بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی پیش از پرداختن به ویژگی های معماری و جاذبه های جهانگردی این مجموعه تاریخی، اندکی به شیخ صفی و خاندانش می پردازیم:
شیخ صفی الدین فرزند شیخ امین الدین جبرئیل، پیرو، مرید و داماد شیخ زاهد گیلانی ، عارف معروف بود. وی پس از وفات شیخ زاهد تا سال ۷۳۵ هجری قمری به ارشاد و هدایت پیروان و مریدان خود پرداخت و در این سال دعوت حق را لبیک گفت و در خانقاه خود به خاک سپرده شد. فرزندش شیخ صدرالدین موسی که جانشین وی و مورد توجه امرای وقت بود به بنای بقعه اقدام کرد و در تزئین و کاشیکاری اولیه آن کوشید.
استقرار ایلخانان مغول در مراغه و سپس در تبریز ، به مرکزیت سیاسی اردبیل در سده های هفتم تا نهم هجری قمری لطمه زد. اما وجود شیخ صفی الدین در اردبیل (در حیات و ممات) موجب توجه عقیدتی و مذهبی و حتی سیاسی مردم ایران و ترکیه به آن شهر شد و دیگر باره آن را به صورت شهری مورد احترام و ستایش و زیارتگاه صوفیان در آورد.
بقعه شیخ صفی شامل تعدادی از بناهای دوره های مختلف است که نخستین بار شاه تهماسب آن ها را به صورت مجموعه واحدی در آورد. بعدها شاه عباس بناهای مهم دیگری به این مجموعه افزود و باعث اصلاحاتی در آن شد.
اهمیت این مجموعه تاریخی، در ارتباطی که با سلسله خاندان سلاطین صفویه دارد جلوه گر می شود. اسلاف شاهان صفوی و همچنین شاه اسماعیل اول (سرسلسله این خاندان) در این مجموعه تاریخی به خاک سپرده شده اند.
طی دوران صفویه هزینه فراوانی صرف این بقعه شد و امروز نیز با وجود گذشت چندین قرن ، ویژگی های زیبا و جالبی دارد که هر بازدید کننده ای را تحت تأثیر قرار می دهد. بناهای متعلق به بقعه شیخ صفی عبارت اند از:
یکم- در ورودی و حیاط بزرگ
دوم- حیاط کوچک یا دالان روباز صحن بقعه
سوم- مسجد جنت سرا
چهارم- حیاط مقابر
پنجم- شهیدگاه
ششم- چله خانه
بخش های اصلی بقعه عبارت اند از: رواق یا قندیلخانه، مقبره شیخ صفی، مقبره شاه اسماعیل صفوی، حرمخانه، چینی خانه.
یکم- در ورودی و حیاط بزرگ
از ضلع شرقی میدان عالی قاپوی اردبیل که امروزه اثری از آن نیست، از دری بزرگ وارد حیاطی گسترده به ابعاد ۹۲ × ۵/۲۶ متر (مستطیل شکل) می شویم که دارای دو حوض و باغچه های مخصوص گلکاری است و دیوارهای آجری تاقنمادار آن روی ازاره سنگی بنا شده است.
این حیاط دارای سردر کاشیکاری شده و با شکوه بود که به مرور زمان فرو ریخت و بقیه آن نیز در سال ۱۳۲۱ شمسی به دستور اداره کل باستان شناختی وقت برداشته شد. کاشی های معرق این سردر بلند معروف به عالی قاپو ، زمان شاه عباس دوم زیرنظر علیخان ، متولی آستانه و به کوشش یوسف شاه بن ملک صفیا کار گذاشته شده است و کتیبه های آن در سال ۱۰۵۷ هجری قمری به دست اسمعیل اردبیلی نوشته شده است.
حیاط بزرگ شمال صحنی است که با سنگ فرش شده و در وسط دارای چشمه آبی است و بیشتر اطراف آن یا بناهایی که از کاشی های رنگارنگ معرق پوشیده شده، احاطه شده است. بسیاری از سنگ فرش های آن مربوط به دوره اخیر است.
ردیف جنوبی حیاط شمال، ایوانی بزرگ است که دو طرف آن دو تاقنمای کوتاه تر قرار گرفته است. تاقنماها هر یک دارای یک جفت سه کنج کاذب است که دارای مقرنس است و روی آن نیز با کاشی مقرنس پوشیده است. ایوان دارای تاق دراز چهار مرکزی است. دیوارهای داخلی آن، با حاشیه های کاشیکاری تزئین شده است و یک مجلس گچبری رنگ آمیزی شده که در قابی از طرح های هندسی قرار گرفته، زینت بخش سطوح داخلی ایوان است. این مجلس که همه قسمت های آن با گچ پوشیده شده است، ترک خورده و گوشه و پایین طرف راست آن پیداست.
قسمت غربی حیاط مشتمل بر نه دهنه تاقنماست که دارای درها و دریچه های باریک در سطح همکف و پنجره هایی با شبکه هایی از کاشی معرق در سطح طبقه اول است. دهانه مرکزی شامل راهرویی است که از آنجا وارد حیاط بزرگ می شود. بالای این تاقنما مقرنس کاری های بزرگی است که با کاشی های رنگارنگ معرق سیاه و سفید، زرد افرایی، آبی فیروزه ای ، سبز و آبی سیر پوشیده است.
جبهه شمالی ، حیاط ایوان بزرگی است که با یک شبکه چوبی مزین به نقش های هندسی ، بسته شده است. در این نرده مشبک دری برای ورود به ایوان، ساخته شده است و از آن جا به بنای هشت گوش راه دارد. این بنا امروزه به مسجد مشهور است. طرف غرب ایوان تاقنمایی قرار دارد که بر فراز آن نیم گنبدی است که روی دو سه کنج که با مقرنس کاری تزئین یافته، تکیه دارد. این تاقنما دارای دری است که به راهرویی باز می شود و از آنجا به مطبخ و مسجد هشت گوش و به پلکانی که به طبقه فوقانی منتهی می شود، راه می یابد. سمت شرق ایوان تاقنمای کوتاه تر و عمیق تر از تاقنمای غربی قرار دارد. بر فراز این تاقنما قسمتی از گنبدی قرار گرفته که بر سه کنج مزین به مقرنس کاری تکیه دارد.
در ضلع شرقی حیاط بزرگ دری به حیاط کوچک یا به عبارت دیگر، دالان غیر مسقفی به ابعاد ۵/۱۴ × ۷/۵ متر باز می شود که بین صحن اصلی بقعه و حیاط بزرگ، واقع شده است. در ضلع شمالی این دالان دری است رو به شهیدگاه ، و از ضلع جنوبی نیز دری به محوطه ای معروف به چله خانه یا قربانگاه باز می شود. دیوارهای این راهرو نیم تاقی با کاشیکاری معرق است ولی در حال حاضر، قسمت های اندکی از آن باقی مانده است.
دوم- حیاط کوچک و صحن اصلی
صحن اصلی بقعه محوطه ای مستطیل شکل است به ابعاد ۴۰/۳۰ × ۱۰/۱۶ متر مفروش با تخته سنگ های صاف و حوضی در کف و حلقه چاهی در میان آن که با دیوارهای تاقنما مزین به کاشی آراسته شده است.
مدخل صحن در تاق میانی ضلع غربی و کتیبه آن به نام شاه عباس موسوی صفوی حسینی بهادرخان است که با خط ثلث و کاشی قهوه ای نوشته و تزئین یافته است. در نمای پایه های طرفین و بالای همان تاق، آیات ۸۹ ، ۹۰، ۹۱، ۹۲، ۱۲۵، ۱۲۶، ۱۲۷ و ۱۲۸ سوره آل عمران و آیه ۳۰ سوره القصص قرآن مجید نوشته شده است.
در ضلع جنوبی صحن، یک اتاق و یک راهرو با سقف ضربی آجری ساخته شده که به اتاق متولی معروف است. رأس جناق تاقنمای پنجره در لوحه ای با متن سبز و خط طلایی، معرق کاری شده است. همچنین بالای تاقنماها عبارت های مختلف از حضرت محمد (ص) کاشیکاری شده که در نوع خود چشمگیر است. در اتاق متولی سنگ قبر مرمرینی وجود دارد که متعلق به خان احمد بیک صفوی است.
سوم- مسجد جنت سرا
این مسجد ، سمت شمالی صحن بقعه واقع شده است. درون این بنا به شکل هشت ضلعی منتظمی است به قطر ۵/۲۰ متر که در گذشته گنبد داشته و دهانه آن به ۵/۱۶ متر می رسید. در زمان های گذشته این گنبد فرو ریخت و به جای آن سقفی مسطح از تیرهای چوبی و گل و آجر روی ۱۶ ستون چوبی ساخته اند که دارای پایه های سنگی حجاری شده است. این بام مسطح نیز در وضع مخروبه ای باقی مانده و سوراخ هایی در سقف آن به وجود آمده است.
نمای خارجی مسجد جنت سرا و اتاق متولی عبارت از یک تاقنمای بزرگ با پنجره چوبی مشبک بسیار بزرگ است که دو طرف آن زیر تاق های کوچک تر دری به راهروهای مسجد و اتاق متولی باز می شود. پایه ها، تاق پنجره و اتاق متولی پوشیده است از کاشی و بر بالای هر سه، آیات قرآنی، معرق کاری شده است.
چهارم- حیاط مقابر
در سمت جنوبی بقعه شیخ صفی، محوطه ای وجود دارد به ابعاد ۱۵×۱۱ متر ، معروف به حیاط مقبره ها یا حرمخانه ، که در آن مقبره ای کوچک و متصل به دیوار گنبد الله الله قرار گرفته است. در آن ، رو به صحن اصلی یا قندیل خانه و پنجره آن به حیاط مقبره ها باز می شود و منسوب است به حلیمه خاتون ملقب به تاج خاتون دختر اوزون حسن آق قویونلو و مادر شاه اسماعیل صفوی.
بر سنگ گور این مقبره که دو متر طول، ۴۵ سانتی متر عرض و ۳۵ سانتی متر ارتفاع دارد، تاریخ ۷۶۷ هجری قمری حک شده است در اطراف این سنگ قبر سوره الشمس و بر دیواره بالای سر آن تاریخ مرگ متوفی شده است.
سنگ نبشته ای مرکب از چندین قطعه سنگ رسوبی جزو مصالح ساختمانی دیوار حائل بین صحن اصلی و قندیلخانه است که در اصل بر سر در عالی قاپو نصب بود. بالای این کتیبه سنگی یک ردیف منقور مقرنس کاری نصب شده است که حکم سایبان و قاب دارد.
سمت چپ در مقبره، سنگ محرابی بر دیوار نصب شده است. بالای نقش محراب آن در کتیبه ای مستطیل عبارات لا اله الا الله محمد رسول الله ، علی ولی الله منقور است و لچک های محراب با گل و بوته اسلیمی مزین شده است.
در کوچک مقبره و کتیبه بالای آن با تزئینات مربوط و سایر مصالح منطقی، به علاوه یک سنگ محراب و سه سنگ مرمر، مجموعه ای از آثار دوره های مختلف تاریخی است.
پنجم- شهیدگاه
در محوطه جنوبی بقعه، گورستانی وجود دارد که محل دفن سردارانی است که در التزام شیخ حیدر (پدر شاه اسماعیل) در شیروان به قتل رسیدند. و سپس در سال ۹۰۵ ه.ق پس از غلبه شاه اسماعیل بر فرخ یسار شیروانشاه ، اجساد آنان به اردبیل منتقل شد و در این مکان به خاک سپرده شد. این محل به شهیدگاه معروف است.
ششم- چله خانه
در ضلع جنوبی حیاط کوچک، دالان روباز یا راهرو صحن قندیل خانه، چله خانه یا قربانگاه واقع شده است. این بنا بیشتر از دیگر جاهای بقعه آسیب دیده و آنچه امروزه بر جای مانده عبارت است از دیواری با سه تاق ضربی آجری و سه راهرو و دیوارها و جرزهایی که از تعمیرگاه و ترمیم های گوناگون در زمان های مختلف حکایت دارد. چله خانه محلی است که گویا شیخ صفی الدین به مدت چهل روز در طول سال عزلت اختیار می کرد و به اصطلاح چله می نشست و به ریاضت و عبادت می پرداخت.