دانلود مقاله شهر و شهر نشینی ایران

مقدمه : شهر و شهر نشینی ایران که در طول سالهای متمادی دچار دگرگونی و تغییر بنیادی نشده بود ، همزمان با درگیری در روابط جدید سرمایه داری جهانی وارد دوره ای از تغییرات و دگرگونیهایی شد که اگر چه ریشه در زیر ساخت های اقتصادی ( تولیدی و صنعتی ) جامعه ایران نداشت اما به هر حال متأثر از شیوه ها و روشهای نوین تولید و توزیع ، مبادله و مصرف و نیز تحت تأثیر عوامل خارجی و داخلی رشد ، چالش های جدیدی را ایجاد کرد تکامل نیافتن نظام سرمایه داری در ایران به دلیل موانع متعدد ساختاری درونی ، افزایش بهای نفت در دهه پنجاه و اصلاحات ارزی که خود حاصل پایان عمر هم نشینی نظام سرمایه داری با نظامات آن پیشین بود تأثیرات دامنه داری بر الگوی شهرنشینی و شهر در ایران داشتند .

از یک سو استقرار صنایع و کارخانجات در محدوده بلافصل شهرها و عمدتاً کلان شهرها و رواج نسبی روابط سرمایه داری سوداگر و وابسته در آن و از طرف دیگر بی نیاز شدن شهرها از بازار روستاها و قطع ارتباط تاریخی شهر و روستا موجب تقویت نقش و جایگاه شهرها شده و از سوی دیگر اصلاحات ارضی موجب تخریب بنیانهای زیست و معیشت روستاییان گردیده و اینها بر روی هم نامعادله ای ساختند که حاصلش مهاجرت گسترده روستائیان به شهرهای بود که بنیانهای تولید آن به درجه ای از کمال نرسیده بود که قدرت جذب انبوه مهاجران را داشته باشد .

انبوه مهاجرین جذب شده به شهرها نیاز به سر پناه و مسکنی داشتند که با توجه به وضعیت درآمدی خود قادر به تأمین آن نبوده و در عمر کمتر طرح و برنامه ای نیز به تأمین مسکن برای آنها توجه می شود .

آنها که نمی توانستند در بازار رسمی زمین و مسکن نیاز خود را برآورده سازند ، در بازار غیر رسمی زمین و مسکن گونه ای متفاوتی از سرپناه را تقاضا می کردند که در سالهای دهه پنجاه آلونک نشینی ، زاغه نشینی و حاشیه نشینی را شکل دادند .

این مجموعه های سکونتی حاشیه ای که در بافت درونی یا حاشیه ای شهرها به ویژه کلان شهرها ایجاد می شوند .

به تدریج جای خود را به مجموعه های سکونتی جدیدی دادند که در خارج از محدوده قانونی کلان شهر و در حریم استحفاظی آن شکل گرفته و در عین مشابهت با آنها متفاوت بودند ؛ امنیت در تصرف و فقدان خطر و تهدید تخریب ، مکان گزینی در حوزه عمل کلان شهر و در طول محورهای عمده منشعب از کلان شهر و نیز در نزدیکی مکانهای عمده صنعتی و اشتغال عملاً بستری را فراهم ساخت که جمعیت انبوه مهاجر ساکن در محدوده کلان شهری به سمت آنان سرازیر شده و پدیده ای جدید را در نظام و مکان کلان شهری شکل دهنده این پدیده جدید که با مشخصه هایی چون خودرو بودن و بی اعتنایی به ضوابط و مقررات شهر سازی و ساختمانی ، اتکاء به حریم وارده خود جوش مردمی تأثیر ناپذیری از مدیریت و کنترل های دولتی و رسمی و امثال آنها شناخته می شوند ، « سکونت گاههای خودرو » نامیده شده اند .

آنها نه جزئی وابسته به کلان شهر که سکونتی گاهی با استقلال نسبی از آن هستند که حداقل در ابتدا پایه های شغلی و معیشتی خود را در کارخانجات و صنایع پیرامون جستجو کرده و سپس و با تأمین خدمات و زیر ساخت ها در مراحل بعدی رشد به درجه ای از استقلال خدماتی می رسند و توسط نهادهای رسمی به عنوان شهر به رسمیت شناخته می شوند و در هر حال در سالهای اخیر به عنوان نوعی الگوی سکونت جدید ، ما بین شهر و روستا در منطقه کلان شهری مطرح شده اند که در مورد تهران حدود 20 درصد جمعیت منطقه شهری را در خود جای داده اند .

این پدیده رو به گسترش که با چالشهای نظری کارشناسی و اجرایی متفاوتی مواجه بوده و هست ، نیازمند بازشناسی و کالبد شکافی است تا با شناخت ساز و کارهای شکل گیری و تحول و عوامل مؤثر در آن تحت مدیریت هدایت و نظارت در آید و تا جایی که امکان دارد بسامان شده و برنامه دار گردد .

بیان مسئله افزایش سریع و گسترده جمعیت شهرهای جهان سوم که غالباً در حوزه مناطق کلان شهری به وقوع پیوسته است طی سه دهه گذشته موجب بروز عوارض متعدد شهری شده است که از آن میان پدیده سکونت گاههای بی ضابطه و حاشیه ای به دلیل ارتباط مستقیم با یکی از نیازهای پایه ای انسان ( مسکن ) اهمیت خاصی دارد که برابر اطلاعات موجود بین نصف تا جمعیت شهرهای جهان سوم را در خود جای داده اند .

این در حالتی است که بخش قابل توجهی از جمعیت شهری اضافه شده جهان سوم نیز در سکونت گاههای غیر رسمی اسکان می گزینند .

در 1985 بیش از 000/1000 نفر در قاهره ، 000/500 نفر در بانگوی افریقای مرکزی و 000/740 نفر در لوزاکای زامبیا در سکونت گاههای غیر رسمی و مناطق حاشیه ای ساکن بوده اند .

بر مبنای بررسی های طرح مجموعه شهری تهران در طول سه دهه گذشته جمعیت شهر تهران 3/2 برابر اما جمعیت منطقه شهری 8/7 برابر شده است که خود به مفهوم اسکان جمعیت به مراتب بیشتر در حوزه کلان شهری ( منطقه پیرامون تهران ) است .

ضرورت ، اهمیت و اهداف پژوهش با توجه به روند رو به رشد پدیده حاشیه نشینی در شهرهای بزرگ ایران به ویژه تهران که مشکلات متعددی را در زمینه های اقتصادی ، اجتماعی ، فرهنگی و سیاسی باعث شده است و از آنجا که این پدیده به قدر کافی مورد مطالعه و بررسی قرار نگرفته و اتخاذ شیوه های درست برخورد با این پدیده مستلزم تحقیقات جامع و فراگیری است که کلیه ابعاد و جنبه های پدیده حاشیه نشینی را مورد بررسی و دقت نظر قرار دهد ، تحقیق حاضر در راستای ارائه شناخت دقیق و درست از این پدیده و در نتیجه برخورد صحیح با آن ضرورت می یابد .

طرحهای شهری و شهرسازی و به ویژه ضوابط و مقررات شهرسازی و ساختمانی آنها هنگامی که با ویژگیها و مشخصات این سکونت گاهها در مراحل مختلف رشد انطباق نداشته موجب ایجاد بحران و اختلال در روند دگرگونی آنها شده ضمن اینکه از سازماندهی مطلوب آنها بازمانده ، پتانسیل ها و ظرافیت های موجود در آنها را نیز به محدویت و تنگنا تبدیل کرده است و در بهترین حالت به تکثیر آنها در گسترش در پهنه منطقه کلان شهری منجر شده است .

بر این اساس به نظر می رسد تحقق حاضر بتواند فرایند شکل گیری ، دگرگونی و تغییرات پدپده و نیز عوامل داخلی و خارجی مؤثر بر آن را تبین نماید و بستر لازم را برای ارزیابی عینی نتایج و برخوردهای سیاست ها و روش های برخورد با پدیده فراهم آورد .

1 فرایند ، چگونگی و عوامل مؤثر در شکل گیری و دگرگونی سکونت گاههای خودرو در ایران و منطقه کلانشهری 1 1 چگونگی و عوامل مؤثر بر شکل گیری سکونت گاههای خودرو در ایران تحت تأثیر فرایند عام شهرنشینی و شهرگرایی و نوع رابطه بین شهر و روستا جمعیت انبوه مهاجر از روستاها به سمت شهرهای بزرگ و به ویژه پایتخت ( تهران ) سرازیر شدند .

تمرکز و انبوهی جمعیت در تهران و مراکز شهری که نه به دلیل زیر ساخت های تولیدی شهر و گسترش اشتغال مولد و بلکه عمدتاً به دلیل گسترش بخش سوم ( خدمات ) و مشاغل حاشیه ای صورت گرفت عملاً بستر مناسبی جهت بروز عوارض خاص شهرنشینی وابسته و متکی به درآمدهای نفتی بود .

در رأس این عوارض بحران زمین و مسکن شهری بود که عملاً نیاز به سر پناه حداقل در ردیف نیاز به غذا و پوشاک جهت وارد شدگان به شهر آنها را به فکر راه چاره می انداخت .

بازار رسمی زمین و مسکن عملاً به دلایل مختلفی پاسخگوی نیاز اقشار کم درآمد و تهیدست جذب شده به شهر نبود و حتی بخشی از اقشار ساکن کلانشهر را نیز نمی توانست زیر پوشش خود درآورد .

لذا جهت برآودن این نیاز پایه ای ( زمین و سر پناه ) بازار غیر رسمی زمین و مسکن شگل گرفت این بازار متناسب با نیازهای متقاضیان و با شرایطی متفاوت از بازار رسمی و غالباً از طریق نقض ضوابط و مقررات معمول در رابطه با کاربری زمین ، تراکم ، ضوابط ساخت و تفکیک و ….

زمین و گاه مسکن را با قیمتی به مراتب کمتر از بازار رسمی در اختیار متقاضیان ویژه خود قرار می دهد .

در ایران برخلاف بسیاری از کشورهای کم توسعه به جز در سالهای آغازین پس از انقلاب هیچگاه تصرف عدوانی زمین معمول نبوده و بلکه زمین ] اگر چه به صورت غیر رسمی و نه در چارچوب ضوابط و مقررات متعارف [ از مالک خریداری شده و بر این اساس اشکال تصرف عدوانی به صور تهاجمی و سازمان یافته اصولاً در دستور کار نبوده است ؛ اراضی مورد نظر هم معمولاً در طول محورهای عمده ارتباطی به شهرها و با دسترسی مناسب به مکانهای اشتغال قرار داشته اند .

به دلیل کمبود شدید زمین در محدوده قانونی شهرها و محدودیت های فراوان دستیابی اقشار کم درآمد شهری به زمین و مسکن ، اراضی فوق الذکر که معمولاً کاربری و قابلیت کشاورزی داشتند ، به صورت غیر قانونی توسط مالکین برزگ تفکیک شده و در اختیاز ریسک پذیرترین اقشار ( مهاجرین از کلانشهر و یا روستائیان تازه وارد کلانشهر ) قرار می گرفت که آنها هم در قطعه زمین کوچک خریداری شده به سرعت و ( یک شبه ) در آن سرپناهی ایجاد می شود .

از گرد هم آئی مجموعه بناهای این چنین به سرعت سکونت گاههای شکل می گیرد که در مراحل اولیه خدمات خود را به صورت غیررسمی تأمین می کند و در مدتی نه چندان طولانی با فشار بر مسئولین خدمات مورد نیاز به صورتی رسمی تأمین شد و به تدریج نوعی و سطحی از پیوند کالبدی در این مجموعه های سکونتی ایجاد می شود و سکونت گاه شکل می گیرد .

آن چه در این میان به پیوند نسبی کالبدی مدد می رساند پیوند اجتماعی و همسایگی قوی است که خمیر مایه اجتماع مردم در این سکونت گاههاست .

اغلب این سکونت گاههای پس از پشت سر گذاشتن دوره ای از رشد سریع و انفجاری به درجه ای از تعادل دست می یابند که شاید بتوان آن را به عدم توان حداقل سرویس دهی و بی تعادلی شدید در نظام سکونت گاهی و گاه میل اجتماعی فرهنگی به حفظ قلمرو و نیز ضوابط و مقررات طرحهای رسمی شهرسازی و اعمال سطحی از مدیریت شهری نسبت داد .

از آن پس رشد و توسعه سکونت گاه در نقاط پیرامون و ترجیحاً در نقاطی که سابقه ای از سکونت و حداقلی از خدمات در آنها وجود داشته باشد به صورت ناپیوسته ادامه می یابد و سکونت گاه مورد نظر روند رشد خود را با جذب برخی عناصر شهری ادامه می دهدد .

اما حتی در مراحل بعدی رشد و بلوغ نسبی نیز این سکونت گاهها از نوعی عدم تعادل ساختاری ( اجتماعی ، فرهنگی و کالبدی ) رنج می برند با سطحی از یکنواختی فرهنگی و اجتماعی و تنوع کم در آمد و اشتغال عملاً اجازه تعامل اجتماعی و پیوندهای فرا فامیلی ، فرا خویشاوندی و فرا همسایگی را نداده و ورود عناصر جامعه مدنی و توسعه مدنیت در این سکونت گاهها را بسیار محدود می کند .

اما این واقعیت را نیز نمی توان انکار کرد که تحت تأثیر عوامل اجتماعی ، فرهنگی و حتی پیشینه این سکونت گاهها و ساکنین ساخت اجتماعی فرهنگی و کالبدی آنها در عمل متفاوت بوده و در معرض تغییر و دگرگونی مستمر نسبت به الگوهای اولیه زیست و سکونت خود هستند .

اگر چه در تحلیل نهایی نه می توان آن را روستا نامید و نه ویژگیهای تمام یک جامعه و ساختار شهر دارند .

آنها در نهایت امر سکونت گاهی ما بین شهر و روستا با گرایش به دومی و متأثر از مشخصه های اولی هستند .

دکتر پیران ضمن تحلیل فرایند و چگونگی شکل گیری سکونت گاه غیر رسمی آن را بیش از هر چیز در قالب بازار غیر رسمی زمین و مسکن قابل تبیین دانسته و دو دلیل عمده را در این راستا یکی تبدیل به کالا شدن زمین و مسکن ( این دو نیاز اولیه و حیاتی ) تحت شرایط توسعه پیرامونی و برون زا و دیگری نیاز اولیه مهاجرین وارد شده به کلانشهر به سر پناه قائل است و اشاره می کند که به دلیل سیل گسترده مهاجرت به شهرهای بزرگ ، کالا شدن زمین و مسکن و رشد بورس بازی زمین ، بخش مهمی از تقاضای بالقوه مسکن هرگز امکان بالفعل شدن پیدا نمی کند .

هر طبقه اجتماعی فضای شهری خود را تولید می کند اما در این میان طبقاتی باقی می مانند که قادر به تولید فضای شهری خاص خود بر منبای قواعد بازار رسمی زمین و مسکن توأم با بورس بازی زمین موجب تشدید بحران مسکن شده و این خود موجب افزایش شدید قیمت زمین و مسکن و اجاره بها خواهد شد .

دکتر پرویز پیران اضافه می کند که در چنین شرایطی بازار غیر رسمی مسکن شکل می گیرد .

در این بازار با استفاده از ضوابط و مقرارت طرحهای شهر ] = محدودیت توسعه بر اراضی کشاورزی و اراضی خارج از محدوده قانونی شهر [ اراضی کشاورزی بزرگ به شیوه ای غیر قانونی و خارج از چارچوب ضوابط رسمی معمول تفکیک ( و به نوعی تغییر کاربردی « ؟

!

» ) داده شده و به خیل عظیم جستجوگران سر پناه عرضه می شود .

متقاضیان این بازار نیز که خود از مشکل سرپناه رنج می برند قدرت ریسک بالایی دارند و به سرعت بر قطعه زمین کوچک خود ( خریداری شده از بازار غیر رسمی زمین ) سرپناهی می سازند و بدین ترتیب اجتماعات آلونکی شکل می گیرد .

او اضافه می کند که : در ایران تقسیم و باز تقسیم زمینهای کشاورزی حاشیه شهرها و اراضی خارج محدوده ، مهمترین شیوه‌ دستیابی به زمین برای ایجاد اجتماهای آلونکی است .

شیوه های دیگر چون تصرف خزنده و اشغال سازمان یافته بیشتر در گذشته رواج داشته است .

سید محسن حبیبی و دیگران در گزارش طرح پژوهشی تحت عنوان « دگرگونی روستاهای مجاور شهرهای بزرگ و نقش آنها در نظام اسکان کشور » در رابطه با فرآیند و چگونگی شکل گیری و تطور سکونت گاههای خود جوش نکات زیر را مورد اشاره قرار می دهد : بر اثر پدیده قطب گرایی و تمرکز گرایی ، سوداگری بر زمین و ساختمان شتاب گرفته و کانونهای زیستی حاشیه ای و به ویژه روستاهای پیرامون کلانشهر بستر مناسب چنین سوداگری است .

با تصویب ضوابط و مقرراتی چون قانون شهرک سازی ( 1350 ) ، قانون نظارت بر گسترش شهر تهران ( 1352 ) ، آیین نامه استفاده از اراضی در خارج از محدوده و حریم استحفاظی شهرها ( 1355 ) بستر مناسب جهت بورس بازی زمین در خارج از محدوده شهرها و بخصوص تهران فراهم می شود که تحت تأثیر آن اراضی زراعی بزرگ به صورتی غیر قانونی تفکیک و در طول محور آن عمده منشعب از تهران ( و برخی کلانشهری ( دیگر ) بستر شکل گیری شهرهای منفصل با کارکردی خوابگاهی و مسکن فراهم می گردد ( حبیبی و دیگران : 1371 : 206 ـ 404 ) رشد و گسترش روستاهای پیرامونی نه ناشی از استعدادهای طبیعی آنها بلکه در بسیاری موارد ناشی از موقعیت ارتباطی روستا نسبت به شهر مرکزی و محورهای فعالیت شهر است .

آنها مکان خوابگاهی نیروی کار صنایع شهر مرکزی و محورهای فعال اقتصادی آنها محسوب می شوند .

بر اساس بررسی ها حتی امروزه و با همه نارسائیهایی که وجود دارد ، کانونهای زیستی متشکله اسلام شهر به گونه ای خود بخودی در خدمات رسانی به نقاط زیستی تحت حوزه نفوذ مستقیم خود با تهران شریک شده اند .

شاید به اعتباری بتوان گفت که این کانونها نو شهرهایی هستند ….

که از طریق فرایندی کاملاً غیر کلاسیک ( خود بخودی ) ظهور کرده اند .

تبین این فرایند نیاز به مداخله بسیار دارد و کشف آن راه گشای بسیاری از مسائل شهری و جمعیتی ما خواهد بود .

هر کانون در درون خود رشد یافته و در محدوده ای مشخص باقی می ماند .

با کند شدن هجوم مهاجرتی و اشباع نسبی کانونهای زیستی متشکله بدون تردید کانونی دیگر در نقطه ای دیگر در فاصله ای مشخص با این کانونها ظهور خواهد کرد ؛ فواصل موجود بین هر یک از این کانونها ] در نمونه موردی اسلامشهر [ کاملاً با معناست که علیرغم هجوم مهاجرتی گسترده به این کانونها این فواصل ( قلمروها ) همچنین است نخورده باقی مانده اند …..

اعظم خاتم در مقاله خود تحت عنوان « برنامه ریزی مسکن و قشر بندی اجتماعی در منطقه تهران » به نکته ای اشاره می کند که در تحلیل علل گرایش به سکونت گاههای حاشیه کلانشهر جالب توجه است و آن گرایش به داشتن خانه ای کوچک اما مشخصی است .

این امر ناشی از مزیت اقتصادی مسکن شخصی کوچک بر آپارتمان است که امکان ارتقاء کیفیت سکونت را در آینده افزایش می دهد و با توجه به افزایش قیمت زمین نوعی سرمایه گذاری برای آینده است .

زیرا به دلیل بی ثباتی شغلی و درآمدی ، ناکافی بودن تسهیلات اعتباری جهت خرید واحد سکونی در بازار رسمی ، عدم تناسب آپارتمان کوچک با بعد خانوار و ویژگی های الگوی رفتار و معاشرت خانواده و ….

خرید مسکن کوچک و شخصی بر آپارتمان در داخل کلانشهر ارجحیت می یابد .

خاتم اما این الگوی مسکن ( خانه کوچک اما مشخصی ) را با روند افزایش قیمت زمین در شهرهای بزرگ به ویژه در مناطق کم درآمد و متوسط شهر در تعارض می بیند و معتقد است که فقدان زمین ارزان در داخل شهر تهران از عوامل مهم رانده شدن کم درآمدها به حاشیه شهر بوده است .

که این روند از اوایل دهه پنجاه آغاز شده و در دهه شصت ثروت بی سابقه ای یافته است .

خاتم تعیین حداقل تفکیک در طرح های جامع شهری را به همراه نادیده گرفتن امکانات گروههای کم درآمد و سهم آنها در جمعیت شهر را از عوامل مؤثر در جابجائی های بی برنامه در منطقه شهری تهران معرفی می کند که این خود موجب افزایش قیمت زمین برای کم درآمدها بوده است به نحوی که در سال 1365 قیمت یک متر مربع زمین برای کم درآمدهای تهرانی حدود 40 هزار ریال بوده اما طرح جامع اسلامشهر قیمت زمین را در همین سال در بخش عمده اراضی اسلامشهر بین 10 تا 20 هزار ریال و اراضی خارج از محدوده شهر را کمتر از 5 هزار ریال ذکر می کند .

…..

در اکثر کشورهای آسیاسی ، افریقایی و امریکای لاتین ، مهاجرین روستایی با حرکتهای موجی ، همه اطراف شهرها را متصرف می شوند و به سرعت به برپا کردن زاغه ها و حلبی آبادها می پردازند .

این مهاجرین روستایی به هنگام ورود به شهرها نمی توانند برای خود جایی در محله های قدیمی ، رو به ویران و یا بخش زاغه های شهری پیدا کنند زیرا قبلاً محله ها اشغال شده اند و ناگزیر به اطراف شهرها هجوم می برند .

از طرفی در اطراف شهرها زمینهای باتلاقی و ماندابی به زمینهای بدون استفاده و تپه ای وجود دارد که طبقات شهری از سکونت در آنها همواره گریزان می باشند .

از این رو حاشیه شهرها بیش از همه مورد توجه مهاجرین روستایی قرار می گیرد .

بعد از اشغال مهاجرین ، عده ای از مردم کم درآمد شهری نیز در جستجوی واحدهای سکونی ارزان قیمت به منطقه حاشیه نشین پناه می برند … ( دکتر شکوئی ) …..

تحولات ساختاری در روستاها را با شدت و ضعفی در همه مناطق کشور می توان در ارتباط با اصلاحات ارضی دید که در هم ریختگی قشربندی اجتماعی در جامع روستا شد و کسانی که درآمد آنها در ارتباط مستقیم با ارباب بود مثل مباشران ، باغبانان و کارگران مالک راهی شهر شدند ، خویش نشینان که صاحب زمین نشده بودند به تدریخ بر اثر ارتباط با شهرها ، روستاها را ترک گفتند و در سالهای بعد کشاورزانی که زمین کم داشتند و دیگر کار در زمین منفعتی نداشت به دلیل بالا بودن اختلاف دستمزد و درآمد در شهر و روستاها با شهر آشنا شدند .

بعد از دهه های 1350 عامل جاذبه شهری است که روستاییان را به شهر می کشاند .

وجود فضای وسیع و لازم برای سرمایه گذاری در صنایع نوپای ساختمان و بورس بازی زمین ، جاذب جمعیت بیکار و ساکنینی است که به دلیل گرفتن غرامت اصلاحات ارضی ، صاحب سرمایه شده بودند .

روستایی بیکار که به شهر می آید سرمایه و درآمد ندارد ، نمی تواند مسکن مناسبی داشته باشد پس مجبور است حاشیه نشینی شود ، تخصص و معلومات لازم را ندارد بنابراین مجبور می شود در کارهای پست شاغل شود و با فرهنگ بیگانه از شهری که دارد نمی تواند فرهنگ جدید را بپذیرد ، همین مسأله باعث ایجاد انحراف و جرائم اجتماعی می شود .

یکی از پیامهای عمده مهاجرت در استان تهران نرخ رشد قابل توجه جمعیت در مقایسه با کشور و همچنین نرخ رشد قابل توجه جمعیت در مناطق روستایی استان در دوره ،‌ 75 ـ 1370 است ، در حالیکه جمعیت روستایی کشور در این دوره کاهش یافته است ….

تعداد شهرهای استان تهران در فاصله سالهای 75 و 76 از 25 شهر به 34 شهر اضافه شده است .

در حالی که هیچگونه امکانات زیربنایی و خدماتی در شهرهای جدید شامل گلستان ، جوادیه ، کمال شهر ، محمد شهر بوفهن ، مشکین دشت ، جیدیه ، صباشهر و باقرشهر وجود ندارد .

به علاوه بسیاری از روستاهای استان از نظر جمعیتی از آستانه شهر شدن هم فراتر رفته اند ( 57 آبادی بالای 1000 خانوار وجود دارد ) ولی بافت آنها کاملاً روستایی است ….

…… دلیل مهاجرتهای داخلی در ایران ، وجود مازاد نیروی کار در بخش کشاورزی ، اصلاحات ارضی ، تفاوت سطح توسعه یافتگی مناطق مختلف کشور ، تفاوت در درآمدها ، تفاوت در امکانات عمومی و رفاهی ، بیکاری و اعتبارات دولتی تخصصی یافته به مناطق بیان کرده اند …..

…… پدیده مهاجرت که طی بیش از یک قرن گذشته توجه بسیاری از محققین علوم اجتماعی از جمله اقتصاد را به خود جلب کرده تا چند دهه اخیر حداقل از نظر اقتصادی پدیده مطلوبی تلقی می شد چرا که اقتصاددانان آن را وسیله ای برای تخصیص بهینه منابع یعنی انتقال نیروی انسانی از نواحی کم بازده به نواحی دارای بازدهی نسبی بیشتر می پنداشتند ولی با مشاهده نرخ های مهاجرت به خارج بالا ، در مناطق دارای نرخهای مهاجرت به داخل بالا ، تدوام تفاوتهای قابل ملاحظه در نرخهای بیکاری و سطح درآمد بین مناطق مهاجر پذیر و مهاجر فرست و بروز مشکلات اجتماعی و اقتصادی مختلف در کشورهای جهان سوم در نتیجه مهاجرت ، مطلوب بودن این پدیده مورد سئوال قرار گرفت .

رفیعی و دیگران در طرح مطالعاتی « حاشیه نشینی : آثار و پیامدهای آن بر شهرها » اصولاً عامل اصلی تأثیرگذار در شکل گیری سکونت گاههای غیر رسمی را الگوی توسعه شهری ، آرمانگرایی و کاستی های شیوه برنامه ریزی شهری و برنامه ریزی کالبدی و مسکن می دانند .

آنها اشاره می کنند که هنگامیکه وجه غالب الگوی توسعه شهری ایران در دو سه دهه اخیر فارغ از روند و چشم انداز تحولات اقتصادی و اجتماعی توسعه به سوی نیل استاندارد های جهانی و آرمانهای خود گام برمی داشت ، گروههای کم درآمد در واکنش به عملکرد نامطلوب بازار مسکن و با تکیه بر شعور متعارف خود راه حلهای ممکن و عملی را به اجرا گذاشته اند .

برنامه های ریزی کالبدی در این میان می تواند یکی از عوامل تعیین کننده دامنه و ابعاد اسکان غیر رسمی یا حاشیه نشینی باشد .

یعنی آنچه که مکانیزم بازار غیر رسمی مسکن را به حرکت در می آورد و موجب تشدید شکل گیری کالبدی آن در قالب شهرهای کرانه ای می شود .

عدم بهره مندی گروههای کم درآمد شهری از طرحهای کالبدی و مسکن و به بیان دیگر ملحوظ نداشتن گروههای کم درآمد در نظام برنامه ریزی است .

( اطهاری و دیگران ؛ 1371 : 13 ـ 5 ) آنها معتقدند که از دلایل اسکان غیر رسمی در کشورهای در حال توسعه کاستی های شیوه برنامه ریزی شهری است که در قالب طرح ها جامع و تفصیلی ( و امثال آن ) با برقراری ضوابط و معیارهای ناسازگار با حیات اجتماعی و اقتصادی و عدم توجه به ضروت ارتباط با طرحهای منطقه ای و عدم توجه به ابعاد گسترده رشد و توسعه شهری و ….

موجبات شکل گیری اسکان غیر رسمی را فراهم می آورند .

2 ـ 1 ـ فرایند چگونگی شکل گیری و دگرگونی سکونت گاههای خودرو در منطقه شهر تهران طرح مجموعه شهری در ارتباط با عوامل مؤثر و فرایند تطور سکونت گاههای غیررسمی در محدوده منطقه کلانشهری تهران بررسی قابل توجهی داشته است .

این طرح در تبیین نحوه مکان گزینی فعالیت و جمعیت در مجموعه شهری تهران با تحلیل دو گرایش هم گرایی و واگرایی فعالیتها و جمعیت دو عامل عمده راه و فعالیت های صنعتی و خدماتی اجتماعی و بازرگانی را از مؤثرترین عوامل در این رابطه معرفی کند .

این طرح همچون اهم قوانین و ضوابط مؤثر در این رابطه را بشرح زیر معرفی کرده است : قانون منع ایجاد صنایع جدید در محدوده 120 کیلومتری تهران ( 1374 ) قانون شهرک سازی ( 1350 ) و آیین نامه احداث بنا در خارج از محدوده و حریم شهرها ( 1355 ) این طرح فرایند و عوامل مؤثر بر مکان گزینی جمعیت و کم درآمدها را در مجموعه شهری تهران بر روی نمودار شماره ( 3 ـ 4 ) به تصویر کشیده است .

این طرح مشخصه ای عمده تحول در نظام اسکان جمعیت در منطقه تهران را شامل چهار مرحله : کاهش سهم مهاجرت در منطقه تهران : کاهش سهم شهر تهران در جذب اضافه جمعیت منطقه ( جایگزینی الگوی متمرکز به الگوی تمرکز پراکنده ) ، ضعف شهرهای کوچک و متوسط قدیمی و شهرهای جدید از جذب اضافه جمعیت رانده شده از تهران و رشد کم حومه نشینی و سرانجام گسترش ابعاد امکان غیر رسمی که در قالب شهرها و شهرهای غیر رسمی متعدد در منطقه شهری تهران ظاهر شده اند .

نمودار 3 ـ 4 این طرح نیز عوامل عمده مؤثر در گسترش بازار غیر رسمی زمین و مسکن در مناطق کلانشهری ایران را در فاصله بیشتر هزینه مسکن و درآمد و عدم توجه برنامه ریزی و مدیران جامعه به ویژگیها و معضلات مسکن که درآمدها معرفی می کند که در نهایت منجر به فقدان برنامه ای مشخص برای مسکن و اسکان گروههای کم درآمد انجامیده و حاصل نهای آن حاشیه نشین و اسکان غیر رسمی بوده است .

در این میان عواملی چون : اندازه بزرگ قطعه ، قواعد مشکل ساخت و ساز و واگذاری زمین به عدم جایگاه کم درآمد ها در تسهیلات مسکن و فقدان تشکل های رسمی یا غیر رسمی در تشدید و گسترش اسکان غیر رسمی تقش تعییین کننده ای داشته است .

بر مبنای یافته های این طرح اسکان غیر رسمی یا حاشیه نشینی در منطقه تهران عمدتاً با خرید ، ساخت یا اجاره مسکن در بازار غیر رسمی خارج از محدوده قانونی شهرها شکل گرفته و سهم آلونک نشین های داخل شهرها در آن بسیار ناچیز است …… شیوه تصرف عدوانی در ایران قابل ملاحظه نیست اما زمین و مسکن به صورت غیر رسمی خرید و فروش می شود .

3 ـ 1 ـ تبیین تفاوتها و عدم تشابه فرایند و عوامل مؤثر به شکل گیری و دگرگونی سکونتگاههای خودرو در ایران پیش از آنکه مبحث فرایند و عوامل مؤثر در شکل گیری سکونتگاههای خودرو را به پایان ببریم با توجه به تفاوتهای این روند در ایران با سایر کشورهای ( توسعه یافته و نیافته ) بررسی می شود : اصولاً به دلایل اقتصادی چون درآمدهای نفتی و چرخش سوداگرانه سرمایه و پول در جامعه ما و نیز دلایل اجتماعی و فرهنگی چون وجود همبستگی و پیوندهای اجتماعی قومی و نیاز به تصرف ملکی و خانه مشخص ، گونه خاصی از سکونتگاههای خودرو در ایران شکل گرفته حداقل در مراحل دگرگونی و نسل دوم آنها تفاوتهای اساسی با کشورهای توسعه نیافته دارد .

پیران اشاره می کند که تا زمان حاضر پیدایش اجتماعات آلونکی در ایران با روند پیدایش آنها در سایر جوامع قابل مقایسه نبوده است ؛ در حالیکه در امریکای لاتین و جنوب شرق آسیا حداقل در دهه های 1960 و 70 شاهد شکل گیری دهها هزار واحدهای آلونگی هستیم .

از طرفی هم ساخت کالبدی آلونک نشینی در ایران به مراتب قابل قبول تر از سایر کشورهاست .

( پیران ؛ 1374 : 126 و 127 ) او بیشتر از این سه عامل را در این رابطه مؤثر دانسته و معرفی کرده است : 1 ) درآمد سرشار نفت که طی دهه پنجاه بازار خدماتی گسترده و برای چند سال متوالی ثبات نسبی شغلی و درآمدی ایجاد کرده است .

2 ) وقوع انقلاب اسلامی و تصرف زمین ( بویژه در تهران ) توسط کم در آمدها و اجرای چند طرح اسکان در اوایل انقلاب .

3 ) اهمیت روانی داشتن سر پناه که در طول تاریخ ایران اهمیت خانه و کاشانه و چهار دیواری اختیاری و ترجیح محیط بسته اندرون و فرار از محیط نا امن بیرون را ایجاد کرده است .

او معتقد است که مجموعه ای از عوامل اقتصادی ، روانی و فرهنگی سبب تعدیل تمایل به آلونک نشینی شده بدون آنکه زمینه ساختاری مسکن نابهنجار از بین رفته باشد .

حبیبی نیز با رد نظراتی که درصد و عام کردن موضوع و نادیده گرفتن تفاوت جوامع در رابطه با پدیده سکونت گاههای حاشیه کلانشهر می باشد اشاره می کند که در ایران با توجه به بالا بودن در درآمدهای ناشی از دلارهای نفتی حتی اقشار کم درآمد هم از حد درآمد لازم برای زیست برخورداند که این قابل مقایسه با حداقل درآمد کشورهای فقیر نیست .

در چنین شرایطی که قطبی شدن سازمان اجتماعی بر مبنای « زرنگی » و انطباق فرد با روابط سوداگرانه تعریف شده و مسکن یافت فضای و ساخت کالبدی هم کالائی سوداگرانه است .

مسکنی با حداقل امکانات و سرمایه گذاری تا حدی که دیگر امکانات سرمایه گذاری را سلب نکند .

از طرف دیگر روابط اجتماعی و فرهنگی جامعه ما گستردگی روابط بین افراد و گروهها را موجب شده که در آن داشتن حریم خصوصی شرط اساسی سکنی گزینی است .

در نتیجه آن در مقیاس ملی کانونهای زیستی با حداقل امکانات اما حداکثر بهره وری است که در درون خود اما منسجم و سازمان یافته است .

بافتی که دقیقاً تاریخی است و ساخت و سازمان فضایی آن هم دقیقاً تابع شرایط اجتماعی و اقتصادی حاکم بر جامعه است .