جدید ایران است .

2-1- موقعیت جغرافیایی

یکی از عوامل مهم در شرایط اقلیمی هر محل ، موقعیت آن روی کره زمین است . ارتفاع از سطح دریا نیز تأثیر بسزایی در شرایط اقلیمی دارد . هر چه زمین از سطح دریا ارتفاع بیشتری داشته باشد، غلظت هوا کمتر و در نتیجه دمای محیط کمتر است .

به طور کلی جهت کسب  حرارت از تابش خورشید ، احتیاج به ماده است و اگر ماده بر سر راه این تابش وجود نداشته باشد ، نمی توان از آن کسب حرارت نمود هوایی که غلظت بیشتری دارد نه تنها دارای جرم بیشتری است ، بلکه مهمتر از آن ، در شب هنگام مانند یک عایق ، باعث کاهش تابش حرارت از زمین گرم به آسمان سرد می شود به همین خاطر است که دمای هوا در کوهستانها نسبت به دستهای مجاور همیشه کمتر است .

3-1 آب و هوا

وجود بادگیر با آب و هوای هر منطقه در رابطه مستقیم است . بطوریکه هر چه از شدت گرمای هوا کاسته شود به همان میزان از تعداد بادگیرها کاسته خواهد شد . بطور مثال وجود بادگیر در مناطق خوش آب و هوای شمال برای اهالی معنا و مفهومی ندارد ، در صورتیکه در مناطقی که آب و هوای گرم و خشک دارد نظیر یزد به تقریب می توان گفت که تمام اماکن بادگیر دارند .

آب انبار شش بادگیری در میدان میرچقماق( یزد)

4-1- باد

اختلاف درجه حرارت و فشار هوا ، به علاوه دوران کره زمین باعث جابجایی هوا و در نتیجه باد می شود . به دلیل اینکه باد با خود ابرهای باران زا و باران که لازمه حیات است را به ارمغان می آورد ، بدون وجود باد ، زندگی در روی کره زمین برای بشر غیر ممکن است .

در ایران ابرهای باران زا از طرف دریای مدیترانه و اقیانوس هند می آیند جریان باد دیگری هم  از سمت شمال می وزد که خود سرمای زیاد به همراه دارد. در جنوب ایران بادهای صحرائی عربستان می وزد که مانع تجمع ابرهای باران خیز در این منطقه می‌شود .

 بادهای محلی نیز در هر ناحیه وجود دارد که از جهات مختلف می وزد . بعضی از این بادها مرطوب و خنک می باشند و بعضی گرم همراه با گرد و غبار هستند .

تعداد زیادی از شهرها و روستاهای ایران در نواحی کویری و حاشیه کویری تا حد زیادی بر حسب موقعیت باد طراحی و بنا شده اند . بدین ترتیب که کل شهر ، ساختمانها ، بازشوها و بادگیرها به سمت باد مطلوب و خنک بنا شده است و پشت به باد گرم و پر گرد و غبار می باشند . با این روش ، باد مطلوب به داخل شهر و ساختمانهای آن کشیده می شود و از خشکی و گرمای هوا می کاهد .

تهویه طبیعی ساختمان در ابنیه سنتی ایران مورد استفاده بسیار داشته که بارزترین نمونه آن بادگیر است . در ایران نوعی باد است که موسوم به باد اصفهانی است و از شمال غرب وارد ایران می شود و از جنوب شرق خارج می شود . و به عنوان بهترین باد در کویر مطرح است و سایر بادها از اطراف می وزند که غالب هستند .

فرم بنا و محل قرار گیری بازشوها نیز باید با توجه به باد طراحی شوند . به طور کلی در اقلیم سرد باید ساختمان کاملاً در مقابل باد سرد محافظت شود . فرم بنا نباید به طریقی باشد که باد سرد حداقل  اصطکاک با بنا راداشته باشد و به سرعت دور شود .دراین قسمت از ساختمان باید از عایق حرارتی ضخیم و یا مصالحی  که در مقابل انتقال حرارت مقاوم هستند ، استفاده نمود . همچنین از تعبیه  بازشوهای بزرگ احتراز شود . در اقلیم های دیگر نیز ، ساختمان باید به همین طریق در مقابل باد مزاحم محافظت شود و برعکس فرم بنا باید به شکلی باشد که باد مطلوب را به راحتی به داخل ساختمان هدایت کند و بازشوهای بزرگ در این قسمت باشند. جهت تهویه داخل بنا، خصوصاً در اقلیم گرم مانند مناطق جنوبی کشور ، بهتر است تهویه دو طرفه باشد و جر یان هوا از یک سمت وارد  و از سمت دیگر و یا سقف اتاق خارج شود .

 در صورتیکه  بین طبقات ساختمان فضاهای ارتباطی باز وجود داشته باشد، هوای گرم به طبقات بالا صعود می کنند و با تعبیه یک بازشوی بزرگ در طبقه آخر می توان یک جریان طبیعی هوا  از پایین به بالا در داخل ساختمان ایجاد نمود. با قرار دادن یک هواکش مکانیکی در بازشوی ذکرشده ، میزان تهویه افزایش می یابد .

شکل 3-1-هدایت و جلوگیری از جریان هوا در محوطه ساختمان

1-4-1 آرامش در بادگیرها

در یزد می توان با مردمی دمخور شد که گرچه به لهجه ای از فارسی سخن می گویند، اما اگر تنها کمی غلیظ حرف بزنند، شما باید از یک مترجم استفاده کنید. لهجه ای شیرین با هجاهای کشیده و مقطع آنقدر تأثیرگذار که ناگهان می فهمید دارید با ته لهجه یزدی حرف می زنید، اما در یزد از گرمای سوزان خبری نیست.

ما ایرانی ها از همان اول اینقدر بی سلیقه نبودیم که در معماری این روزهایمان می‌بینید، حالا بزرگترین هنرمان شده خانه های قوطی کبریتی ساختن با نماهای زمخت و بی معنی.

یک زمانی اما مبتکر بودیم.

خلاق بودیم، زیبا می ساختیم، ما آن زمانها برای زندگی وقت داشتیم.

اگر می‌ خواهید واقعاً با چشمهای خودتان ببینید که ما چقدر با سلیقه بوده ایم یک سر بروید تا دل کویر. هیچ شوخی در کار نیست، ما داریم شما را درست وسط همین هوای داغ به دل کویر دعوت می‌کنیم. به یزد.

در یزد می توان با مردمی دمخور شد که گرچه به لهجه ای از فارسی سخن می گویند، اما اگر تنها کمی غلیظ حرف بزنند، شما باید از یک مترجم استفاده کنید. لهجه ای شیرین با هجاهای کشیده و مقطع آنقدر تأثیرگذار که ناگهان می فهمید دارید با ته لهجه یزدی حرف می زنید، اما در یزد از گرمای سوزان خبری نیست. فقط یک توصیه را حتماً جدی بگیرید، از بافت قدیمی شهر خارج نشوید چون آفتاب کبابتان می کند، بی دریغ بی دریغ.

بافت قدیمی شهر اما بوی کهن هنر معمارهای ایرانی را دارد. آمیخته ای از سلیقه و ظرافت در قامت بادگیرهایی که سر بر آسمان افراشته اند و طاقی هایی که حفاظ کوچه ها شده اند. سایه ای مداوم و بادی که زیر طاقی ها می‌رود تا خنکاری جان باشد. انسان ایرانی سالها پیش در معماری اش انگار به نبرد با گرما رفته است.

این بادگیرها و طاقی‌ها تنها هوا را خنک نمی‌کرده اند. از آنها برای خنک کردن سردابها، آب انبارها، خانه های بزرگ اعیانی و مساجد هم بهره می برده اند. چنین است که معروفترین بادگیرهای جا مانده از گزند روزگار متعلق به چنین اماکنی است. کارکرد دیگر بادگیرها تهویه هواست. یزد در واقع ریه هایش را با همین بادگیرها جلا می داده، اینها سیستم تنفسی شهر بوده‌اند. معماری کهن ایرانی انگار شهر را  ارگانیسمی زنده می‌پنداشته که برای تنفسش راهی اندیشیده است.

بادگیرهای خانه های اعیانی را معمولاً در ضلع جنوبی حیاط خانه، یعنی سمت تابستان نشین آن می ساخته اند که هوای تالار، حوض خانه، کلاه فرهنگی و زیرزمین را تهویه و خنک می‌کرده اند.

حالا می بینید که در همین تابستان سوزان هم می شود به دل کویر زد. این شهر کویری زیبا از یک سیستم خنک کننده اساسی بهره می گیرد. این سیستم خنک کننده از خشت خام، آجر، گل، گچ و چوب شورونه ساخته شده است. انسان ایرانی سالها بعد که می شود همین امروز ما در سایه پیشرفت تکنولوژی خانه هایی ساخته است که در آنها تیرآهن های بزرگ و بلوکهای بتنی هم به کار رفته، اما نه از آن خنکای دلچسب، نه از آن ایمنی پایدار در آن اثری نیست.

این بادگیرها را برحسب سرعت و جهت باد طراحی می کردند و آنها را در شکلهای مختلفی از یک بادگیری تا هفت بادگیری می ساختند. آن روزها معماران ایرانی به کشف و شهود دست یافته بودند. آنها خشت و گل را زندگی می بخشیدند. در ضمن این بادگیرها در کنار همه کارکردهای مفیدشان نشانه تشخص و منزلت اجتماعی صاحبان خانه های بادگیردار هم بوده است. آنهایی که لابد به تعبیر آن روز متشخص تر بوده اند. اشراف قدیم که باید راهی به خاندان های قجری می داشته اند. بادگیرهای بلندتری ساخته اند که بر فراز آن تزئینات بیشتری به کار می رفته است. علاوه بر این گردش در یزد دست کمی از یک سفر اکتشافی ندارد.

کوچه هایی که به هم راه دارند و آنقدر پیچ می خورند روی تن شهر تا شبکه پیچیده ای را به هم وصل کنند. فراموش نکنید که وقتی در این کوچه های درهم پیچ گردش می کنید به درها دقت کنید. هنوز از درهای قدیمی آثاری برجاست با آن دق الباب‌های شگفت. دق الباب هایی که گاه شبیه حیوانات اند و گاه با آیه ای از قرآن تزئین شده اند. اگر از آنهایی نیستید که سفر می‌روید بعد در خانه یا مسافرخانه یا هتلی که در آن اقامت دارید می مانند، اگر از آنهایی نیستید که فکر می کنید همه شهر را می شود در یک سفر دید، اگر از آنهایی نیستید که تنها برای خرید سوغاتی های رنگارنگ برای دوست و آشنا و فامیل سفر می روند می توانید از بادگیرهای خانه لاری ها، باغ دولت آباد، محراب مسجد ریگ، محراب مسجد ملااسماعیل، آب انبارهای عصرآباد، حسین آبد و کلیمیان دیدن کنید.