دانلود مقاله کرمانشاه

مقدمه ایران مرز پرگهر و مهد تمدن نشانی از عشق و هنر و جاودانگی دارد و در این میان کرمانشاه سرزمین عشق و دلاوری و صلابت، سند افتخار مردمی است که چون زاگرش استوار ایستاده اند.

استان کرمانشاه با وسعتی برابر 25/24434 کیلومتر مربع در غرب ایران واقع شده است.

کرمانشاه با چشم اندازی بدیع، کوههای سر به فلک کشیده، سرابهای بر آب و رودهای خروشان و غار های اعجاب انگیز، طبیعتی بکر و آثار تاریخی ارزشمند همچون نگینی در غرب می درخشد.

میراث فرهنگی سند هویت ملی هر ملت محسوب می شود طیفی گسترده دارد به طوریکه تمامی دستاورهای انسان را در طول تاریخ در بر می گیرد.

مسلماً آثار به جا مانده از دوران گذشته که حاصل بازتاب اندیشمندانه ذهن و خلاقیت و ابداع و ابتکار بشر است، تنها مدارکی اند که به واسطه ی آن ها می توان چگونگی تمدن، آداب و رسوم و در نهایت روند تحول را مورد تحلیل قرار داد.

استاد کرمانشاه هم که وارث آثار بسیاری همچون کتیبه ی بیستون و طاق و بستان و… است به واسطه ی آن ها گذشته ی خود را به دیگران بیان کرده است.

این استان از گذشته تا حال مورد توجه نویسندگان بسیاری قرار گرفته است.

سازمان میراث فرهنگی گردشگری استان هم فضای مناسبی را برای گردشگران و بازدیدکنندگان فراهم آورده است.

این کتاب با معرفی هر شهرستان، آثار طبیعی و تاریخی مربوطه را معرفی کرده است.

هدف اصلی این تحقیق مربوط به فعالیت کتاب درسی جغرافیا 2 می شود که در نوروز 1385 به انجام رسید.

شهرستان کنگاور شهر کنگاور مرکز شهرستان کنگاور در 94 کیلومتری شمال شرق کرمانشاه و در مسیر راه اصلی همدان- کرمانشاه واقع شده است.

این شهر با ارتفاع 1500 متر دروازه ورودی استان می‌باشد.

برای نخستین بار در تمدن آشوری از کنگاور به نام کن کبیر یاد شده است.

همچنین ایدور خارا کسی در سال 37 میلادی از کنگاور عبور کرده و از آن با نام کنکبار یاد کرده است .

وی از معبدی در این شهر برای نیایش الهه آرتمیس یاد می‌کند.

پس از آن تا سال سوم هجری در مورد این شهر سخنی به میان نیامده است ولی از این زمان مورخان از این شهر به نام های کنکور- کنگوار و قصر اللصوص نام برده اند.

شهرت کنگاور از آغاز تا امروز شاید به خاطر بنای سنگی به نام معبد آناهیتا که در مرکز شهر قرار دارد بوده است.

از دیگر آثار این شهرستان میتوان به امام زاده ابراهیم، امام زاده سید جمال الدین، سراب کبوترلانه، سراب ماران، سراب خش، معدن جل مران، تپه ی گویدین و پل کوچه را نام برد.

معبد آناهیتا: در کنگاور بر بلندی یک صفحه ی سنگی بقایای بنای عظیمی هنوز خودنمایی می‌کند.

نام این بنا پیش از اسلام از «آناهیتا» ایزد و فرشته نگهبان آب فراوانی و برکت برگرفته شده است قدمت بنا را برخی به دوران اشکانیان می رسانند.

طبق کاوش های علمی معماری، معبد از هنر هخامنشی مایه گرفته است.

بنای اصلی معبد چهار ضلعی است و طول دیوارهای آن 230 متر است.

قطر این دیوارها در بیشتر نقاط به 18 متر می رسد.

پلکان اصلی بنا دو طرفه و چسبیده به دیوار است.

اختلاف پست ترین تا بلند ترین نقطه ی بنا حدود 30 متر است که به صورت پله پله و شبیه به بناهای هخامنشی طراحی شده است.

در پای دیوار شرقی بنا یک گورستان صخره ای مربوط به دوران پارتی کشف شده است.

ثلاث باباجنی این شهرستان از شمال به شهرستان باوه و از جنوب به شهرستان های اسلام آباد غرب و سر پل ذهاب، از شرق به شهرستان جوانرود و از غرب به کشورعراق محدود می شود.

این شهرستان دارای دو بخش به نام های مرکزی و از گله، شش دهستان و 252 روستا و مرکز آن شهر تازه آباد است.

از مجموع جمعیت آن 75% اهل سنت و 25% درصد نیز اهل حق هستند.

مراکز دیدنی قلعه سنگی میرآباد، قلعه سنگی ده شیخ، قبرستان تاریخی درنه، سراب مایشان، باغ صیدخان ازگله و زیارتگاه میر عبدالله.

شهرستان صحنه شهر صحنه مرکز این شهرستان در 54 کیلومتری شمال شرقی کرمانشاه و در مسیر اصلی کرمانشاه همدان قرار دارد.

ارتفاع این شهر از دریا 1380 متر می‌باشد این شهرستان از شمال به شهرستان سقز و از جنوب به شهرستان هریس و از شرق به شهرستان کنگاور و از غرب به شهر بیستون محدود می شود.

سابقه ی این شهر به دوران پیش از اسلام می رسد به طوری که گودر دخمه هایی از دوره هخامنشی در این شهر وجود دارد.

از دیگر جاذبه های این شهرستان می توان به آبشار صحنه، منطقه ی زیبای دربند صحنه،گورستان شیرخان دینور، هفت چشمه، چشمه سراب و غار آوه را نام برد.

دخمه از دوران مادها: گوردخمه ی بزرگ دربند از آثار تاریخی شهر صحنه است که با نقش مستطیل شکل در دوره ی مادها ساخته شده است.

از ویژگی های این دخمه نقش تصویر و نماد آیین اهورامزدان یعنی خورشید بالدار بر سر در گور دخمه است.

شهرستان سنقر کلیایی شهر سنقر مرکز شهرستان سنقر کلیایی در 85 کیلومتری شمال شهر کرمانشاه واقع شده است.

ارتفاع آن از سطح دریا 1700 متر می‌باشد.

این شهرستان از شمال به شهرستان قروه، از جنوب به شهرستان صحنه از شرق به اسدآباد و از غرب به شهرستان کامیاران محدود می شود.

واژه سنقر به معنی مرغی شکاری از سنقار (نوعی پرنده) گرفته شده است.

قدیمی ترین متنی که نام سنقر بدین صورت آمده در تاریخ سلاجقه است.

در دوره ی سلاجقه امرای سنقر به نام (آق سنقر) معروف بوده اند.

در زمان شاه عباس صفوی فرماندار سنقر عشانیان را از مرز بیرون راند.

در دوره ی افشاریه و زندیه سران ایل کلیایی که خود را از اعقاب صفی خان از خان های دوره ی صفوی می دانند حکومت سنقر منسوب شده اند.

نام قسمت کردنشین این ناحیه از اسم ایل کلیایی مأخوذ و به کلیایی معروف شده است.

چون دو قسمت سنقر و کلیایی این شهرستان را تشکیل داده اند این شهرستان سنقرکلیایی نامیده شد.

از جاذبه های این شهرستان می توان به بقعه مالک، امام زاده احمد و سراب گزنمله اشاره کرد.

شهرستان هرسین: شهر هرسین مرکز شهرستان هرسین در 24 کیلومتری شرق کرمانشاه واقع شده است که ارتفاع آن از سطح دریا 1570 متر می‌باشد.

این شهر از شمال به شهرستان صحنه از جنوب به خرم آباد، از شرق به نهاوند و از غرب به شهرستان کرمانشاه محدود می شود.

حمدالله مستوفی از جمله مورخینی است که از شهرستان هرسین دیدن کرده و به توصیف ویژگی های این شهرستان و قلعه ی داخل آن می پردازد.

صاحب عالم آرای عباسی از شاه سلطان خدابنده و حاکم هرسین نام می برد که در زمره ی جلودران لشکر ایران در مقابل لشکر عثمانی بوده است.

در دوره ی قاجار نیابت این محل با امین‌الرعایا و فرزندان او بوده است.

از جاذبه های این شهر می توان به سراب هرسین، قلعه ی هرسین، صفحه تراشیده شده، حوض سنگی، طاق سنگی، قلعه سرماج، گور دخمه های اسحاق وند، تحت شیرین، گور دخمه شمس آباد، مجموعه ی مذهبی گره‌بان، و… اشاره کرد.

شهرستان کرمانشاه: شهرستان کرمانشاه در مرکز استان کرمانشاه میباشد که در فاصله ی 526 کیلومتری جنوب غربی تهران و در مسیر راه اصلی تهران- خسروی واقع شده است.

ارتفاع آن از سطح دریا 1410 متر است.

این شهرستان از شمال به استان کردستان، از شرق به شهرستان صحنه، از غرب به شهرستان اسلام آباد و از جنوب به شهرستان هرسین محدود می شود.

از آثار تاریخی و طبیعی شهرستان کرمانشاه می توان به مجموعه ی تاریخی طاق بستان، پل کهنه ی کرمانشاه، تکیه ی معاون الملک، تکیه ی بیگلربیگی، مسجد جامع، مسجد عمادالدوله، گور دخمه سان رستم، کاروانسرا، پل ماهیدشت، سراب نیلوفر، سراب یاوری، تالاب هشیلان و… اشاره کرد.

طاق بستان طاق بستان یا (طاق وستان) در سمت راست ورودی شهر کرمانشاه در شمال شرقی این شهر مجموعه ای از سنگ نگاره ها و سنگ نبشت ههای دوره ی ساسانی است که با فضاهای مرکبی از کوه، چشمه و آب به چشم اندازی دل انگیز بدل شده است.

طبیعت اطراف طاق بستان در زمان ساسانیان بیشه زاری مناسب برای شکار سلاطین بوده است.

پس از ورود به مدخل طاق بستان اولین سنگ نگاره به اردشیر دوم مربوط است.

اردشیر بین اهورا مزدان و میترا قرار گرفته است و روی خود را به سوی اهورامزدا برگردانده و با دست چپ حلقه مودت را از وی دریافت می‌کند.

زیر پای شاه و اهورا‌مزدا دشمن (اهریمن) بر زمین افکنده شده است.

بعد از این نقش طاق کوچکی قرار دارد که پیکره شاپور دوم و پسرش شاپور سوم بر آن دیده می شود.

بالای هر کدام از این سنگ ها سطرهایی به خطر پهلوی ساسانی صاحب نقش (شاپور) معرفی شده است.

در سومین بخش از این مجموعه مدخل طاق از بالا تا پایین سنگ نگاره زیبایی از نقش فرشتگان بالدار، نقش خسرو دوم که از آناهیتا و اهورامزدان تاج ستانی می‌کند و در زیر این نقوش نقش خسروپرویز سوار بر اسب آورده است.

در کل این آثار متعلق به اواخر عصر ساسانی اند فرشته های سرد در طاق نماد پیروزی اند و صحنه های فوقانی در داخل طاق خسروپرویز (328-590م) مظهر آناهیتا و اهورامزدا است.

نقش رنگی در سال 1237 ه ق به دستور محمدعلی فرزند فتحعلیشاه ایجاد شده است.

تکیه بیگربیگی در بافت قدیم شهر کرمانشاه و مقابل مسجد جامع این شهر قرار دارد.

در سال 1309 ه ق بنای این تکیه به همت مرحوم عبدالله خان فراش باشی ملقب به بیگلر بیگی شروع و عملیات ساختمانی آن در سال 1315 ه ق به اتمام رسید تکیه در سال 1381 خریداری و مرمت آن جهت تبدیل به موزه ی خط و کتابت استان کرمانشاه از سال 1382 آغاز و در اردیبهشت 1383 به مناسبت بزرگداشت میراث فرهنگی و روز جهانی موزه به پایان رسید.

در این موزه از آثار خوشنویسانی چون: کلهر میرعماد و آیت الله نجومی و… عکس های صدسال اخیر تاریخ کرمانشاه به نمایش گذاشته شده است.

این تکیه دارای سه ورودی است ورودی اصلی آن جبهه ی جنوب شرقی آن است که در سر در آن به وسیله ی مقرنس های گچی، گچبری های تزئین شده، همچنین در دو طرف طاق نما دیده می شود.

طاق نمای ردیف پایین مانند سردر ورودی با مقرنس های گچی و گچبری های زیبا تزئین شده است.

اما طاق نماهای ردیف فوقانی با پیکرهای گچی از شخصیت های دوره قاجاریه زینت یافته است.

تکیه معاون الملک این تکیه مشتمل بر سه بنای عباسیه، حسینیه و زینبیه است که در مرکز شهر کرمانشاه واقع شده است.

تکیه دو حیاط و یک عمارت در میان دارد و دیوارهای حسینیه به طور کلی از کاشی های گوناگون با رنگ های متنوع و زیبا پوشیده شده است.

صورت رجال و بزرگان دوره قاجاریه را با قلمی ظریف و رنگ های جذاب بر کاشی ها نقش کرده اند موضوع بعضی از کاشی کاری ها به روایات، قصه ها و داستان های تاریخی مانند: بارگاه حضرت سلیمان وقایع صحرای کربلا و عاشورا و رستم و سهراب مربوط است.

شهرستان روانسر شهرستان روانسر به عنوان دروازه اورامانات شهرت دارد و از اهمیت خاصی برخوردار است.

این شهرستان از شمال به شهرستان کرمانشاه، از شمال غربی به شهرستان پاوه از جنوب به شهرستان اسلام آباد غرب و از غرب به شهرستان جوانرود منتهی می شود.

از جاذبه های این شهرستان می توان به سراب روانسر غار قورل قلعه،گور دخمه روانسر و غار کاوات اشاره کرد.

غار قوری قلعه شهرستان پاوه پاوه مرکز شهرستان پاوه در 112 کیلومتری شمال غربی شهر کرمانشاه واقع شده که ارتفاع آن از سطح دریا 1485 متر می‌باشد.

این شهرستان از شمال به شهرستان مریوان، از شرق به شهرستان کامیاران از جنوب به شهرستان‌های اسلام آباد و سرپل ذهاب و از غرب به کشور عراق محدود می شود.

شهر پاوه در کنار دره خانقاه برافراشته شده.

ورودی دره گلال از جنوب شهر می‌گذرد پاوه به علت داشتن آب و هوای مناسب موقعیت خاص جغرافیایی، و خانه های مسکونی پلکانی از شهرستان های زیبا و مناطق ییلاقی استان کرمانشاه به شمار می رود.

مردم پاوه وجه تسمیه پاوه را از نام پاوه سرداریزدگرد سوم می دانند و بر این باورند که قلعه های دژ و پاسگه که هنوز در پاوه دیده می شود بازمانده ی برج و باروهای آن سردار است.

او مورد احترام اهالی قرار گرفت و بعدها به خاطر تجلیل از او این ناحیه پاوه نامیده شد.

از آثار تاریخی و جاذبه های دیدنی این شهرستان می توان به کسجد جامع پاوه، غار لشگرگاه و روستاهای هجیج و شمشیر که به علت پلکانی بردن در دامنه ی کوه منظره ی زیبایی را ایجاد کرده اند اشاره کرد.

شهرستان جوانرود شهر جوانرود مرکز شهرستان جوانرود در 79 کیلومتری شمال غربی شهر کرمانشاه واقع شده که ارتفاع آن از سطح دریا 1300 متر است این شهرستان از شمال به شهرستان پاوه و از جنوب به شهرستان اسلام آباد غرب و دالاهو و سرپل ذهاب از شرق به شهرستان مریوان محدود می شود.

هرچند از پیشینه ی تاریخی جوانرود اطلاع زیادی نداریم اما قدیمی ترین مدرک مکتوبی که از این شهر نام می برد نوشته های حمدالله مستوفی است که از این شهر به نام الایی یاد می برد.

این نام خود از نام سرابی در همین ناحیه گرفته شده است.

در سال 1067 هجری قمری در متون تاریخی برای نخستین بار از جوانرود به عنوان منطقه مستقل نام برده می شود احتمالاً به دلیل وجود رودهای زیبای این منطقه را جوانرود نامیده و از مراکز دیدنی این شهرستان می توان به قلعه ی جوانرود و مناطق طبیعی بسیار دیدنی این شهرستان اشاره کرد.

شهرستان اسلام آباد و دالاهو شهر اسلام آباد در 63 کیلومتری جنوب غربی کرمانشاه قرار دارد که ارتفاع آن 1330 متر است این شهرستان از شمال به اورامانات، از جنوب به ایلام از شرق به شهرستان کرمانشاه و از غرب به شهرستان سرپل ذهاب محدود می‌شود.

این شهر در گذشته روستایی نام هارون آباد بوده و بنای آن را به صورت هارون الرشید عباسی نسبت می دهند.

در سال 1314 ش نام آن به شاه آباد تغییر یافت و پس از پیروی انقلاب اسلام آباد نامیده شد.

این شهرستان از سال 84 به دو شهرستان دالاهو و اسلام آباد تقسیم شده است.

از جاذبه های آن می توان به طاق گرا- ربجاب قلعه ی یزدگرد- بابایادگار- مقبره ی ابودجانه، مسجد عبدالله بن عمر و بنای فیروزاباد اشاره کرد.

شهرستان گیلان غرب شهر گیلان غرب در 153 کیلومتری جنوب غربی کرمانشاه واقع شده است که ارتفاع آن 900 متر است.

این شهرستان به سریل ذهاب، از شرق به اسلام آباد غرب، از جنوب به ایلام و از غرب به قصر شیرین محدود می شود.

نام این ناحیه در گذشته امله بوده است.

در زمان رضاشاه به واسطه ای شباهت جنگل های انبوه و وجود برنج زارهای آن به گیلان نام آن به گیلان غرب تغییر یافت.

از جاذبه های این شهرستان می توان به گور دخمه دیره، بنای ساسانی، سراب مورت و … اشاره کرد.

شهر گیلان غرب در 153 کیلومتری جنوب غربی کرمانشاه واقع شده است که ارتفاع آن 900 متر است.

شهرستان سرپل ذهاب این شهر در 140 کیلومتری جنوب غربی کرمانشاه واقع شده که در ارتفاع 55 متری قرار دارد این شهرستان از شمال به جوانرود از جنوب به گیلان غرب از شرق به اسلام آباد از غرب به قصر شیرین و کشور عراق محدود می‌شود.

نام سر پل به این دلیل است که در این محل پلی بر روی رودخانه ی حدان قرار داشته که در سال 1345 ش تخریب شده است.

سرپل در روزگاران کهن آباد و مسکون بوده به طوری که در هزاره سوم پیش از میلاد نقش برجسته‌هایی بر روی صخره های میان کل این شهر حجازی شده است.

از جاذبه های این شهرستان می توان به نقش برجسته های لولوبی ها گور دخمه دکان داوود، زیچ منیژه باطلاق، نقش برجسته ی اشکانی، برد عاشقان، آبشار پیران و مقبره ی احمدایی اسحاق اشاره کرد.

شهرستان قصرشیرین این شهرستان از شمال و غرب به کشور عراق از شرق به سرپل ذهاب و از جنوب به ایلام محدود می شود.

علت نامگذاری این ناحیه به قصر شیرین احداث کافی برای شیرین همسر مسیحی خسرو پرویز در این محل بوده است قصر شیرین از شهر هال قدیمی و تاریخی استان و بنای آن را در آثار تاریخی به خسرو پرویز نسبت می دهند ولی در زمان پادشاهی اش باغی وسیع با قصرهای دلپذیر که متناسب با آب و هوای زمستان این ناحیه بود در این شهر بنا نهاد.

پس از حمله ی اعراب به ایران قصرهای خسروپرویز به کلی ویران گشت و تا سال 1270 هـ ق قصر شیرین قصبه ی کوچکی بیش نبود.

از آثار می توان به آتشکده های چهارقاپی- کاخ خسرو، بان قلعه، عمارت شاه گدار، سیستم های آب رسانی و کاروانسرای قصر شیرین اشاره کرد.

محوطه تاریخی بیستون در سی کیلومتری شمال شرقی کرمانشاه با طول جغرافیایی 42 درجه و 27 ثانیه و عرض 34 درجه و 24 ثانیه واقع شده که ارتفاع آن از سطح دریا 1320 متر است.

شواهد و مدارک باستان شناختی نشان می‌دهد.

این محوطه از دوران پارینه سنگی تا کنون مسکون بوده و آثار با ارزشی از ادوار مختلف تاریخ را در خود نهفته است.

غار مرخرل این غار به فاصله پانصد متری از خانه های مسکونی و در دامنه کوه بیستون واقع شده که در سال 1965 میلادی توسط فیلیپی اسمیت مورد حفاری قرار گرفته است.

آثار به دست آمده از این غار به ترتیب قدمت عبارتند از: تراشنده ها و تیغه های ضخیم دوره میانی پارینه سنگی جدید (چهل هزار سال پیش).

قلم های حکاکی، تراشنده ها و تیغه های کول دار دوره زیرین پارینه سنگی جدید ریز تیغه مربوط به دوره فرا پارینه سنگی.

آثار بالای این لایه معرف دوران های نوسنگی بدون صفال و نوسنگی با سفال بود.

آثار دوره نو سنگی با سفال، شامل سفال خشن با خمیره مایه کاه خرد شده است که به سفال پوک شهرت دارد.

جدیدترین آثار مکشوفه از غار مرخرل متعلق به دوره ساسانی است.

غار شکارچیان این غار در دامنه کوه بیستون و به فاصله کمی از مجسمه هرکول قرار دارد.

در حفاری هایی که در سال 1949 میلادی در این غار صورت گرفت، حدود بیست و دو هزار شیء شامل سفال، ابزار سنگی و قطعات استخوان حیواناتی چون گوزن، غزال، گاو وحشی، پلنگ، شغال، گراز، روباه قرمز و بخشی از استخوان ساعد انسان نئاندرتال به دست آمد.

دو قطعه از سفال های مکشوفه متعلق به دوره آشوری و بقیه از نوع سفال های هخامنشی بودند.

هم چنین ابزارهای سنگی از نوع تیغه های سنگی دوره پارینه سنگی جدید است.

غار مردودر این غار در دامنه کوه بیستون و در قسمت شمال شرقی غار شکارچیان قرار دارد.

ابزارهای شناسایی شده از این غار متعلق به دوره موستری و زارزی است که عبارتند از: ابزارهای روتوش شده، سنگ مادر، خراشنده های جانبی، خراشنده های متقارب، تراشنده های کنگره دار، تراشنده های دندانه دار و سوراخ کننده ها.

غار مرتاریک این غار در دامنه کوه بیستون و در قسمت شمال غربی غار مرخرل قرار دارد.

اشیای شناسایی شده از این غار که بیش تر در قسمت انتهایی آن به دست آمده اند شامل سنگ های مادر، خراشنده ها، سوراخ کننده ها، اسکنه، ابزارهای کنگره دار و دندانه دار است که متعلق به دوره موستری می باشند.

غار مرآفتاب این غار در دامنه کوه بیستون و در حد فاصل غارهای مرتاریک و مردودر قرار دارد.

سنگ های شناسایی شده از این غار «چرت» و «ژاسب» است که بیش تر به صورت تراش های ساده، تراش های وازده و سنگ مار دیده می‌شود.

ابزارهای سنگی ساخته شده، شامل خراشنده ها و سوراخ کننده ها است.

علاوه بر مصنوعات سنگی، در کف غار نیز ابزار مثلث شکل استخوانی به دست آمده که در بخش تحتانی آن سه سوراخ وجود دارد.

یکی از این سوراخ ها بر لبه جانبی ابزار است.

متأسفانه کاربرد این قطعه استخوان مشخص نیست.

ابزارهای سنگی شناسایی شده از این غار نیز متعلق به دوره موستری است.

نیایشگاه مادی در زیر کتبه و نقش برجسته داریوش اول، صفه ای به بلندی یک و نیم متر وجود دارد که به صورت خشکه چین با سنگ های نتراشیده ساخته شده است.

راهرویی به عرض یک و نیم متر و طول هفت متر این صفه را به دو بخش تقسیم کرده است.

در انتهای این راهرو، اتاقی به ابعاد 5/6*5/3 متر قرار دارد که دو طرف آن را شکاف کوه و انتهای آن را دیواری به عرض یم و نیم متر و طول پنج و نیم متر مسدود می نماید.

با توجه به شباهت سفالینه‌های به دست آمده از این بنا با سفالینه های مادی «گودین تپه» کنگاور و «نوشیجان» ملایر می توان آن را به دوره ماد نسبت داد.

هیات آلمانی بنای مذکور را نیایشگاهی از دوره ماد می دانند.

نقش برجسته و کتیبه داریوش اول این نقش برجسته دوره هخامنشی یکی از با ارزش ترین یادگارهای ادبی و تاریخی ایران است که در دامنه کوه بیستون حجاری شده است.

سنگ نگاره داریوش اول شش متر طول و 20/3 متر عرض دارد.

در سمت چپ صحنه این سنگ نگاره، تصویر داریوش به ارتفاع 78/1 متر حجاری شده است.

وی تاج کنگره داری بر سر و پیراهن بلندی بر تن دارد.

ریش او مجعد و چهارگوش است.

او دست راست را به علامت احترام بالا برده و در دست چپش کمانی را گرفته و پای چپش را بر روی سینه «گئومات مغ» نهاده است.

در پشت سر داریوش «وینده فره نه» کمان دار و «گئوبروه» نیزه دار- از جمله هفت تنی که در براندازی گئومات شرکت داشتند ایستاده اند.

در زیر پای پای چپ داریوش، گئومات مغ به پشت خوابیده و به علامت تسلیم دست هایش را بالا برده است.

پشت سر او نیز صف اسیران- با گردن ها و دست های از پشت بسته- دیده می شود.

در بالای سر هر یک از این اسیران و در زیر تنه گئومات مغ و نیز بر روی دامن اسیر سوم نام و نقش پادشاه شورش گر و جایی که در آن جا شورش کرده، ذکر شده است.

در بالای سر اسیران، تصویر نمادینی از اهورا مزدا در حال اهدای حلقه قدرت به داریوش حجاری شده و داریوش نیز دست راستش را به نشانه نیایش اهورا مزدا بلند کرده است.

این سنگ نگاره در طول زمان تکمیل شده است.در آغاز داریوش تنها به نقوش فوق به جزء نقش «سکونخا» اکتفا کرده، در این زمان تنها به نقر نبشته ای کوتاه به خط میخی عیلامی در فضای بالای سر خود فرمان داده بود.

در این نوشته داریوش به معرفی خود و خاندانش می پردازد و در حقیقت با این نوشته مشروعیت خود را اعلام می‌کند.

پس از آن شرح فتوحاتش را به خط میخی عیلامی در سمت راست سنگ نگاره و در مرحله بعد با خط میخی بابلی در سمت چپ سنگ نگاره نقر می‌کند.

در مرحله نهایی نیز در زیر نقوش برجسته، شرح فتوحاتش را به خط میخی و به زبان فارسی باستان نقر می‌کند.

هنوز سنگ تراشان هخمانشی در حال نوشتن خطوط بر سینه کوه بودند که سکاها دوباره سر به شورش گذاشتند.

داریوش در سال 519 ق.م «سکونخا» شاه سکاها را شکست داد و این رویداد را بی درنگ به سنگ نبشته اضافه کرد.

چون جایی برای اضافه نمودن تصویر شاه سکایی باقی نمانده بود، داریوش دستور داد تا بخشی از متن عیلامی را پاک و آن را در سمت چپ قسمت پایین، کنار متن فارسی باستان از نو نقر کنند و به جای متن عیلامی، تصویر «سکونخا» را حجاری کنند.

در این سنگ نبشته، داریوش ابتدا به معرفی خود و خاندانش می پردازد و سپس واقعه قتل گئومات مغ را که پس از مرگ «کمبوجیه» سلطنت را غصب کرده بود، شرح می‌دهد.

پس از آن به شرح جنگ هایی که بر ضد بزرگان و امرای یاغی کرده بود، می پردازد و در خاتمه به هر کس که این کتیبه و در خاتمه به هر کس که این کتیبه بزرگ را محو کند، نفرین می‌کند.

نقش برجسته هرکول این نقش برجسته دوره اشکانی که در سال 1337 ش به هنگام احداث جاده همدان- کرمانشاه شناسایی شد، مرد نیرومند کاملاً عریانی را نشان می‌دهد که در زیر سایه درختی و بر روی نقش شیری لم داده است.

در پشت سر این شخصیت، کتیبه و نقش هایی حجاری شده است.

این نقش ها شامل درختی است که بر شاخه آن کمان دان و تیردانی آویزان است و در کنار درخت گرز مخروطی شکل گره داری نقش شده است.

کتیبه به خط یونانی در هفت سطر بر روی لوحی- شبیه به شکل معابد یونانی (سنتوری شکل)- نوشته شده است.

مضمون این کتبیه چنین است: «به سال 164 ماه پانه موی هرکول فاتح درخشان به وسیله هیاکنیتوس پسر پانتیاخوس به سبب نجات کل امن فرمانده کل این مراسن بر پا شد».

نقش برجسته مهرداد دوم این نقش برجسته دوره اشکانی که در پایین نقش برجسته داریوش اول در کوه بیستون دیده می شود، از دوران مهرداد دوم به یادگار مانده است و به سال های 123 تا 110 ق.م تعلق دارد.

در این صحنه، در برابر مهرداد دوم چهار نفر از ساتراپ های محلی به ترتیب اهمیت و جایگاه در پشت سر هم قرار دارند؛ نیمرخشان به سوی مهرداد و نیمی از صورت مهرداد نیز به طرف آن ها است.

مهرداد دست راست خود را به حالت احترام بالا برده است.

نفر اول، «گودرز اول» ساتراپ ساتراپ ها است.

نام نفر دوم کاملاً محو شده است.

نفر سوم «میترادات» است.

لقب او در این کتیبه «پپیس تومینوس» به معنی مورد اعتماد شاه آماده است.

در دست وی تصویر «نیکه» (الهه پیروزی) دیده می شود که حلقه روبان داری در دست دارد.

نفر چهارم «کوفاساتس» نام دارد و لقب ندارد.

این نقش برجسته در حقیقت واگذاری قدرت از طرف مهرداد را به هر یک از این بزرگان نشان می‌دهد.

متأسفانه قسمت مهم این نقش برجسته در سده هجدهم میلادی جهت نوشتن وقف نامه شیخ علی خان زنگنه صدر اعظم شاه سلیمان صفوی- تخریب شد.

این متن خاکی از وقف عایدات دو دهکده برای مخارج و نگه داری کاروانسرای بیستون است.

نقش برجسته گودرز در بیستون در قسمت شرقی نقش برجسته مهرداد دوم، بر روی همان صخره نقش گودرز دوم اشکانی (51-46 م)همراه با کتیبه ای به خط یونانی حجاری شده است.

این نقش برجسته، صحنه پیروزی گودرز دوم را بر رقیبش مهرداد نشان می‌دهد.

گودرز سواربر اسب است و با نیزه ای به سوی دشمن حمله برده و او را از اسب سرنگون کرده در بالای سر گودرز، الهه نیکه با تاج گلی در دست در حال پرواز است.

در پشت سر این دو، یک سوار نیزه به دست خیز برداشته است و در پایین آن نیز سوار دیگری دیده می شود.

این نقش برجسته دارای کتیبه ای به خط یونانی است.

مضمون کتیبه چنین است:«مهرداد پارسی… گودرز شاه شاهان، پسر گیو».

نقش برجسته بلاش در دامنه کوه بیستون و در قسمت شمال شرقی نقش برجسته گودرز، تخته سنگ چهار ضلعی نامنظمی دیده می شود که در سه طرف آن نقوشی حجاری شده قرار دارد.

نقش میانی، «بلاش» شاه اشکانی را به حالت تمام زخ با گردن بندی بر گردن و کمربندی به کمر نشان می‌دهد.

لباس او از پایین به بالا تنگ و چسبان است و شلوار گشادی که در قسمت مچ با بسته شده، به تن دارد.

این شخص پیاله ای در دست چپ گرفته و دست راست را به طرف آتش دان دراز کرده است.

بر روی این آتش دان، کتیبه ای به خط پهلوی اشکانی به این مضمون نقر شده است:«این پیکره ولخش شاهنشاه پسر ولخش شاهنشاه نوه…».

به علت محو بودن آخر کتیبه، مشخص نیست که این تصویر متعلق به کدام بلاش است.

در سمت چپ نقش بلاش، بر ضلع دیگر تخته سنگ، نقش دیگری دیده می شود.

بیننده تصور می‌کند این شخص در حال گام برداشتن به طرف شخصی میانی است.

این شخص دارای لباسی شبیه شاه اشکانی است.

وی دست راست را به طرف بالا گرفته و یک شیئ در دست چپ دارد.

در سمت راست نقش میانی، سومین نقش حجاری شده است.

این شخص نیز در حال حرکت به سوی شخصیت میانی است.

او نیم تنه ای- تا روی زانو- بر تن و کمربندی به کمر دارد.

دست چپ او دیده نمی شود و شیئ در دست راست دارد.

فرهاد تراش این صفحه به طول دویست و عرض سی متر در دامنه کوه بیستون تراشیده شده است.

در دامنه این صفحه، سکوی خاکی قرار دارد که در جلو آن دیواری به طول صد و پنجاه متر ایجاد شده است.

این دیوار با استفاده از بلوک های سنگی تراشیده و لاشه سنگ به همراه ملاط گچ ساخته شده است.

بر روی برخی از بلوک های سنگی، علایم سنگ تراشان ساسانی به اشکال مختلف نقش شده است.

در دو طرف این صفحه تراشیده، چند سکوی پله دار خسن در سنگ کنده شده که از آنها برای نشستن به هنگام تراشیدن دیوار صفحه استفاده می شد.

بر روی این صفحه تراشیده، اثر قلم های سنگ تراشان و همچنین گودی های مخصوص قرار دادن گوه های چوبی جهت برش سنگ ها به وضوح دیده می شود.

وجود سطوح ناصاف و سکوهای روی صفحه نشان می‌دهد که این صفحه ناتمام رها شده است، ولی بخش های فوقانی آن تقریباً رو به اتمام بوده است.

در دامنه این صفحه تراشیده و بر روی صفه خاکی تعداد زیادی بلوک سنگی، ساقه ستون و پایه ستون های نیمه کاره دیده می شود.

اگرچه اهالی محل معتقدند این صفحه تراشیده اثر «فرهاد سنگ تراش» است که از عشق شیرین- ملکه خسروپرویز- کوه را به همان گونه که فردوسی و نظامی گفته اند، تراشیده است؛ ولی شواهد باستان شناختی نشان می‌دهد منظور از پرداختن این صفحه، نوشتن و نمایاندن یک واقعه تاریخی مهم بوده که توسط خسروپرویز- شاه ساسانی- ایجاد شده است.

همچنین از سنگ های کنده شده برای ساختن بناهایی چون پل خسرو، کاخ خسرو، پل بیستون و سد گاماسیاب در بیستون استفاده کرده اند.

تمام این بناها نیز مانند صفحه تراشیده معروف به فرهادتراش، نیمه کاره رها شده و هرگز تکمیل نشده اند.

کاخ خسرو این بنای تقریباً مستطیل شکل با جهت شرقی- غربی در رو به روی فرهاد تراش قرار دارد.

بنای مذکور از دو بخش تشکیل شده است: بخش شرقی به ابعاد 85/80 متر و بخش غربی به ابعاد 55*44 متر که از طریق درگاهی به بخش شرقی مرتبط می شود.

این بخش در حقیقت حیاط خلوت مجموعه را شکل می‌دهد.

روکار دیوارهای بنا به وسیله بلوک های سنگی تراشیده و قسمت داخلی دیوارها با لاشه سنگ و ملاط گچ ساخته شده است.

در دیوارهای بیرونی این بنا به فواصل معین، پشتبندهای مستطیلی شکلی به طول متوسط 10/3 متر ایجاد شده است.

بر روی برخی از بلوک های سنگی این بنا، نشانه هایی از حجازان ساسانی دیده می شود.

کاوش های پایان شناختی نشان می‌دهد این بنا در دوره ساسانی به صورت نیمه کاره رها شده و تنها دیوارهای پیرامونی آن ساخته شده است.

پل خسرو این پل در دو کیلومتری جنوب غربی شهر بیستون بر روی رودخانه گاماسیاب و بر سر راه بیستون به تخت شیرین قرار دارد.

این پل 80/152 متر طول و 20/7 متر عرض دارد و شامل نه پایه و ده دهانه است.

هر یک از پایه ها شش ضلعی و از سه قسمت تشکیل شده است: قسمت میانی مستطل شکل و در دو طرف آن، دو آب شکن مثلثی شکل قرار دارد.

پایه ها با مصالحلاشه سنگ، ملاط گچ و سنگ های تراشیده چیده شده اند.

این بلوک های سنگی مکعب مستطیل شکل با بست های آهنی به یکدیگر متصل شد ه اند.

پایه های پل بر روی بستر سنگ فرض شده رودخانه بالا آمده اند.

این بستر سنگی به صورت سکوی سراسری است و مانع شستن کف رودخانه می شود و ارتفاع سطح آب را تنظیم می‌کند.

از طاق چسمه ها و گذرگاه پل آثاری بر جای نمانده است.

در سال اخیر بر روی پایه های سنگی، پلی فلزی به پهنای بیش از یک متر، برای تردد افراد محلی ساخته اند.

پل ساسانی خسرو در مسیر جاده ای از دوره ساسانی قرار داشت.

بقایای این جاده در دو طرف پل به طول چند کیلومتر دیده می شود.

پهنای این جاده هفت متر است و با قلوه سنگ و ملاط فرش شده است.