مقدمه:
تله اتم وسیله ای است که اتم را در ناحیه خاص از فضا جایگزیده کند. عمل تله گذاری از طریق بر هم کنش الکتریکی و یا مغناطیس بین اتم و میدان اعمال شده انجام می گیرد. تله طوری طری ریزی می شود که یو هم کنش بین اتم و میدان منجر یا ایجاد نیری برآیندی بصورت نیرویی بازگرداننده و وابسته به مکان است شود به عبارت دیگر این برهم کنش منجر به پتانسیل درجه دوم که برای تله گذاری می شود. تله های اتم که بطور تجربی شناخته شده اند بدو دسته رده بندی می شوند و بطور مختصری معرفی می شوند الف) تله اتم خنثی ب) تله یون(یا تله اتم یونیده) که موضوع بحث ماست.
تله اتم خنثی به دو نوع است:
الف) تله های تابشی ب) تله های مغناطیسی
نوع نخست براساس میدان الکترومغناطیق وابسته به زمان کار می کنند و نوع دوم براساس میدان مغناطیسی ایستا یا شبه ایستا عمل می کنند.
تله های مغناطیسی در 1963 مورد توجه قرار گرفت و در 1985 برای اولین باز ساخته شد. در اینجا یک زوج سیم پیچ دایره ی که حاصل جریان الکتریکی بود برای ایجاد میدان مغناطیسی کره وار چار قطبی مورد استفاده قرار گرفت. انرژی اتم در میدان مغناطیسی خارج بواسطه اثر ذیمان بسته به حالت داخلی اتم و جهت گیری گشتاور مغناطیسی اتم نسبت به میدان می تواند افزایش یا کاهش یابد در میدان مغناطیسی که(از نظر فضایی تغییری کند رای انرژی) دارای گرادیان است.
و در نتیجه بر اتم نیرو وارد می کند. اگر گشتاور مغناطیسی در جهت میدان اعمال شده دارای مولنه باشد نیرو در جهت افزایش میدان است. اما اگر گشتاور در خلاف جهت میدان باشد نیرو در جهتی است که منجر به دور شدن اتم از میدان می شود بنابراین در تشکیل دام مغناطیس سه بعدی پایدار برای میدان دام باید بیشینه یا کمینه ای وجود داشته باشد. و این وضعیت منطبق بر کمینه چاه پتانسیلی است که بصورت دام تعریف می شود. با شروع از می شود نشان داد که میدان مغناطیسی ایستا نمی تواند بیشینه ای سه بعدی داشته باشد ولی وجود کمینه ای سه بعدی برای آن قابل قبول است. در نتیجه
تله های مغناطیسی ایستا فقط برای حالاتی خاص بوجود می آید: حالت هایی که گشتاور مغناطیسی در خلاف جهت میدان موضعی تله باشد.
تله های تابشی: در اینجا نیروی بدام اندازی از بر هم کنش اتم با موج الکترومغناطیسی حاصل می شود. در این جا نیروی بدام اندازی همان نیروی ناشی از فشار نور یا فشار تابش است. این نیرو را به دو قسمت بخش می کنیم:
نیروی پراکندگی یا خود بخودی
نیروی واکنشی یا دو قطبی
واقعیت این است که فوتون ها تکانه خطی دارند. و این تکانه از طریق جذب یا نشر یا از طریق پس زنی به اتم منتقل می شود. این همان انتقال وابسته به زمان تکانه است که نیروی فشار تابشی را بوجود می آورد. نیروی موثر در تله مغناطیسی اپتیکی نیروی خود بخودی است. اصول کارکرد این دام را دیوید پریچارد در 1986 کشف کرد.
تله یون ها:
تفاوت تله یون با تله اتم خنثی در این است که نیروی تله گذاری از طریق بر هم کنش میدان اعمال شده با باریون عمل می کند.(قیمت تک قطبی بر هم کنش میدان) وضعیت از جهت دیگری نیز متفاوت است. زیرا خود یون ها هم از طریق بر هم کنش کدامبی بلند بود قویا با یکدیگر بر هم کنش دارند. دو نوع از طرح های معروف تله یون عبارتند از تله پاول و تله پنینگ. از نظر تجربی تله های یون چند ده سال پیش از تله های اتم خنثی تحقق یافته بودند و برای اولین بار در سال 1955 ساخته شدند. در واقع آزمایش با این تله ها در کار و لفگانگ پاول و هانس دهملت و نورمن دمزی که برندگان نوبل سال هستند نقش کلیدی داشت.
تله یاور شامل یک الکترود حلقه ای هذلولوی و دو الکترود صفحه ای هذلولوی است. این سه بطور هم کور در امتداد محور تقارن چرخش مشترکشان قرار می گیرند. یک ولتاژ DC و یک ولتاژ AC بین حلقه و صفحه ها اعمال می شود( دو صفحه الکترود پایانی در پتانسیل یکسانی نسبت به حلقه(رینگ) نگه داشته می شوند) و یون در ناحیه مرکزی حلقه یا نزدیک آن بدام می افتد. اساسا تله یون مشابه تله مغناطیسی AC است. به این معنی که در آن پتانسیل وابسته به زمان اعمال می شود. تا پایداری سه بعدی بدست آید. اگر فقط یک میدان DC اعمال شود تله را می توان در امتداد محور پایدار کرد. اما در جهت عرضی پایداری نخواهد داشت. در تله پینیگ فقط از میدان هلی ایستا استفاده می شود با وجود این به عنوان تله های دینامیکی تلقی می شود زیرا پایداری از طریق حرکت اتم بدست می آید. نخست یک میدان چار قطبی الکتریکی را در نظر گیرید که با استفاده از چار الکترود که بطور متقارن قرار گرفته اند بوجود آمده است. و الکترودها در پتانسیل یکسانی نگه داشته شده اند. این پتانسیل چنان انتخاب می شود که یون ها را به الکترود جذب کند. اگر میدان دیگری اعمال نشود یونی که با فاصله(در نقطه ای با نافاصله یکسان) از چار الکترود قرار گرفته است. در حالت تعادل خواهد بود ولی در مقابل جابجایی(عرضی) بطرف هر یک از چار الکترود ناپایداری خواهد داشت. اما حرکت یون در راستای محور(طولی) تقارن چار قطبی پایدار خواهد بود. زیرا در اثر پتانسیل هماهنگ در امتداد این محور محصور خواهد ماند. برای ایجاد پایداری در حرکت عرضی میدان مغناطیسی در امتداد محور طولی اعمال می شود. بطوریکه یون در صفحه عرضی حرکت سیکلوترونی را ایجاد کند. مولفه مغناطیس نیروی لورنتس که حرکت سیکلوترونی را ایجاد می کند برای جبران نیروی الکتریکی شعاعی ناشی از الکترودهاست. و بدین ترتیب پایداری حاصل می شود. طراح مشابهی از این تله را
می توان برای بدام اندازی دیگر ذرات باردار مانند الکترون ها بکار گرفت. بعلاوه می توان این آرایش هندسی را تغییر داد، مثلا ردیف هایی از یون را می توان در آرایش خطی تله پنینگ بدام انداخت. بر هم کنش قوی کولمبی بین یون ها نقش مهمی در محدود کردن تعداد و چگالی اتم یون های به دام افتاده بازی می کند. در نتیجه تله های یون
نمی توانند به عنوان چشمه هایی که درخشندگی زیادی(چگالی زیاد در فضای فاز) دارند با تله های اتم خنثی رقابت کنند. در عوض بر هم کنش ion- ion در تله های یون منجر به طیفی غنی از دینامیک یون ها می شود. مثلا یون ها می توانند به ترتیب منظمی چنان قرار گیرند که حالت های بلورین تازه ای تشکیل دهند. یا ممکن است وادار شوند که مسیرهای آشوبی پیچیده ای را دنبال کنند. اندک بودن تعداد ذرات به تله افتاده برای آزمایش هایی در زمینه فیزیک کوانتومی بنیادی مثلا انجام آزمایش دو شکاف یانگ با استفاده از دو یون به تله افتاده نیز ایده آل است.
دو کاربرد مهم تله های یون عبارتند از:
1- ساختن استانداردهای زمان(ساعت ها) براساس تک یون های به تله افتاده
2- طیف نمایی چری(اسکرترومتری چری) با دقت بسیار زیاد
یون به دام افتاده برای طیف نمایی با تفکیک خوب مزایای زیادی دارد. در تله های تابشی و تله های مغناطیسی ایستا نیروی تله گذاری در گذرهای اپنکی اتم درون دام اختلال های شویدی بوجود می آورد. برعکس در دام های یونی در گذارهای اپنیکی اتم ها اختلال کوچکی حاصل می شود. زیرا این دام ها یون را بکمک بر هم کنش با بار کل یون(گشتاور تک قطبی) به دام می اندازند نه بکمک جفت شدگی با حالت های داخلی(از طریق گشتاور دو قطبی یا مرتبه های بالاتر) علاوه بر این در تله های یون حفظ تک یون به تله افتاده بسیار طولانی است.
در نتیجه فرصت انجام آزمایش بر روی یون هم زیاد می شود. مشکل واقعی تله های یون برای طیف نمایی، فقط اندک بودن تعداد اتم های نگاهداره شده است و کوچک بودن نسبت سیگنال به نویز را نتیجه می دهد.
کاربردهای دام یونی به طور عمده به قرار زیر است
1- طیف سنجی جوم
2- جدا سازی ایزوتوپ ها با فیلتر جوی
3- بدام اندازی مواد پرتو زا جهت آزمایش ملی فیزیک هسته ای
4- بدلیل اندک بودن تعداد یون های به تله افتاده آزمایش های بنیادی در خصوص فیزیک کوانتومی امکان پذیر است(مثلا آزمایش در شکاف یانگ با استفاده از دو یون به تله افتاده)