تاریخچه
سابقه تاریخی شهر اردکان
در کتاب یزد نامه به اردکان اشاره شده و ازآن به محل توطن علما و حکما در قدیم الایام(حدود قرن هفتم ه . ق) یاد شده که به یونان کوچک اشتهار داشته و دارای مساجد ، خوانق ، عمارات ، باغات ، بیوتات بوده و محل زندگی علما و فضلا بوده که هریک منازل دلگشا و بساتین روح افزا در آن ساخته اند. در گذشته دور نیمه شمالی یزد محل دریاچه ای بزرگ بوده که از منطقه حوض سلطان در جنوب ری تا شمال دشت یزد ادامه داشته (دریاچه ساوه) که امروزه اثری از آن باقی نمانده است. خشکیدن این دریاچه را از وقایع هنگام میلاد پیامبر اسلام می دانند و سه دیه ی بیده ، عقدا ومیبد در کنار این دریا بودند و محل کنونی شهر اردکان زیرآبهای دریای ساوه قرار داشته است.
اردکان از دو کلمه (ارد)به معنی مقدس و (کان) به معنی معدن تشکیل شده که جایگاه مقدس معنای اردکان خواهد شد.
مقارن با حمله مسلمانان به ایران و فرار ایرانیان از شهرهای بزرگ خراسان به طرف مرکز ایران ، آنها در میبد ، یزد و سایر مناطق مرکزی ایران ساکن شده‌اند. مردم نواحی اردکان چون این خطه را برای کشاورزی مساعد دیدند به احداث قنوات و بنا این شهر (اردکان)اقدام نمودند. بنابراین ممکن است بانیان اردکان زرتشتیان بوده باشند. در این صورت ممکن است نام اردکان از کلمه ( ارتاکان) به معنی راستی و درستی آمده باشد که در آیین زرتشتی یکی از ایزدان است.
آنطور که از منابع و مآخذ بر می‌آید ، اردکان در گذشته محلی در 10 کیلومتری شمال اردکان واقع شده و اکنون زردک Zardok نامیده می‌شود و به رغم گذشت زمان می‌توان خرابه‌های خانه‌های مسکونی ، مسجد و بازار و قلعه و حسینیه قدیمی اردکان را در آن مشاهده کرد. علت تغییر محل شهر را بعضی جاری شدن آب شیرین در محل فعلی اردکان ذکر کرده‌اند.
اولین هسته شهر فعلی اردکان از قرن هشتم هجری پایه گذاری شده ، بطوریکه محلات اطراف میدان قلعه و محله چرخاب از محلات قدیمی و نسبتاً سالم این شهر محسوب می شوند.
از شواهد بر می‌آید که پس از تعیین محل جدید شهر اردکان ، اولین بنا در محل میدان قلعه فعلی بنا شده است. پس از گذشت مدتی بر اثر ازدیاد جمعیت میدان بالاده را در جنوب و مسجد زیرده از این میدان است. سپس در کنار مسجد جامع ، بازار بزرگ وچهار سوق و حمام بازار را بنا کردند. اردکان تا عصر صفوی بصورت قریه و از توابع ولایت میبد بوده است.
بافت قدیم
بافت قدیم شهر (بافت حصار) شامل 12 محله با وسعتهای مختلف بوده که وجه تسمیه هر کدام نیز از نام مکانهای مهم اعم از امامزاده، حسینیه ، بازار ، در بند و...... نشأت گرفته است. بعنوان مثال حرکت آب در قناتهای زیر زمینی و چرخش آن به دور نقطه ای مشخص از بافت ، باعث ایجاد محله چرخاب شده و یا حسنیه بازار نو دلیل نامگذاری محله اطرافش به نام محله بازار نو بوده است.
در گذشته در پیرامون بافت حصار تعداد 10 دروازه قرار داشت که مسیرهای اصلی ورود به حصار را مشخص می کردند و امروزه غیر از 3-2 دروازه بقیه از بین رفته اند , البته محورهایی که در راستای این دروازه وجود داشته اند تا حدود زیادی دست نخورده باقی مانده اند.
ورود و خروج به داخل قصبه از طریق این دروازه ها صورت می گرفته و هر دروازه دارای یک جفت در بزرگ بوده که دو طرف آن دو برج قرار داشته و نگهبانان بالای آنها قرار داشتند و دروازه بانان هم در اتاق کوچکی در زیر برج تعبیه شده بود سکونت داشته و ورود و خروج به داخل قصبه را کنترل می نمود و این امر تا اوایل قرن چهاردهم هجری شمسی نیز ادامه داشته است. دور تا دور قصبه نیز خندقی حفر شده بود که هنوز قسمتهایی از آن همراه با آثار برجها و دروازه های قدیمی در بعضی از محلات به چشم می خورد.
نکته آخر آنکه بافت تاریخی اردکان از دست نخورده ترین و ارزشمندترین بافتهای تاریخی ایران است.