جموعه بسیار ارزشمند و زیبای بقعه شیخ صفی للدین اردبیلی یکی از ۱۰ اثر باستانی مهم کشور به شمار می رود. بنای ابتدائی بقعه به قبل از اسلام بر می گردد .این بنا در سال ۷۳۵ هجری توسط شیخ صدرالدین موسی فرزند شیخ صفی بنا شده و در طول زمان و به ویژه در دوران حکومت صفوی مورد احترام شاهان صفوی بوده است .
این مجموعه شامل ۸ بخش اصلی , مسجد جنت سرا , قندیل خانه , حرم خانه , چینی خانه , چله خانه , گنبد الله الله , شهید گاه می باشد . 786
( وفات 735ه.ق)
شیخ صفی الدین ابوالفتح اسحق بن شیخ امین الدین جبرائیل اردبیلی(650-735ه.ق) عارف و صوفی مشهور ایرانی ، که سلاطین به سبب انتساب به نام او به صفویه یا صفویان موسوم شده اند . صفی الدین پسر سلطان جبرائیل بود و در اردبیل به دنیا آمد . شیخ صفی الدین اردبیلی از عارفان نامی عهد اولجایتو و پسرش ابوسعید بهادر خان بود که با مریدان خود در آن ایام کلخوران قریه ای در یک فرسنگی اردبیل در اطراف مقبره ی پدر خود می زیسته . نسب او را به امام موسی کاظم (ع) می رسانیده اند . او که از مریدان شیخ زاهد گیلانی بوده در گیلان و آذربایجان غربی و موقان و اران مخلصان بسیار داشته و بی نهایت محترم می زیسته است مخصوصاً خواجه رشید الدین فضل الله همدانی وزیر در رعایت جانب احترام او می کوشیده و هر ساله برای مخارج خانقاه او در اردبیل نوشته و به او توصیه می کند که در معامله ی خود با مردم اردبیل چنان کند که شیخ صفی الدین از او راضی و شاکر باشد .پیش از رسیدن به این مقامات، صفی الدین اسحق جوان ، ویژگی های خود را داشت . ابن بزار اردبیلی که کتابی در ترجمه ی احوال و اقوال و کرامات او نوشته و پژوهشگران آن را مأخذی معتبر می شمارند، می نویسد صفی الدین در جوانی از بابت زیبایی و حسن صورت چنان بود که او را " یوسف ثانی " لقب داده بودند و"... به سن بلوغ نا رسیده زنان در عشق او دست ها می بریدند " ولی " دل مبارک او از ایشان می رمید " و این حسن صورت در دوران بلوغ به مرتبه ای که اولیاءالله " وی را پیر ترک خواندندی " و " جماعت طالبان او را زرین محاسن می گفتند " . به هر حال در جوانی به عزم ملاقات یکی از عارفان نامی موسوم به شیخ نجیب الدین بزغش شیرازی قصد آن شهر کرد . ولی پیش از رسیدن شیخ نجیب الدین بزغش وفات یافته بود . پس صفی به خدمت برخی دیگر از شیوخ شیراز ، ازجمله به قولی به خدمت شیخ سعدی رسیده پس از آن به عزم دیدار شیخ تاج الدین ابراهیم ملقب به شیخ زاهد گیلانی به گیلان رفت، و به حلقه ی ارادتمندان او در آمد ، و تزدیک به 25 سال در خدمت وی به سر برد . و دختر شیخ بی بی فاطمه را به زنی گرفت و شیخ صدر الدین پسر و جانشین شیخ صفی الدین از همین دختر بوده است . پس از آنکه شیخ زاهد " مکفوف " شد و رخت به جهان دیگر کشید، صفی الدین جانشین او شد و مریدان و معتقدان بسیاری یافت . ابن بزاز که در گفتارهای خویش درباره ی او از اغراق فروگذار نکرده درباره ی همین موضوع یعنی کثرت معتقدان و مریدان شیخ ، ضمن مقایسه ی آنها نسبت به لشکر امیر چوپان، از قول امیر چوپان خطاب به شیخ صفی می نویسد :
"... از آب آمویه تا حدود مصر و از سواحل هرمز تا باب الابواب که اقصی حدود این مملکت و من گردیده ام هر جا و نواحی اطراف که رسیده ام مریدان شیخ را دیده ام که به این حِلیَه وَ زِیّ مَتَحَلِی و مُتَزَی اند و آوازه ی ذکر او در اطراف انداخته اند ".
هر چند که در عمل ، می توان شیخ صفی الدین را پایه گذار دودمان صفوی بشمار آورد که مذهب اثنی عشری را به عنوان مذهب رسمی کشور تبلیغ کردند و رواج دادند ، ولی صفی الدین رسماً خود یک سنی شافعی بوده . با این همه ، با در نظر گرفتن آب و هوای آشتی گرایانه ی مذهبی دوره ی حکومت مغولان در ایران ، روی این مطلب تأکید زیادی نمی توان کرد .
به هر حال ، تحت رهبری صفی الدین ، با وجود مخالفت ها و کارشکنی های فرزندان شیخ زاهد و پیروان او، نام فرقه ی زاهدیه ، زیر نام جدید صفویه ظاهر گشت و از صورت یک فرقه ی صوفیانه به سبب وسعت و اهمیتی که یافته بود به شکل نهضتی مذهبی در اردبیل شکل گرفت و به صورت دعوتی در سراسر ایران ، سوریه و آسیای صغیر پراکنده شد ، و حتی به سیلان نیز رسید . صفی الدین ، حتی در دوره ی حیات خود تأثیر سیاسی بسیاری بر جای نهاد و به ویژه تعیین صدرالدین موسی پسرش به جانشینی خود این مطلب را آشکار می سازد زیرا وی مصمم بود که قدرت سیاسی را در داخل دودمان صوفی حفظ کند .
از شیخ صفی الدین اردبیلی کتاب مستقلی بر جای نمانده است ، ولی مطالعه ی باب چهارم از کتاب ابن بزاز که " اختصاص به تفسیرهای عرفانی وی از آیات قرآنی و احادیث نبوی " دارد نشان می دهد که او گذشته از سیاستمداری و زعامت و مرشدیت مردی عالم و فاضل و حتی شاعر بوده است . در این تفسیرها وی به اشعار سنایی ، عطار، عراقی ، مولوی و سعدی استشهاد می کند .
۩ عارفانه ها
۞ سوال کردند از آیت " یا اَیَّتها النفسِ المطمئنه ارجعی االی رَبِکِ راضیه ً مرضیه ً ، فادخلی فی عبادی و ادخلی جنتی ( فجر آیات 27- 30) مراد به این بهشت مضاف با حق تعالی چیست ، و آن بهشت کدام است ؟
شیخ فرمود: که نفس مطمئنه را دو صفت است ؛ صفت راضیه و صفت مرضیه . و بهشت دو نوع است : خاص و عام . بهشت عام آن است که در آنجا اکل و شرب و شهوت است و آن از بندگان عام است که مستوجب آن باشند ، اما بهشت خاص مضاف " و ادخلی جنتی " با حق تعالی ، از آن بندگان خاص است و آن لقاء و وصال و مشاهده است که در آنجا اکل و شرب و شهوت را مدخلی نیست .
۞ در تحقیق این بیت عراقی :
گنج در جای خراب اولی تر است / گنج بود او ، در خرابی زان نشست فرمود: عادت باشد که گنج در جای خراب نهند تا کسی که محرم نمی بود بدان پی نبرد . پس حق تعالی گنج اسرار خود را در خرابه ی خاکی انسان نهد تا کسی که محرم نبود بدان پی نبرد و هر چه خرابه باشد شکسته باشد که " انا عندالمنکسره ِ قلوبهم لاجلی" و حق تعالی را نظر با شکسته دلان است ، لاجرم گنج اسرار خود در دل های شکسته نهاده ....