دانلود مقاله استان اصفهان

مقدمه : اصفهان یکی از شهر های تاریخی ایران است که به دلیل موقعیت ویژه اش در دوران اسلامی به خصوص در زمان حکومت صفویان ، رونق خاصی در معماری یافت .توجه و تأکید بر عنصر تزئین از ویژگیهای بنیادی معماری در زمان صفویه می باشد .

از این رو بناهای اصفهان که از این دوره به جا مانده منبع مهمی برای بررسی عنصر تزئین در معماری اسلامی به شمار می رود .

- در دوره صفویه به وفور از خط کوفی در کاشی کاری بناها استفاده شده است .

خط بنایی ، که همان خط کوفی زاویه دار است ، از ترسیم اشکال هندسی مانند مربع – لوزی ، مستطیل ، خطوط موازی و متقاطع حاصل میشود .

در واقع نوع خط در ابتدای این دوران خط کوفی و ثلث است که برای نگارش متون مقدس از آن استفاده میشود .

اگرچه تعلیق که خط رایج و ملی دوره صفوی است ، به عنوان غالب در کتیبه های این دوران محسوب می گردد .

لازم به ذکر است که در زمان شاه عباس خط نستعلیق که آمیزه ای از نسخ و تعلیق میباشد توسعه و کاربرد بیشتری یافت .

بر اساس کتیبه هایی که تاکنون به دست آمده کتیبه نویسی با خط کوفی شروع شده و این خط تا حدود سده پنجم تنها خط برای کتیبه نویسی بوده و از این تاریخ به بعد است که به صورت محدود خطوط دیگر نیز مورد استفاده قرار میگیرند .

البته تا سده 13/7 اکثر کتیبه ها به خط کوفی نوشته شده و از سده 14/8 به بعد این کتیبه های کوفی همچنان متداول بود .

در نوشتن کتیبه ها بیشتر از خط ثلث استفاده می گردید .

در تصویر 1 بخشی از تزئینات مسجد جامع اصفهان دیده می شود .

ترکیبی از هم نواختی نام مقدس حضرت علی ( ع ) با نقوش هندسی که به صورت کل واحد در یک نقش هندسی بزرگتر جای گذاری شده است .

بین قدیمی ترین متون نقش برجسته در مسجد جامع عبارتی بزرگ به خط کوفی سفید روی کاشی زمینه آبی ( که بخشی از آن از بین رفته ) ، زینت بخش جرز رواق مدرسه ای است که در 1366م.(768ق) به وسیله قطب الدین شاه محمود مظفری ساخته شده است .

این کتیبه نخستین آیه های سوره هفتاده ششم ( الدهر ) را نقل میکند .

کتیبه ها دور محراب به خط ثلث با ساقه های بلند و خطهای افقی گرد شده و ظریف و جروف توپر و تو خالی ، برخوردار از نرمشی خارق العاده آراسته شده است .

در مسجد کتیبه های بسیاری از دوره های تاریخی مختلفی وجود دارد .

رز قدیمی ترین کتیبه ، واقع در گنبد خانه جنوبی « گنبد نظام الملک » نام ملک شاه سلجوقی و وزیرش ، خواجه نظام الملک طوسی آمده است .

سال تحریر و نصب این کتیبه در ان ذکر نشده ولی به یقین در سالهای 465 تا 485 بوده است .

گنبد خانه شمالی مسجد « گنبد تاج الملک » یا « گنبد خاکی » کتیبه ای به تاریخ 481 دارد و کتیبه سردر این گنبد خانه مورخ به 768 است .

بر سردر شمال شرقی ، کتیبه ای به تاریخ 515 دیده میشود .

محراب گچ بری شده معروف به « محراب الجاتیو » واقع در تالار کوچک ضلع غربی ، « تالار اولجاتیو » مورخ به 710 است .

در کتیبه های ایوان مشهور به « صفه عمر » واقع در مدرسه پشت جبهه شرقی ، تاریخ های 768 و 1139 ثبت است .

محراب این ایوان مورخ به 778 است .

سردر اصلی این مدرسه نیز مورخ 768 بوده که امروزه کاشی های آن تخریب شده است .

سردر شبستان جبهه غربی ، « سردر بیت الشتا » مورخ 851 و کتیبه ای مربوط به تعمیرات سال 1317 ش بر آن نصب است .

ایوان جنوبی مسجد « صفه صاحب » کتیبه های مورخ به 880 و 938 و 1070 دارد .

دو محراب در طرفین ورودی این ایوان به گنبد نظام الملک به تاریخ 918 است .

بر سنگاب این ایوان ، تاریخ 1102 حک شده است .

کتیبه ای بر طرفین دهلیز ورودی جنوب شرقی به تاریخ 935 است .

کتیبه سردر جنوبی مسجد در غرب گنبد نظام الملک مورخ به 962 است .

در دهلیز ورودی جنوب شرقی ، بر کتیبه ایوانی کوچک ، « صفه حکیم » تاریخ 996 دیده می شود .

در چوبی سردر جنوب غربی ، « سردر باب الدشت » مورخ به 999 است .

در محل اتصال دهلیز مجاور سردر شمال غربی مسجد « سردر مجلسی » به صحن ، لوحی به تاریخ 1084 نصب است .

لوح منصوب بر این سردر به تاریخ 1092 و سنگاب سقا خانه مجاور آن مورخ 1093 است .

همچنین بر سنگابی متعلق به سقاخانه مجاور سردر جنوب شرقی ، ماده تاریخی حاکی از سال 1087 حک شده است .

در ایوان شرقی « ایوان شاگرد » کتیبه ای به تاریخ 1093 است .

در کتیبه های ایوان شمالی « ایوان درویش » تاریخهای 1093 و 1098 و نیز 1337ش دیده میشود .

ایوان غربی « صفه استاد » و شاه نشین و محراب آن کتیبه های متعددی مورخ به 1112دارنده کتیبه سردر جنوب شرقی به تاریخ 1218 و کتیبه سردر شمال غربی « سردر بواسحاقیه » مورخ 1301 است .

مسجدجامع موقعیت: میدان قیام، خیابان علامه مجلسی سال تاسیس: قرن دوم هجری ابعاد مسجد : 140*170 این بنا ترکیبی از سکه های معماری و تزئین کاری ایران در گذر زمان است از قدیمی ترین مساجد ایران است که بر روی ویرانه های مسجد قدیمی تری ساخته شده که اعراب ساکن حومه اصفهان در قرن دوم هجری ساخته بودند این مسجد دارای بناهای متعددی است از جمله: صحن چهار ایوانی، شبستانها، مدرسه مظفری، صفه های کوچک دوره دیلمی، گنبد نظام الملک، گنبد تاج الملک، محراب اولجایتو، چهار ایوان معروف صاحب، استاد، شاگرد، درویش قدیمیترین بنای تاریخی اصفهان را باید مسجد جمعه یا مسجد جامع اصفهان تلقی کرد.

سیمای فعلی مسجد عمدتاً مربوط به اقدامات دوره سلجوقی است اما تعمیرات و الحاقات آن به دورانهای بعد به خصوص عصر صفویان مربوط می شود .

اما در کاوش های باستان شناسی مراحل قبل از سلجوقی هم به دست آمده که به دوران آل بویه و قرن سوم هجری باز می گردد.

در همین کاوش ها آثار قبل از اسلام نیز کشف شده است.

مسجد دارای ورودیهای متعدد است که هر یک فضای مسجد را به بخشهایی از بافت پیرامون آن مربوط می کند این ورودیها همه در یک زمان ساخته نشده اند و هر یک در مقطعی از تاریخ و در ارتباط با ساختمان درون و بیرون بنا به وجود آمده اند.

گذرها و معابری که در گرداگرد مسجد وجود دارند بیانگر ارتباط گسترده ای است که مسجد با بافت قدیم شهر دارد.

مسجد جامع اصفهان با نقشه چهار ایوانی بنا شده و از آنجا که ابداعات هنری و معماری 15 قرن دوران اسلامی را در خود گرد آورده است یکی از بهترین آثاری به شمار می رود که در دنیای امروز شهرت دارد.

با توجه به منابع و مآخذ مختلف این نکته مشخص می شود که مسجد جامع در طول زمان به سبب آتش سوزی و جنگ های متعدد و نا آرامی های دوران های مختلف آسیب فراوان دیده و دوباره بازسازی و مرمت شده است.

چهار ایوان اطراف میدان مشخص کننده شیوه مسجد سازی ایرانیان است که پس از احداث آن در سایر مساجد نیز رواج یافته است.

این ایوان ها که به نامهای صفه صاحب در جنوب صفه درویش در شمال صفه استاد در مغرب صفه شاگرد در مشرق نامیده می شوند با تزئینات مقرنس سازی و کاربندی یکی از فنون بسیار جالب معماری ایران را بیان می دارد.

نمای داخلی صحن مسجد و کاشیکاری های آن مربوط به قرن نهم هجری است که احتمالاً مناره ها نیز مربوط به همین زمان می باشند به طورکلی بنای کنونی مسجد جامع اصفهان شامل بخشهای زیر می باشد: شبستان مسجد : این شبستان که بر ستون های مدور استوار است که با گچبریهای بسیار زیبا تزئین شده است.

این قسمت مربوط به عصر دیلمیان است.

گنبد و چهل ستونهای اطراف آن که در ایوان جنوبی مسجد واقع شده و در فاصله سالهای 465 تا 485 هجری قمری بنا شده است.

این گنبد در زمان سلطنت ملکشاه سلجوقی و وزارت خواجه نظام الملک ساخته شده از نمونه های نادر ساختمان های عصر سلجوقی است.

ایوانی که در جلوی این گنبد آجری واقع شده در اوائل قرن ششم هجری بنا گردیده و سقف آن از مقرنس های درشت ترکیب شده است.

این گنبد دارای زیباترین طرحهای تزئینی ساخته شده از آجر و گچ میباشد.

گنبدی که در بخش شمالی حیاط مسجد واقع شده و قرینه گنبد خواجه نظام الملک است در سال 481 بنا گردیده است.

احداث این گنبد را به ابوالغنائم تاج الملک یکی دیگر از وزرای عصر سلجوقی نسبت می دهند.

ایوان معروف به صفه صاحب که در دوران سلجوقی ساخته شده و تزئینات آن مربوط به عصر قراقویونلو و صفوی است.

در این قسمت کتیبه هائی از دورانهای مختلف از جمله صفویان به چشم می خورد.

ایوان غربی معروف به صفه استاد که در عصر سلجوقی بنا شده و در دوره صفویان با کاشیکاری تزئین شده است .

در این صفه علاوه بر خطوط ثلث و نستعلیق که به تاریخ 1112 هجری قمری و در زمان سلطنت شاه سلطان حسین کتابت شده عباراتی به خط بنائی بسیار زیبا و با امضاء محمد امین اصفهانی نوشته شده است.

با مطالعه این عبارات و دقت در خطوط بنائی این ابیات بسیار زیبا مشخص می گردد.

چون نامه جرم ما به هم پیچیدند بردند و به میزان عمل سنجیدن بیش از همه کس گناه ما بود ولی ما را به محبت علی بخشیدند رو به روی این ایوان، صفه شاگرد قرار دارد که در عصر سلجوقی بنا شده و در قرن هشتم و یازدهم هجری قمری در دوران حکومت ایلخانان و صفویه تزئیناتی به آن اضافه شده است.

این ایوان فاقد تزئینات کاشیکاری است و با مقرنس های آجری تزئین شده است.

در این ایوان سنگ مرمر یکپارچه نفیسی است که در اطراف و بالای آن لوحه ها و کتیبه هایی نوشته شده است.

در منتهی الیه ضلع شرقی مسجد جمعه صفه عمر واقع شده که کتیبه تاریخی هلال ایوان آن به سلطنت سلطان محمود آل مظفر اشاره می کند.

تاریخ این کتیبه 768 هجری قمری است و خطاط آن عزیز التقی الحافظ می باشد.

در سقف این صفه خطوط تزئینی و تاریخی به چشم می خورد که با خط بنائی عبارات مذهبی و سازنده بنا به نام مرتضی بن الحسن العباسی الزینبی نوشته شده است .

علاوه بر آن در این صفه نام استاد کاران دیگر همچون حسن کاروان کاشیکار و کوهیار الابرقوهی خطاط کتیبه محراب صفه به چشم می خورد.

در شمال ایوان استاد شبستان کوچکی قرار دارد که زیباترین محراب گچبری مسجد را در بر دارد .

این شبستان که به مسجد الجایتو نیز معروف است دارای محرابی است که به مثابه گوهری تابناک از هنر ایرانی در جهان از شهرتی عظیم برخوردار است.

بر این محراب زیبا نام سلطان محمد خدابنده ایلخان مشهوری که قبل از تشرف به دین اسلام لقب الجایتو را داشت و بعد از مسلمان شدن خود را خدا بنده نامید و وزیر دانشمند او محمد ساوی و سال ساختمان آن یعنی 710 هجری قمری به چشم میخورد.

زیباترین منبر منبت کاری موجود در مسجد جمعه اصفهان نیز در این مسجد قرار دارد که سال ساخت آن ذکر نشده است.

از مسجد اولجایتو به شبستان زمستانی بیت الشتاء می رسیم که به موجب کتیبه سر در آن در زمان تیموریان به دستور عماد بن المظفر ورزنه ای ساخته شده است.

به همین علت به شبستان عماد نیز معروف است این شبستان با شکوه دارای ستون های قطور کوتاه و اتاقهای خیمه ای شکل است.

در وسط هر چشمه طاق یک قطعه سنگ مرمر شفاف نصب شده که نور شبستان را تأ مین میکند.

شبستان جنوب شرقی مسجد که احتمالاً کتابخانه عظیم و مشهور خواجه نظام الملک را در بر داشته در بمباران شهر اصفهان تخریب گردیده که مجدداً به شیوه اول بازسازی شده است.

این اثر نفیس و با شکوه به علت در بر داشتن نمونه های گوناگون ادوار مختلف اسلامی از نظر فنی و هنری اهمیت بسیاری داشته و از شهرت جهانی برخوردار است.

این شهرت و نفاست همه ساله گروه های بی شماری از علاقمندان و پژوهشگران را به خود جلب می کند حاصل این مطالعات، مقالات و رسالات و کتب متعددی است که به وسیله معماران و مهندسین و باستان شناسان مشهور جهان و ایران به رشته تحریر در آمد که اغلب آنها به زبان فارسی ترجمه شده اند.

به طور کلی به همان اندازه که میدان نقش جهان و عمارات تاریخی اطراف آن یاد آورد معماری و هنر دوران صفوی است مسجد جمعه و محلات پیرامون آن افسانه زندگی در عهد سلجوقیان و روزگار پیش از آن را بیان می دارد.

معرفی کتیبه‌هایی از اصفهان از قرن پنجم تا چهاردهم هجری که عناوین پادشاه وقت را ذکر نموده‌است.

القاب وعناوین پادشاهان ایران در کتیبه‌های تاریخی اصفهان1 لطف الله هنرفر استاد تاریخ در دانشگاه اصفهان 1- قدیمی‌ترین کتیبه‌ای که نام پادشاهی از پادشاهان ایران در آثار تاریخی اصفهان در بردارد کتیبه گنبد نظام الملک در مسجد جامع اصفهان است که بین 465 تا 485 هجری ‌و به احتمال قوی در سال 473 هجری و در‌ سلطنت ملکشاه سلجوقی به وسیله خواجه نظام‌الملک طوسی بنا شده و القاب و عنوان پادشاه در کتیبه کوفی این گنبد که آجری است به شرح زیر است: «السلطان‌المعظم شاهانشاه‌الاعظم ملک‌المشرق و المغرب رکن الاسلام ‌و المسلمین معزالدنیا والدین ابی‌الفتح ملکشاه بن محمد‌بن داود‌یمین خلیفه‌الله امیرالمؤمنین».

2- در کتیبه محراب گچ‌بری مسجد جامع اصفهان مورخ به سال 710 هجری که به وسیله خواجه سعدالدین‌محمد ساوی [2] وزیر سلطان‌محمد اولجایتو بنا شده نام پادشاه وقت به شرح زیر آمده‌است: « السلطان حامی حوزه‌الاسلام و الایمان غیاث الدنیا والدین ظل الله فی‌الارضین حرس‌الله ببقائه الاسلام ».

3- در کتیبه هلال صفه عمر در مسجد جامع اصفهان مورخ به سال 768 هجری نام شاه‌محمود از سلسله آل‌مظفر به شرح زیر ذکر شده‌است: « سلطان محمود خلدالله ملکه و سلطانه ».

در کتیبه در تاریخی امام‌زاده اسماعیل اصفهان از شاه‌محمود به شرح زیر نام برده شده‌است: « السلطان الاعظم مولی سلاطین الامم ناشر العدل و الاحسان باسط الامن و الامان ظل‌الله فی الارضین قطب الحق والدین شاه محمود‌بن‌السلطان الاعظم محمد‌بن‌المظفر خلدالله ملکه».

4- در کتیبه سر‌در‌ بیت‌الشتاء مسجد جامع اصفهان که در سال 851 هجری به وسیله عماد‌بن‌مظفر ورزنه‌ای بنا شده‌است نام پادشاه وقت سلطان‌محمد تیموری به شرح زیر ذکر شده‌است: « السلطان الاعظم اعدل سلاطین‌العالم غیاث الحق والدین سلطان‌محمد بهادر‌خلدالله ملکه و سلطانه».

5- در کتیبه بنای تاریخی درب امام مورخ به سال 857 هجری نام جهانشاه قراقویونلو به شرح زیر ذکر شده‌است: « پادشاه جهان‌پناه ابو‌المظفر‌امیرزاده جهانشاه خلدالله خلافته».

6 - در بین مقرنس‌های طاق صفه صاحب در مسجد جامع اصفهان نام حسن‌بیک آق‌قویونلو که بانی تعمیراتی در سال 880 هجری در این مسجد بوده به شرح زیر آمده است: « السلطان الاعدل الاعظم ابوالنصر حسن بهادر خلدالله ملکه و سلطانه».

7- در مسجد اشترگان اصفهان که در سال 715 هجری بنا شده به وسیله کمال‌الدین اسماعیا اشترجانی یک لوح سنگ در 881 هجری به بنای اصلی الحاق شده‌است که نام حسن‌بیک آق‌قویونلو را به شرح زیر در بردارد: « حضرت پادشاه اسلام السلطان الاعظم مالک رقاب‌الامم ابوالنصر حسن بهادرخان خلدالله ملکه و سلطانه ».

8- در کتیبه سردر بقعه شیخ ‌ابومسعود ‌رازی به خط کمال کاتب یزدی و مورخ 895 هجری نام پادشاه سلطان یعقوب آق‌قویونلو به شرح زیر ذکر شده‌است: « ابی المظفر یعقوب بهادرخان خلدالله ملکه و سلطانه ».

9- در کتیبه سردر زاویه در بکوشک ( باب القصر ) به خط معین منشی و مورخ به سال 902 هجری نام رستم آق‌قویونلو به شرح زیر ذکر شده‌است: « سراج‌الدین والدین ابوالمظفر رستم بهادرخان خلدالله تعالی خلافته و ملکه و سلطانه ».

القاب و عناوین شاه‌ اسماعیل اول صفوی در کتیبه‌های تاریخی اصفهان 1- در یک فرمان پادشاهی مورخ به سال 911 هجری در مسجد جامع اصفهان: [3] « خلیفه‌الزمان ناشرالعدل و الاحسان الامام العادل الکامل الهادی الغازی الوالی ابوالمظفر السلطان شاه اسماعیل الصفوی بهادرخان خلدالله ملکه و سلطانه».

2- در کتیبه سردر هارون ولایت به سال 918 هجری: « والی لواء الولایه فی‌الافاق مالک سریر الخلافه بالاستحقاق الغازی المجاهد فی سبیل‌الله بقاطع البرهان ناصر‌المؤمنین ابی‌المظفر السلطان شاه‌اسماعیل بهادرخان».

3- در کتیبه سردر مسجد علی به خط شمس‌الدین تبریزی مورخ به سال 929 هجری: « السلطان بن السلطان بن السلطان الذی اسمه الجمیل بعدد الائمه علیهم‌السلم فی التنزیل ابی المظفر سلطان شاه اسماعیل خلدالله ظله الظلیل».

القاب و عناوین شاه طهماسب اول صفوی در آثار تاریخی اصفهان 1- در یک فرمان مبنی بر بخشش دوهزار تومان مالیات از اصفهان و توابع آن در صفه صاحب در مسجد جامع اصفهان: « السلطان بن السلطان ابوالمظفر شاه طهماسب بهادرخان لابرحت رایات دولته منصوره و اعداء حشمته مقهوره ».

2- در یک کتیبه به خط ثلث در صفه صاحب در مسجد جامع اصفهان مورخ به سال 938 هجری: « قائد عسکر‌المهدی صاحب‌الزمان السلطان‌بن‌السلطان ابوالمظفر شاه‌طهماسب الصفوی الحسینی بهادرخان خلدالله علی بسیط الارض ظلال اعلامه و لازال اعناق الجبابره و رقاب الاکاسره طائعین لقهرمان اوامره و احکامه».

3- در کتیبه مسجد قطبیه به خط ابوسعید امامی و مورخ به سال 950 هجری: « ابوالمظفر السلطان شاه طهماسب الحسینی بهادرخان خلدالله تعالی ملکه و سلطانه و افاض علی‌العالمین بره و احسانه ».

4- در کتیبه مسجد ذوالفقار به خط محمد سیاوش و مورخ به سال 950 هجری: « السلطان الاعظم الاکرم ابوالمظفر شاه طهماسب الحسینی بهادرخان خلدالله ملکه و افاض علی العالمین عدله ».

5- در کتیبه ثلث مسجد درب جوباره به خط شیخ محمد بابر و مورخ به سال 955 هجری: « السلطان‌بن‌السلطان‌بن‌السلطان ابوالمظفر شاه طهماسب الحسینی بهادرخان خلدالله تعالی فی ظل الامن و الامان ».

6- در کتیبه ثلث بقعه خواجه شاه‌حسن به خط ابوسعید امامی و مورخ به سال 962 هجری: « سلطان سلاطین‌العصر و الاوان و مقدمه الجیش لصاحب الزمان ابوالمظفر شاه‌طهماسب الحسینی بهادرخان خلدالله ملکه و سلطانه».

7- در کتیبه یک سنگ نوشته در مسجد جامع اصفهان مورخ به سال 971 هجری: « سلطان سلاطین زمان باسط بساط امن و امان‌المروج للشریعه الحقه الامامیه به تأیید الملک المنان حامی بیضه السلام [4] عن الانکسار من رجوم شیاطین الزمان السلطان‌بن‌السلطان‌بن‌السلطان ابوالمظفر معزالدین .

.

.2 شاه طهماسب بهادرخان ».

8- در کتیبه یک سنگ‌نوشته در مسجد‌جامع اصفهان که در مجرای اب مباح مسجد از زنده‌رود اصفهان نصب شده‌بوده: « خاقان الاعدل الاعظم مالک رقاب الامم مولی سلاطین العرب و العجم السلطان‌بن‌السلطان ابوالمظفر شاه طهماسب بهادرخان خلدالله ملکه و سلطانه».

شاه محمد خدابنده در کتیبه یک سنگ‌نوشته که بر دیوار حوض وسط صحن مسجد‌جامع اصفهان نصب شده و به سال 985 هجری مورخ است نام سلطان‌محمد خدابنده پدر شاه‌عباس به شرح زیر ذکر شده‌است: « السلطان الاعظم الاعدل الاکرم قهرمان الماء و الطین ضل‌الله فی‌الارضین مالک رقاب‌الامم مولا ملوک‌العرب و العجم ابوالمظفر خدای بنده سلطان‌محمد پادشاه خلدالله ملکه و سلطانه».

القاب و عناوین شاه‌عباس اول (کبیر) در آثار تاریخی اصفهان 1- در اصفهان قدیمی‌ترین کتیبه‌ای که نام شاه‌عباس اول را در بردارد کتیبه ثلث صفه حکیم مورخ به سال 996 و به خط صحیفی جوهری در مسجد جامع اصفهان است که القاب و عناوین این پادشاه را به شرح زیر ذکر کرده است: « السلطان الاعظم الاعدل الاکرم الاشجع مالک رقاب‌الامم مولا ملوک العرب و العجم قهرمان الماء و الطین ظل‌الله فی‌الارضین خلف اخلاف سیدالمرسلین السلطان‌بن‌السلطان و الخاقان‌بن‌الخاقان ابوالمظفر ابوالغازی شاه‌عباس الحسینی الصفوی بهادرخان خلدالله ملکه و سلطانه و افاض علی العالمین بره و عدله و احسانه ».

2- در کتیبه سردر مسجد شیخ لطف‌الله به خط علیرضا عباسی و مورخ به سال 1012 هجری: « السلطان الاعظم و الخاقان الاکرم محیی مراسم آبائه الطاهرین مروج مذهب الائمه المعصومین ابوالمظفر عباس الحسینی الموسوی الصفوی بهادرخان خلدالله تعالی ملکه و اجری فی بحار التأیید فلکه ».

3- در کتیبه سردر مسجد مقصود بیک به خط علیرضا عباسی و مورخ به سال 1010 هجری: « قهرمان الماء و الطین ناصر عبادالله حافظ بلادالله السلطان‌بن‌السلطان ابوالمظفر شاه عباس الحسینی خلدالله ملکه و سلطنته و افاض علی‌العالمین بره و عدله و احسانه ».

4- در کتیبه محراب مسجد مقصود‌بیک به خط علیرضا عباسی و مورخ به سال 1010 هجری: « پادشاه جمجاه ملائک سپاه گردون بارگاه مروج مذهب ائمه اثنی‌عشر صلوات‌الله علیهم من الملک الاکرم الاکبر الاعدل السلطان الاعظم و الخاقان الاکرم ابی المظفر شاه‌عباس الموسوی الصفوی الحسینی».

5- در کتیبه مسجد سفره‌چی به خط صحیفی جوهری و مورخ به سال 1014 هجری: « السلطان الاعدل الاکرم الاشجع الاعظم مالک رقاب الامم مولا ملوک‌العرب و العجم قهرمان الماء و الطین ظل‌الله فی‌الارضین غلام باخلاص امیرالمؤمنین علی بن ابیطالب علیه الصلوه و السلام ابوالمظفر شاه‌عباس الموسوی الحسینی بهادرخان خلدالله تعالی ملکه و سلطانه و افاض علی‌العالمین بره و عدله و احسانه و عظمته و شوکته و معدلته و نصرته و حشمته الی یوم القیامه».

6- در کتیبه مسجد جورجیر به خط صحیفی جوهری و مورخ به سال 1018 هجری: « السلطان الاکرم الاعظم الاعدل الاشجع قهرمان الماء و الطین مولا ملوک العرب و العجم ابوالغازی ابوالنصر ابوالفتح ابوالمظفر شاه‌عباس بهادرخان خلدالله ملکه و سلطانه و افاض علی‌العالمین بره و عدله و احسانه ».

7- در کتیبه مسجد جارچی به خط صحیفی و مورخ به سال 1019 هجری: « الخاقان الاکرم الاکمل الاشجع الاعدل الاعظم مولا ملوک العرب و العجم قهرمان الماء و الطین ظل‌الله فی الرضین خلف اخلاف سیدالمرسلین رواج‌دهنده مذهب ائمه اثنی‌عشر صلوات‌الله علیهم اجمعین ابوالمظفر شاه عباس الحسینی الموسوی الصفوی بهادرخان خلدالله ملکه و سلطانه و افاض علی العالمین عدله و احسانه».

8- در کتیبه سردر مسجد شاه به خط علیرضای عباسی و مورخ به سال 1025 هجری: « اشرف خواقین الارض نسباً و اکرمهم حسباً و اعظمهم رفعه و شأناً و اقواهم حجه و برهاناً و اشملهم عدلا و احساناً تراب العتبه المقدسه النبویه و قمامه الساحه المطهره العلویه ابوالمظفر عباس الحسینی الموسوی الصفوی بهادرخان لازالت رقاب اعاظم الخواقین خاضعه علی بابه و جباه افاخم السلاطین معفره بتراب اعتابه».

9- در کتیبه خارجی گنبد مسجد شاه: « ملک ملوک‌العالم و مستعبد صنادید الامم الشهنشاه الاعظم المؤید المنصور المخصوص به عنایه رب‌العالمین ظل‌الله فی‌الارضین السلطان‌بن‌السلطان‌بن‌السلطان ابوالمظفر شاه عباس الموسوی الحسینی الصفوی بهادرخان خلدالله ملکه».

10- در کتیبه مسجد باغ حاجی به خط محمد امین و مورخ به سال 1033 هجری: «السلطان الاکرام و الخاقان الاعدل الاعظم مالک رقاب [5] الامم مولی ملوک العرب و العجم ابوالمظفر شاه عباس الحسینی الصفوی بهادرخان خلدالله تعالی ظله ابدا».

11- در کتیبه مسجد آقانور که در آخرین سال سلطنت شاه‌عباس اول به اتمام رسیده به خط محمدرضا امامی مورخ به سال 1039 هجری: « کلب آستان علی بن ابی طالب صلوات الله و سلامه علیه عباس حسینی ».

12- در کتیبه سردر بقعه بابا رکن الدین در تخت فولاد اصفهان به خط محمد صالح اصفهانی و مورخ به سال 1039 هجری : « کلب سده علی بن ابی طالب صلوات‌الله و سلامه علیه عباس الحسینی بهادرخان خلد‌الله تعالی ملکه و سلطانه الی یوم القیام ».

القاب و عناوین شاه‌صفی 1- در کتیبه سردر امامزاده اسماعیل به خط محمد رضا امامی و مورخ به سال 1041 هجری: « السلطان الاعظم و الخاقان الاکرم مروج مذهب الائمه المعصومین السلطان‌بن‌السلطان‌بن‌السلطان ابوالمظفر شاه صفی الموسوی الحسینی الصفوی بهادرخان خلدالله ملکه وسلطانه و افاض علی کافه العالمین بره و عدله و احسانه ».

2- در کتیبه لوح سنگی وقفنامه مسجد درب طوقچی مورخ به سال 1044 هجری: « خاقان جمشید رای سکندر صولت و سلطان فریدون‌فر دارا حشمت ابوالمظفر معزالدوله و عز نصره سلطان شاه صفی الحسینی الموسوی الصفوی بهادرخان خلدالله تعالی ملکه ابدا ».

القاب وعناوین شاه‌عباس دوم 1- در کتیبه سر در مسجد ساروتقی به خط محمدرضا امامی و مورخ به سال 1053 هجری: « السلطان الاعظم و الخاقان الاکرم مروج المذهب الائمه المعصومین علیهم السلم السلطان‌بن‌السلطان‌بن‌السلطان ابوالمظفر شاه‌عباس الموسوی الحسینی الصفوی بهادرخان خلدالله ملکه و سلطانه ».

2- در کتیبه سر در مدرسه جده بزرگ دربازار قهوه کاشیها بخط محمد رضا امامی و مورخ بسال 1056 هجری: 3- در کتیبه یک سنگ‌نوشته در مدرسه جده بزرگ در بازار اصفهان مورخ به سال 1057 هجری: « السلطان الاعظم و الخاقان الاکرم مالک رقاب الامم مولی ملوک العرب و العجم اشرف سلاطین العالم سمی خیرالمرسلین نور حدقه‌الزمان عین‌الاعیان السلطان‌بن‌السلطان‌بن‌السلطان و الخاقان‌بن‌الخاقان‌بن‌الخاقان شاه‌عباس الثانی الصفوی الموسوی الحسینی بهادرخان خلدالله تعالی ملکه ».

4- در کتیبه سردر مدرسه جده کوچک در بازار اصفهان به خط محمدرضا امامی و مورخ به سال 1058 هجری: « السلطان الاعظم و الخاقان الافخم مالک رقاب‌الامم مروج الائمه الاثنا عشر علیهم‌السلم السلطان‌بن‌السلطان‌بن‌السلطان ابوالمظفر شاه‌عباس الثانی الحسینی الصفوی بهادرخان خلدالله تعالی ایام دولته و معدلته و سلطنته الی یوم‌الدین».

5- در کتیبه مدرسه شفیعیه بخط محمدرضا امامی و مورخ به سال 1067 هجری: «السلطان الاعظم والخاقان والاکرم مروج مذهب آبائه ائمه الطاهرین السلطان بن السلطان شاه عباس الثانی الموسوی الصفوی الحسینی بهادرخان خلدالله ملکه».

6- در کتیبه سر در مسجد سلیمان بیک به خط محمدرضا امامی و مورخ به سال 1072 هجری: « السلطان الاعظم و الخاقان الاکرم مروج مذهب الائمه المعصومین علیهم‌السلم السلطان‌بن‌السلطان ابوالمظفر شاه‌عباس الثانی الموسوی الحسینی الصفوی بهادرخان خلدالله تعالی ملکه و سلطانه ».

7- در کتیبه سردر مدرسه آقاکافور به خط محمدرضا امامی مورخ به سال 1069 هجری: « نواب کامیاب سپهر رکاب اشرف اقدس ارفع همایون شاهی مروج مذهب به حق حضرات ائمه معصومین صلوات‌الله علیهم اجمعین السلطان‌بن‌السلطان‌بن‌السلطان و الخاقان‌بن‌الخاقان‌بن‌الخاقان السلطان شاه‌عباس الثانی الصفوی الموسوی بهادر‌خان خلدالله ملکه و سلطانه ».

8- در کتیبه سردر مسجد حکیم به خط محمدرضا امامی و مورخ به سال 1037 هجری: « السلطان الاعظم و الخاقان الاکرم مالک رقاب الامم مولی ملوک العرب و العجم مروج مذهب الائمه المعصومین السلطان‌بن‌السلطان ابی‌المظفر شاه‌عباس الثانی الموسوی الصفوی الحسینی بهادرخان خلدالله ملکه».

9- در کتیبه ایوان جنوبی مسجد جامع مورخ به سال 1070 هجری: « سلطان‌السلاطین و ملاذالخواقین و مروج مذهب ابائه الطاهرین السلطان‌بن‌السلطان شاه عباس الثانی الصفوی الحسینی الصاحب قران خلدالله ظلال معدلته علی مفارق العالمین».

القاب و عناوین شاه‌سلیمان 1- در کتیبه سردر مدرسه سلیمانیه ( مدرسه‌ای که در جنوب‌غربی صحن مسجد شاه قرار دارد ) به خط محمدرضا امامی و مورخ به سال 1078 هجری: « السلطان و الخاقان الاکرم مالک رقاب الامم مولی ملوک العرب و العجم مروج مذهب الائمه المعصومین علیهم‌السلم السلطان‌بن‌السلطان ابوالمظفر شاه‌سلیمان الموسوی الصفوی الحسینی بهادر‌خان خلدالله ملکه و سلطانه و افاض علی کافه العالمین بره و عدله و احسانه لازالت رقاب اعاظم الخواقین خاضعه علی بابه و جباه افاخم السلاطین معفره بتراب اعتابه ».

2- در کتیبه داخل مسجد‌خان مورخ به سال 1090 هجری: « السلطان‌بن‌السلطان و الخاقان‌بن‌الخاقان ظل‌الله المنان شاه‌سلیمان الموسوی الصفوی بهادرخان خلدالله ملکه».

3- در کتیبه تاریخی ایوان جنوبی مسجد خان ( از آثار شیخعلیخان زنگنه وزیر شاه‌سلیمان ) به خط محمد محسن امامی و مورخ به سال 1090 هجری: « الصاحب الدوره الکیوانیه مروج الشعائر الایمانیه السلطان‌بن‌السلطان ابوالمظفر شاه‌سلیمان الحسینی الموسوی الصفوی بهادرخان جعل‌الله انتظام الدولته موکولا الی قدیم عنایته و صیَّر به خلیقته دوام سلطنته موصولاً به قیام الحجته و ظهور خلیفته ».

4- در کتیبه مسجد ایلچی به خط محسن امامی و مورخ به سال 1097 هجری: « السلطان الاعظم و الخاقان الاکرم مروج مذهب الائمه المعصومین علیهم السلام السلطان‌بن‌السلطان و خاقان‌بن‌خاقان ابوالمظفر شاه‌سلیمان الحسینی الموسوی الصفوی بهادرخان خلدالله ملکه و سلطانه و افاض علی العالمین عدله و احسانه».

در کتیبه ایوان شرقی مسجد جامع به خط محمد محسن امامی و مورخ به سال 1093 هجری: 5- « مالک رقاب الامم مولی ملوک العرب و العجم فرع الشجره الطیبه النبویه غصن الدوحه العلیه العلویه السلطان‌بن‌السلطان و الخاقان‌بن‌الخاقان شاه‌سلیمان الصفوی الموسوی بهادرخان لازالت سرادق دولته قائمه و الفتن فی عهده نائمه».

6- در کتیبه سردر رباط شیخعلی‌خان در چاله سیاه 3 مورخ [7] به سال 1098 هجری: « شهریار دین‌پرور عدل‌آئین سلیمان شأن سکندرزمان بانی مبانی امن و امان رافع دعایم بنیان معدلت و احسان چراغ دودمان مصطفوی و مرتضوی ابوالمظفر شاه‌سلیمان الصفوی الموسوی خلدالله ملکه و ابد سلطانه ».

7- در کتیبه مسجد خلوت‌نشین به خط محمدحسن امامی و مورخ به سال 1100 هجری: « السلطان الاعظم و الخاقان الافخم مالک رقاب الامم مولی ملوک‌العرب و العجم ظل‌الله فی‌العالم السلطان‌بن‌السلطان‌بن‌السلطان ابی‌المظفر المنصور شاه‌سلیمان الموسوی الصفوی بهادرخان خلدالله ملکه و سلطانه».

8- در کتیبه مدرسه کاسه‌گران به خط عبدالله رجال و مورخ به سال 1105 هجری: « اشرف السلاطین رافع الویه الشرع المبین مشید اساس العلم و الیقین فرع الشجره الطیبه الاحمدیه غضن الدوحه العلیه العلویه الخاقان‌بن‌الخاقان السلطان سلیمان الحسینی الموسوی الصفوی متع‌الله المؤمنین ببقائه الی آخرالزمان».

القاب و عناوین شاه‌سلطان حسین 1- در کتیبه سردر مدرسه آقا کمال خازن شاه‌سلطان‌حسین به خط عبدالرحیم جزایری و مورخ به سال 1108 هجری: « ظل‌الله فی‌العالم سید السلاطین قهرمان الماء‌ و الطین السلطان‌بن‌السلطان ابوالمظفر شاه‌‌سلطان‌حسین الصفوی الموسوی الحسینی بهادرخان لازال بابه مرجعاً لاعاظم السلاطین ».

2- در کتیبه ایوان غربی مسجد جامع اصفهان ( ایوان استاد ) به خط علی نقی امامی و مورخ به سال 1112 هجری: « ملک ملوک‌العالم و مستعبد صنادید الامم الشهنشاه الاعظم السلطان‌بن‌السلطان المؤید ابوالمظفر السلطان حسین الحسینی الموسوی الصفوی بهادرخان».

3- در کتیبه سردر رواق بقعه امامزاده اسماعیل به خط علی نقی امامی و مورخ به سال 1114 هجری: « السلطان‌بن‌السلطان‌بن‌السلطان و الخاقان‌بن‌الخاقان‌بن‌الخاقان ابوالمظفر ابوالمنصور شاه‌سلطان حسین الحسینی الموسوی الصفوی بهادرخان لازال به رکن الاسلام رکیناً و متن‌الاسلام متیناً ».

4- در کتبیه مدرسه جلالیه مورخ به سال 114 هجری: « السطان الاعظم و الخاقان الاکرم ظل‌الله فی‌الارضین مروج مذهب ابائه الائمه المعصومین السطان‌بن‌السلطان و الخاقان‌بن‌الخاقان ابوالمظفر شاه‌ سلطان‌حسین الموسوی الصفوی بهادرخان خلدالله ملکه و لسطانه و افاض علی‌العالمین بره و عدله و احاسنه و زیدت نعمه المتواتره المتوالیه ».

5- در کتبیه سر در صحن امامزاده اسمعایل به خط علی نقی امامی و مورخ به سال 115 هجری: « مشید ارکان الزمان سلطان العدل و الاحسان و محکم بنیان الامن و الامان ناشر الملک الجعفری ناصرالمذهب الاثناعشری السلطان‌بن‌السلطان‌بن‌السلطان و الخاقان‌بن‌الخاقان‌بن‌الخاقان شاه‌سلطان‌حسین الحسینی الموسوی الصفوی بهادرخان ».

6- در کتبیه ایوان شمالی امامزاده احمد به خط علی‌نقی امامی و مورخ به سال 1115 هجری: « السطان‌بن‌السطلان و الخاقان‌بن‌خاقان شاه‌سلطان‌حسین الحسینی الموسوی الصفوی بهادرخان ».

7- در کتبیه سر درِ امامزاده احمد به خط احمد حسینی مورخ به سال 1115 هجری: « السلطان الاعدل و الخاقان الانجب الاشرف الاکرم [8] الاعظم سلطان السلاطین قهرمان الماء و الطین شاه‌سلطان‌حسین الحسینی الموسوی الصفوی خلدالله ملکه».

8- در کتبیه سر در مسجد علیقلی‌آقا به خط علی‌نقی امامی و مورخ به سال 1122 هجری: «السطان الاعظم و الخاقان الاعدل الاکرم الشاه سلطان حسین الموسوی الصفوی بهادرخان خلدالله ملکه و افاض علی العالمین بره».

9- در کتبیه سر در مدرسه شمس‌آباد به خط عبدالرحیم جزایری و مورخ به سال 1125 هجری: « السطلان الاعظم و الخاقان الاکرم الافخم مروج مذهب الائمه‌المعصومین علیهم‌السلم شاه‌سلطان‌حسین‌الموسوی الحسینی خلدالله ملکه».

10- در کتبیه سردر مدرسه چهارباغ به خط عبدالرحیم جزایری و مورخ به سال 1122 هجری: « سید سلاطین الافاق و ارث‌الملک بالاستحقاق قمامه اعتاب اجداده الاطیاب تراب باب ابیه ابی‌تراب السلطان‌بن‌السلطان و الخاقان‌بن‌الخاقان ابوالمظفر شاه‌سلطان‌حسین الصفوی الموسوی الحسینی بهادرخان لازالت جباه الجبابره معفره بتراب بابه و شفاه القیاصره مشرفه من تلثیم اعلی جنابه».