دانلود مقاله تاریخچه حرم حضرت ابوالفضل العباس (ع)

حرم ابوالفضل(علیه السلام) در فاصله تقریبىسیصدمترى و در شمال حرم امام حسین(علیه السلام)قرار دارد; یعنى در همان جایى که آن حضرت به شهادت رسید و در آن به خاک سپرده شد و بر مرقد او بنایى ساختند.

این بنا شامل یک صحن، بارگاه و گنبدى پوشیده از کاشى و دو گلدسته با سرگلدسته هاى طلاکارى شده است.

از دیرباز همه تغییرها و توسعه هایى که در حرم امام حسین(علیه السلام) پدید آمده، کمابیش حرم حضرت عباس(علیه السلام) را نیز در برگرفته و همه کسانى که به بنا و نوسازى حرم امام(علیه السلام)پرداخته، به بنا و نوسازى حرم آن حضر ت نیز توجه کرده اند، خواه در بناى صحن، خواه گنبد و بارگاه و خواه گلدسته ها.

البته از جزئیات نخستین بنایى که بر مرقد آن حضرت ساخته شد، اطلاعات روشنى در دست نیست و آنچه در دست داریم اطلاعاتى مربوط به طرح و نقشه حرم‌، عناصر بنا، چگونگى معمارى و تزیین ها در دوره قبل از قرن هفدهم میلادى است.

به هر روى، حرم حضرت عباس(علیه السلام) قطعهاى از سرزمین مبارکى ا ست که خداوند به دیده عنایت در آن نگریسته و آن را کعبه دلها کرده است.

حرم آن بزرگ، مجموعه اى است داراى4370 متر مربع مساحت که مرقد عباس(علیه السلام) را در میان دارد.

گنبد خانه اى مستطیل شکل با ابعاد 110 در 120 متر و با چهار رواق در چهار طرف.

محوطه اى روباز این گنبد خانه و رواق ها را در میان گرفته که آن را صحن گویند.

حرم حضرت عباس(علیه السلام) در کلیات نقشه و طرح بنا با حرم امام حسین(علیه السلام) تفاوتى چندان ندارد و تنها تفاوت در تعداد رواق هاى پیرامون گنبد خانه و همچنین غرفه هاى پیرامون صحن است.

قبر درست در میان گنبد خانه است و بر روى آن صندوق گرانبها از جنس شیشه است و روى آن نیز صندوق مشبک نقره اى یا ضریحى که آن را «صندوق خاتمى » گویند.

تاریخ روایت مى کند که آل بویه (دیالمه) علا قه مندترین خاندان به اهل بیت بودند.

همین حکمرانان بودند که یاد و نام حسین(علیه السلام) و برادرش عباس را زنده و جاودانه ساختند; بویژه در روزگار حکمرانى عضدالدوله دیلمى که اعلام تشیع کرد و حرم حضرت ابوالفضل و گنبد و بارگاه آن مرقد را ساخت.

در دوران صفویه تحول چشمگیرى در بنا و نوسازى حرم روى دادو در همین دوران بود که شاه طهماسب صفوى به سال 1032 ه .ق.

(=1622 م.) به تزیین گنبد با کاشى همت گماشت.

ضریحى بر روى «صندوق خاتمى » نصب کرد.

رواق و صحن را نظم و سامان داد.

ایوان نخستین درِ حرم را ساخت و فرشهاى گرانبهایى از ایران براى مفروش کردن حرم فرستاد.

درسال1153 ه .ق.

نادرشاه افشار هدیه هاى فراوانى به حرم هدیه کرد و برخى از بناهاىحرم را نیز آینه کارى کرد.

در سال 1172 ه .ق.

وزیر اندیشمند او به زیارت کربلا رفت.

صندوقى را که بر روى قبر بود نوسازى کرد و در رواق هم نوسازیهایى به عمل آورد و چلچراغى براى نهادن شمع در آن به منظور روشن کردن حرم هدیه داد.در سال 1236 ه .ق.

محمدشاه قاجار فرمان داد ضریحى نقرهاى بر مرقد آن حضرت بسازند.در سال 1259 ه .ق.

محمدعلى شاه پسر سلطان ماجد شاه از شاهان هند، گنبد خانه حرم حضرت عباس(علیه السلام) را نوسازى کرد.

پس از هجوم وهّابیان به سال 1216 ه .ق.

که به غارت و تخریب حرم امام حسین و حضرت عباس(علیهما السلام) انجامید‌‌، فتحعلىشاه قاجار به نوسازى حرم پرداخت و از جمله، گنبد حرم حضرت عباس را کاشىکارى کرد.

در سال 1263 ه .ق.

سلطان عبدالمجید محمود عثمانىدو شمعدان تزیین یافته به گلبرگهایى طلایى به حرم حضرت عباس هدیه کرد که همچنان در حرم وجود دارد.در سال 1266 ه .ق.

سلطان عبدالمجید خان عثمانى، همچنین بناى حرم حضرت عباس(علیه السلام) را نوسازى کرد.

مادر سلطان عبدالمجید نیز در سال 1266 ه .ق.

پردههاى حریرى به حرم حضرت ابوالفضل هدیه کرد.

در جریان نوسازیهاى اخیر صندوق داخلى ضریح «صندوق خاتمى »، عبارت «یا اباالفضل العباس(علیه السلام) أدرکنى 1264 ه .ق.» را بر آن یافتند.

بعدها حکمرانان بهره هند سقف ضریح را با سقفى دیگر از چوب جاوه جایگزین کردند.بر تبدیل این سقف به سقف جدید، میرزا محمدباقر راجه حائرى نظارت داشت و استاد اسماعیل نجار کار تزیین آن را انجام داد.

بر ضریح فولادى که روى صندوق خاتمى قرار داشته، این عبارت نقش بسته است: «ضریح العباس سنه 1182 ه .ق.

عمل احمد اکبر» آن سان که از تاریخ مکتوب بر این ضریح پیداست کار آن به سال 1182 انجام یافته است.

عبارتى دیگر هم بر این ضریح نقش بسته که ظاهراً همین ماده تاریخ را نشان مى دهد.

آن عبارت چنین است: «لازال مطافاً لخیار الناس، عمل مهدى القلقاوى».

این کتابت ها به خطى زیبا و به صورتى هنرى انجام گرفته است.در سال 1358 ه .ق.

این ضریح فولادى برداشته و صندوق خاتمکارى دیگرى که فردى به نام فولاد زرى آن را ساخته بود، جایگزینش شد.ضریح نقره اى حرم حضرت عباس، اهدایى محمدشاه قاجار است و نظارت بر ساخت آن را نیز، چونان که بر سر در ضریح نوشته است، حاج عبدالهادى استرآبادى، نیاى بزرگ خاندان استرآبادى ساکن در کاظمین، برعهده داشته است.در قرن سیزدهم هجرى بانو تاج محل هندى به روکش کردن صندوق خاتمى با روکشى از نقره اقدام کرد و این کار ضررهایى بر صندوق در پى داشت و این عملیات تزیین، به کوچکترشدن صندوق انجامید و صندوق را به شکلى درآورد که اکنون نیز مشاهده مى شود.

ضریح جدید در سال 1385 ه .

ق.

ضریح مرقد حضرت عباس با ضریحى نو جایگزین شد.

این کار با جشنى بزرگ در کربلا همراه بود.

ضریح را که روانه کربلا ساخته بودند، در بغداد مردم از آنان استقبال گرمى کردند و پس از آن که ضریح از مسیّب به کربلا برده شد، مردم کربلا نیز با شور و هیجان، زن و مرد به خیابان ریختند و از آن استقبال کردند.

در پیشاپیش استقبال کنندگان، عالمان دینى و سادات و بزرگان و تاجران و مدیران حضور داشتند.

پس از مراسم استقبال، ضیافت نهارى به افتخار این مراسم در حسینیه حیدرى از سوى تولیت حرم سید بدرالدین آل ضیاء ترتیب یافت.

دو روز پس از آن، کار نصب آغاز شد.

در روز سه شنبه دوازدهم ماه مبارک رمضان برابر با دوم ژانویه 1966 م.

کار نصب به پایان رسید و در شب پانزدهم ماه مبارک، برابر با شب ششم ماه ژانویه، حضرت آیه الله العظمى سیدمحسن حکیم از آن پرده بردارى کرد و به درگاه خداوند تعالى دعا کرد.

این ضریح، که ساخته ایرانیان و هدیه آنان بود، از طلاى ناب و نقره ساخته شده و در ساخت آن نگین هایى از مینا سنگهاى قیمتى نیز به کار رفته و در نوع خود از زیباترین و بدیعترین ضریح هاست.

در سال 1385 ه .

کار نصب به پایان رسید و در شب پانزدهم ماه مبارک، برابر با شب ششم ماه ژانویه، حضرت آیهالله العظمى سیدمحسن حکیم از آن پرده بردارى کرد و به درگاه خداوند تعالى دعا کرد.

بنا به گفته سید بدرالدین آل ضیاء، تولیت حرم حضرت عباس(علیه السلام) هزینه ساخت این ضریح به 250 هزار دینار رسیده و در ساخت آن از 400 هزار مثقال نقره و 800 مثقال طلااستفاده شده و عملیات ساخت آن سه سال به درازا کشیده است.این ضریح به دستور و با پشتیبانى حضرت آیت الله حکیم ساخته شده و هزینه آن را برخى از نیکوکاران ایرانى تأمین کرده اند.

گفتنى است پیش از آن بهره هند، شباکى براى ضریح ساخته بودند که چون آن را به کربلا آوردند و قصد نصبش داشتند، پاره اى خرابى برداشت و از همین روى آیت الله حکیم آن را نپذیرفت و از ایرانیها خواست ضریحى جدید بسازند.

این ضریح جدید که به درخواست ایشان ساخته شد، همان است که اکنون از آن سخن مى گوییم.

شهرت این ضریح بیش از هرچیز به چهار انارک طلایى است که بر فراز در چهارگوشه آن نصب شده و قطر هر کدام 50 سانتیمتر است.گفتنى است حرم ابوالفضل(علیه السلام) با کتیبههایى از آیات قرآن تزیین شده و گنبد آن بنا هم از داخل زینت یافته و هم در نماى بیرونى بر ساقه آن سوره منافقون و بر نوک آن سوره جمعه با خط ثلث روشنى و به خط جواد خطاط نقش بسته است.

حرم عباس بن على(علیه السلام) جلوه گاه دیگرى از هنر اسلامى است و در جاى جاى آن، شکوه، عظمت، اصالت و چشمنوازى معمارى و هنر اسلامى رخ مى نماید و هیچ گوشه اى نیست که از نقش و نگارها و تزیینهاى گویاى این شکوه و عظمت تهى باشد.

رواقهاو درها گنبد خانه حرم حضرت عباس را چهار رواق در برگرفته که سقف و دیوارهاى هریک از داخل با کاشى و آینه کارى تزیین شده است.

این رواقها عبارتند از: رواق شمالى: این رواق از رواق شرقى و غربى جدا شده و قبلا میان دو قسمت آن دیوارى وجود داشته که بعدها برداشته شده است.

در ضلع شمالى این رواق، حجره اى است که درى نقره اى دارد و به راهرویى زیرزمینى گشوده مى شود که به قبر حضرت ابوالفضل(علیه السلام) مى رسد.

گفته اند: این جا بر نهر علقمى مشرف بوده است.

در جوار این حجره حجره دیگرى است که مقبره آل نواب را تشکیل مى دهد.

پس از آن، به ترتیب کتابخانه حرم حضرت ابوالفضل، مقبره مرحوم سیدمیرزا وکیل و مقبره مرحوم حاج محمد رشید جلبى صافى، شهردار سابق، واقع است.

دو مقبره دیگر هم وجود دارد که درهاى آنها از صحن گشوده مى شود.

این دو مقبره عبارتند از مقبره علامه سیدکاظم بهبهانى که در گوشه شمال شرق حرم واقع شده و مقبره مرحوم حاج حسین حلاوى که در گوشه شمال غرب واقع است.

در ضلع غربى حرم در یکى از غرفه ها، قبلا چاه آبى وجود داشته که مخازن حرم را از آن پر مى کرده اند.

این غرفه همان است که بعدها مقبره سید میرزا وکیل شده است.

واقع است پیشتر در ضلع غربى حرم چاه آبى وجود داشته و مخزنى که در یکى از غرفه ها بوده و در جریان شست و شوى حرم از آن استفاده مى شده، با آب این چاه پر مى شده است.

این غرفه همان است که بعدها به مقبره سیدمیرزا وکیل تبدیل شد.

با توجه به این که پیشتر میان رواق شمالى و حرم دیوارى وجود داشته و این دیوار را برداشته اند، درهایى که آنجا بوده یکى به مقبره سیدعباس سیدحسین ضیاءالدین عموى تولیت حرم حضرت ابوالفضل(علیه السلام) که در قسمت بالا سر واقع است و دیگرى به مقبره هنود برده شده است.

هنگامى که حاج رئیس، وزیر شیخ خزعل خوزستانى فرمانرواى خرمشهر پمپ آبى بر روى نهر حسینیه نصب کرد، از آنجا به صحن حرم امام(علیه السلام) و حرم حضرت عباس(علیه السلام) لوله کشى کرد و پس از آن چاه واقع در حرم را پر کرد و حوض را نیز از میان برد.

رواق غربى: در دو سوى این رواق دو در قرار دارد؛ درى که در سمت جلو است و به صحن گشوده مى شود «باب الرواق» نام دارد و کفشدارى واقع بر کنار این در از آن ورثه شیخ محمود کشوان است.

درِ دوم، در 26 فوریه 1942 به سمت ضلع شمال غرب گشوده شده، نام آن «باب المراد» است و به تولیت حرم تعلق دارد.

مقبره هنود و مقبره عموى تولیت در فاصله میان همین دو در قرار دارد.

رواق شرقى: این رواق پنج مقبره را در برگرفته است: نخست مقبره حریرى، که مرحوم سیدمحسن سید محمد على آل طعمه در آن به خاک سپرده شده است.

دوم مقبره مرحوم سید حسّون النائب از آل ضیاء الدین که فرزند او سید علوان النائب نیز در آن مدفون است.

سوم مقبره متولیان حرم ابوالفضل(علیه السلام) که سید مرتضى و فرزندش سید محمدحسن آل ضیاءالدین در آن به خاک سپرده شده اند.

چهارم مقبرهاى که سید على سید جواد آل طعمه تولیت حرم و نیز فرزندش دکتر عبدالجواد کلیدار در آن دفن شده اند، و پنجم مقبرهاى که مدفن سید نورى سیدمهدى سیدصالح آل طعمه و برخى از عموزادگان اوست.

رواق جنوبى: این رواق همان است که با سه دهنه در، به ایوان طلا متصل مى شود.

درِ اول همان است که در سمت شرق ایوان قرار دارد و به کشیکخانه باز مى شود.

درِ دوم درِ ایوان طلاست که سیدعباس خطیب فرزند سیدمحمّدمهدى آل طعمه تولیت پیشین حرم حضرت ابوالفضل در آستانه آن به خاک سپرده شده است.

سومین در نیز در سمت چپ ایوان واقع است و به کشیکخانه گشوده مى شود.

در سال 1367 ه.ق.

حاج حسین حجار باشى به سنگفرش کردن کف حرم با باقیمانده سنگهاى تراشیده شده براى قصر گلستان در تهران اقدام کرد.

هزینه این کار در آن زمان بیش از 15 هزار تومان برابر با1100 دینار عراقى برآورده شده است.

درهاى حرم حرم حضرت عباس(علیه السلام) رواقها و گنبد خانه داراى شش باب در است که پنج تاى آنها به رواقها گشوده مى شود و یکى در قسمت بالاسر قرار دارد.دو باب از این درها در غرب قرار دارند.یکى از این دو در در جوار کفشدارى متعلق به تولیت حرم واقع شده، جنس آن از نقره وداراى دولنگه است.

بربالاى آن کتیبه اى است ودرآن کتیبه نوشته است:کتبه محمدعلى القزوینى الحائرى سنه 1288 ه.ق.

بر لنگه هاى در نیز این نوشته ها به چشم مى خورد.

این در، ساخت محمد حسن نقاش فرزند مرحوم شیخ موسى است .

اما درِ دوم، آن نیز از نقره و داراى دولنگه میباشد گفتنى است این در مشرف بر کفشداریى است که به واژه شیخ محمد کشوان تعلق دارد.

سومین در همان است که در قسمت بالاسر قرار دارد و به جایى گشوده نمى شود.

چهارمین در سمت پایین پا، یعنى در مشرق واقع است و به رواق گشوده مى شود.

پنجمین در که آن نیز به رواق گشوده مى شود، داراى دو لنگه است ; بر یک لنگه، این ابیات نقش بسته است: مررت بقبر للشهید بکربلا ففار علیه من دموعى غزیرها فما زلت أرثیه و أبکى لرزئه و یسعد عینى دمعها و زفیرها و لا برح الوفاد زوار قبره یفوح علیه مسکها و عبیرها سلام علیک یا أباالفضل کلما تمر شمالات النسیم و مورها بر لگنه دیگر نیز این ابیات به چشم مى خورد: عباس یا باب الحوائج للورى الفضل جارى منک للأطیاب تهدیک أفئده الکرام بشوقهم بمقامک العالى لکسب ثواب یقضى حوائج من یلوذ ببابه رب العلى و مسبب الأسباب و یفوز زائره بنیل مرامه وله النعیم غداً یغیر حساب قصر البیان عن المدیح لبابه طوبى لحجاب و حسن مآب اما ششمین در نیز در ناحیه شمال حرم واقع است و همان اشعارى بر آن نقش بسته که بر پنجمین در هست، با این تفاوت که در میانه لنگه دوم این کتیبه نیز دیده مى شود: «البانى محمد جعفر خلف المرحوم الحاج عبدالحمید التاجر الاصفهانی 1341 ه.ق کتبه على بن الحسین الموسوى البهبهانى.» ایوان طلا ایوان طلا ایوانى است وسیع که در جلوى گنبد خانه حرم و مشرف بر صحن شریف است و 320 متر مربع مساحت دارد.

از آجرهاى مسى رنگ و طلاکارى شده در نماى آن استفاده شده است.

بر پیشانى ایوان قطعه اى مستطیل شکل دیده مى شود که چند بیت به زبان ترکى و با خطى زیبا بر آن نوشته است.

یکى از بیتها این است: یازدى خلوصى برله تاریخ کلک فیض ایتدى بوبارگاهى سلطان حمید تجدید این بیت گویاى آن است که ایوان در دوره حکومت سلطان عبدالحمید عثمانى تجدید بنا شده است.

بر ایوان طلا و درهایى که از آن یا از مجاورت آن گشوده مى شود، شش کفشدارى وجود دارد که سه تاى آنها در چپ ایوان قرار گرفته است: اوّلین کفشدارى از آن ورثه سیدسلیمان سیدجعفر سید مصطفى آل طعمه و در اجاره شیخ حسین معله نجفى است.

دومین کفشدارى از آن ورثه برخى از افراد آل لطیف آل قندیل و آل صخنى و فعلا در دست عبدالحسین، جعفر و حاج صادق فرزندان محمد على بن مرزه بن محمد کشوان است و سومین کفشدارى نیز از آن شیخ عبود کاظم کشوان و شیخ على کشوان است.

سه کفشدارى دیگر هم که در سمت شرق ایوان قرار گرفته، همه از آن ورثه سید امین سید مصطفى آل طعمه است.

سید محمد حسن آل ضیاءالدین تولیت حرم نیز دو کفشدارى براى خود ایجاد کرده است؛ یکى در شرق، دیگرى در غرب ایوان.از این ایوان دو در گشوده مى شود که یکى در وسط آن قرار گرفته است و به رواق راه دارد.

در اول؛ این در از جنس نقره است و در وسط این در کتیبه اى با عبارت قال النبى:‌ «انا مدینه العلم و علىّ بابها» نوشته شده است.

در دوم; این در نیز از نقره است که به حرم گشوده مى شود و دو لنگه دارد.

در میان لنگه دوم دایره اى است و در آن چنین نوشته است: انا مدینه العلم و علىّ بابها العبد الجانى ابن شمس الدین محمد الاصفهانى محمد على الحسینى الطباطبایى غفرذنوبه 1259 ه.ق.

در سمت غرب این ایوان، درى کوچک مشرف به کشیکخانه وجود دارد و بر لوحه هایى مسین که بر این در نصب شده، بیت زیر نوشته است: بذلت یا عباس نفساً نفیسه لنصر حسین عز بالجد من مثل به سال 1355 ه.ق.

(1936 م.) سید محمد حسن آل ضیاء الدین تولیت حرم عباس(علیه السلام) درى دیگر از جنس نقره براى حرم حضرت ساخت.

صحن و درهاى آن درگذشته، هنگا مى که از باب قبله مى گذشتید، به صحنى کوچک و مربع شکل وارد مى شدید که در شرق آن یک حجره و یک سقاخانه قرار داشت و بر دیوارهاى آن اشعارى به زبان فارسى و حدیثى نبوى و در پایان این نوشته، تاریخ 1304 ه.ق.

به چشم مى خورد.

سپس هنگا مى که مى خواستید به صحن بزرگ بروید، از سالنى مربع شکل مى گذشتید که در غرب آن مقبره مرحوم حاج محمدصادق یکى از متولّیان نوسازى حرم و در شرق آن نیز مقبره راجه محمد جعفر هندى قرار مى گرفت.

هنگام احداث خیابانى که صحن شریف را در بر مى گیرد، نصف صحن قبله از قسمت غیر مسقف تا اوّل سالن پیشگفته از میان رفت و باقىمانده این صحن نیز بعدها در گنجینه حرم ادغام شد.

این محل زمانى مسجد و رواق بود و بعدها در سال 1383 ه.ق.

(1963 م.) کتابخانه ابوالفضل العباس نام گرفت.

به هر روى، مساحت صحن جامع حرم حضرت ابوالفضل(علیه السلام) 9300 متر مربع و مساحت بناى حرم; اعم از رواقها و گنبد خانه و ایوان 4370 متر مربع است.

ایوانهاى صحن بزرگ: صحن بزرگ داراى چهار ایوان وسیع است.

سقف ایوانها داراى مقرنس کارى و طاق و قوسهاى هندسى زیباست و در هر کدام نیز حجره اى وجود دارد که براى مباحثه یا تدریس علوم دینى از آن استفاده مى شده است.

این ایوانها عبارتند از: 1 ـ ایوان بالاسر; این ایوان در غرب صحن قرار دارد و بر بالاى آن این کتیبه به چشم مى خورد: قال الله تعالى: « بسم الله الرحمن الرحیم، اذا جاء نصرالله والفتح و رأیت النّاس یدخلون فى دین الله افواجاً فسبّح بحمد ربّک واستغفره انّه کان توّابا» سنه 1304 ه.ق.

در وسط این ایوان هم کتیبه اى است که اشعارى به زبان فارسى بر آن نوشته است.

گفتنى است در این ایوان درویشها در دهه محرم مجلس عزادارى برپا مى داشتند و ایوان را سیاهپوش مى کردند و از دیوارهاى آن شمشیرها و کشکولهاى گوناگونى مى آویختند.

این گروه را درویشهاى حرم حضرت عباس(علیه السلام) مى نامیدند، در برابر درویشهاى دیگرى که در حرم امام حسین(علیه السلام) بودند.

2 ـ ایوان شرقى; این ایوان در ضلع شرقى صحن قرار دارد و باب الرضا (باب العلقمى ) در زیر همین ایوان است.

در بالاى ایوان کتیبه اى است که سوره حمد و تاریخ 1304 ه.ق.

در آن به چشم مى خورد و پایینتر از آن هم کتیبه اى دیگر است که سوره قدر و تاریخ سال 1304 ه.ق.

بر آن نوشته است.

این کتیبه در ماه رمضان 1304 ه.ق.

نوشته شده و یکى از کاشیکاران به نام حاج محمد نادر توکلى در همان سال این ایوان را تجدید بنا کرده است.

3 ـ ایوان شمالى; در قسمت بالاى این ایوان کتیبه اى است که تاریخ 1304 ه.ق بر آن نقش بسته است.

4 ـ ایوان قبله; این ایوان در مدخل باب القبله است و بر آن کتیبه اى به تاریخ 1304ه.ق.

و اثر محمد حسین یزدى به چشم مى خورد بر بالاى این ایوان نیز ساعت زنگدار بزرگى نصب شده است.

درهاى قدیمى صحن در قدیم، صحن حرم حضرت عباس(علیه السلام) داراى شش در بوده و هر یکى از این درها بر حسب جایى که در آن قرار گرفته، نام مشخصى داشته و هرکدام به یکى از محله هاىقدیمى شهر باز مى شده است.

جنس این درها از چوب مرغوب بوده است.

به هر روى، این درها عبارتند از: 1 ـ باب القبله; از آن روى که در سمت قبله است بدین نام خوانده اند.

در قسمت جلوى آن فراخنایى به وسعت 16 متر وجود دارد که آن را صحن صغیر (صحن کوچک) نامیده اند.

بر فراز ایوان این در دو گلدسته کوچک است.

طول این در به 5/4 متر و عرض آن به 3 متر مى رسد.

این در به روزگار اشغال عراق از سوى انگلستان درسال 1337ه.ق.

و به دست محمدخان بهادر، معاون حکمران انگلیسى عراق، کاپیتان برى، گشوده شده است.بر این در دو کتیبه است که على بن حسین موسوى بهبهانى آنها را به سال1340ه.ق.

نوشته است.

در پیشانى درگاه نیز صفحه اى مسین، لوزى شکل و تذهیب شده وجود دارد که بر آن نوشته است: {سَلامٌ عَلَیکُمْ طِبْتُمْ فَادْخُلُوها خالِدِینَ} هنگا مى که دولت عراق در 17 جمادى الثانى سال 1373 ه.ق.

2 فوریه 1953م0.

خیابان اطراف صحن را احداث کرد، این درگاه ویران شد و قسمتى از بناى آن نیز در خیابان قرار گرفت.

درِ نصب شده در آنجا نیز به باب صاحب الزمان در غرب صحن انتقال یافت.

در همان زمان یکى از زایران درِ گرانقیمتى که نقشهایى بدیع بر آن تراشیده شده بود، به حرم اهدا کرد و این در، در محل باب القبله نصب شد.

2 ـ باب القبله الصغیر (باب قبله کوچک); این در سال 1304 ه.ق.

در شرق باب القبله گشوده شده، ارتفاع آن سه متر و عرض آن نیز سه متر است و حاج محمدصادق شوشترى آن را ساخته است.

3 ـ باب البرکه; در شرق صحن قرار دارد، ارتفاع آن 5 متر و عرض آن 3 متر و از درهاى قدیم است که بر نهرى کهن منشعب شده از نهر علقمى که آن را نهرالعباس مى نامیده اند مشرف بوده است.

آثارى از این نهر تا نیمه سده دوازدهم هجرى قمرى وجود داشته و از آن تاریخ این آثار هم از میان رفته است.

ما اطلاع چندانى از چگونگى از میان رفتن این نهر و آثار آن نداریم و همین اندازه مى دانیم که در جلوى این درگاه فراخنایى به نام «البرکه» وجود داشته و زایران در آنجا آب بر مى داشته اند و براى آب دادن درختها و نخلهاى موجود در صحن حرم ازآبى که آنجا بوده استفاده مى شده است.

در سال 1345 ه.ق.

در آستانه جنوبى صحن حرم حضرت ابوالفضل پنج اصله نخل وجود داشته که بعدها از میان رفته است.

بر درى که اینجا نصب بوده کتیبه اى وجود داشته و بر آن کتیبه این عبارت به چشم مى خورد.

بانى التعمیر الحاج محمدصادق الاصفهانى سنه 1308 ه.ق.

به سال 1376 ه.ق.

(1956 م.)و در جریان احداث خیابان پیرامونى حرم، باب البرکه برداشته و به جاى آن چند باب دستشویى به هزینه حاج على تقى غیاثى بنا شد.

این دستشویىها، ورودىاش از بیرون صحن بود، پس از احساس خطر نشست آلودگى از آنها به حرم بسته شد.

در سال 1389 ه.ق.

(1969 م.) حاج جعفر کاظمى صباغ به جاى این دستشویىها دستشویىهاى جدیدى با رعایت معیارهاى بهداشتى و تدبیرهاى لازم به هدف جلوگیرى از نشست آلودگى به پایه ها و دیوارهاى صحن احداث کرد که اکنون نیز باقى است.گفتنى است در 1/1/1957 به جاى باب البرکه درى دیگر از صحن گشوده شد..

4 ـ باب السدره; این دروازه در ضلع شمال غربى صحن قرار گرفته و به دلیل وجود درخت سدرى در آنجا به این نام خوانده شده است.

ارتفاع این در به 4 و عرض آن به 3 متر مى رسد و بر روى آن این کتیبه به چشم مى خورد: بسم الله الرحمن الرحیم، قال الله تعالى: انّ المتّقین فى جنّات و عیون ادخلوها بسلام آمنین، ولایه على بنبى طالب حصنى و من دخل حصنى أمن من عذابى.

سنه 1308 ه.ق.

5 ـ باب صاحب الزمان; این در که به تاریخ اوّل ذى القعده 1368 ه.ق.

(25آگوست1949 م.) گشوده شده، در سمت غرب صحن واقع است و طول آن به 5/4 و عرض آن به 3 متر مى رسد.در میانه پیشانى این در، لوحى لوزى شکل است و عبارت «یا مولای یا صاحب الزمان صلوات الله علیک» بر آن نوشته است.

در مدخل این در نیز اتاقى است که از آن براى مرکز نیروى برق استفاده مى شود.

6 ـ باب السوق; در جنوب غربى باب صاحب الزمان و در فاصله 16 مترى آن قرار گرفته و مشرف بر بازارى است که به حرم امام حسین(علیه السلام) مى رسد.

طول این در به 5/4 و عرض آن به 5/3 متر مى رسد.در جلوى این در فراخنایى کوچک و مربع شکل وجود داشته که پیشتر حوضى براى آب خوردن وجود داشته و همچنین در آنجا چاه آبى و بر پیرامونش نیز شیرهاىآبى براى وضو بوده است.

دردوران مرحوم سیدمرتضى آل ضیاءالدین تولیتحرمحضرت ابوالفضل،این مکان دستخوش تغییراتى شد تا کتابخانه عمو مى حرم احداث شود.

البته سید مرتضى این در را بست، به جاى آن، درى دیگر در مدخل باب صاحب الزمان گشود .

پیشتر گفتیم که در دورههاى اخیر دو در دیگر از صحن حرم حضرت عباس(علیه السلام)گشوده شده است.

این دو در عبارتند از: 7 ـ باب العلقمى ; در مقابل خیابان معروف به شارع علقمى و در شرق صحن قرار دارد.

به سال 1375 ه.ق.

گشوده شده و بر آن کتیبه هایى نو ساخت.

با تاریخ 1374 ه.ق (1955 م.) بعدها به نام باب الرضا معروف شده است .8 ـ باب الحسن; این دروازه به سال 1373 ه.ق.

(1954 م.) گشوده شده و در غرب صحن واقع است.

درهاى جدید صحن: آنچه تاکنون گذشت، فهرست و مشخصات درها و ورودیهاى قدیم صحن حرم حضرت ابوالفضل(علیه السلام) بود.

اما درها و ورودیهاى جدید که به سال 1394 ه.ق.

(1974م.) سامان یافته، از این قرار است: 1 ـ باب القبله; در جنوب صحن واقع شده و در سال 1382 ه.ق.

به همّت سیدبدرالدین آل ضیاء تولیت وقت حرم و نیز همراهى برخى از عالمان; از جمله حجهالاسلام سیدعباس حسینى کاشانى بر مدخل این باب کتابخانه عمو مى حضرت عباس(علیه السلام) احداث گردیده است.

در ماه مبارک رمضان در این کتابخانه جلسههاى بحث و گفت و گوى علمى ، به هدف تقویت حرکت علمى ـ ادبىِ کربلا برگزار شده است.طول این در، 4 متر و عرض آن 5/3 متر است.

بر فراز ایوان این درگاه، ساعت زنگ دار بزرگى نصب شده و در زیر این ساعت نیز از منظر بیرون صحن عبارت: «السَّلامُ عَلَیک یا أبَاالْفَضل الْعَبّاس»، به چشم مى خورد.

2 ـ باب الامام الحسن(علیه السلام); در غرب صحن و برگذر زایران به سمت صحن امام حسین(علیه السلام) واقع است.

طول آن 4 و عرض آن 3 متر است و بر بالاى در دایره اى و در آن دایره آیه: {اِنّا فَتَحْنا لَکَ فَتْحاً مُبِیناً} در میان نقش و نگارهایى بر روى کاشى نوشته است.

3 ـ باب الامام الحسین(علیه السلام); در کنار باب الامام الحسن قرار گرفته، طول آن 4 و عرض آن 3 متر است و بر بالاى در دایره اى است که در آن نوشته است:قال َاللهُ: {سَلاَمٌ عَلَیْکُمْ طِبْتُمْ فَادْخُلُوهَا خَالِدِینَ}.بر بالاى این نیز لوحى است که عبارت: «السَّلامُ عَلَیک یا ساقِی عَطاشی کَربَلا».نقش بسته و اطراف آن با نقشهاى گل و گیاه بر روى کاشى تزیین یافته است.

.4ـ باب صاحب الزمان(علیه السلام); در کنار باب الامام الحسین واقع است و به خجستگى و یاد نام امام عصر بدین نام خوانده شده، ارتفاع آن به 4 و عرض آن نیز به 5/3 متر مى رسد.

بر بالاى در، کتیبهاى با نقشهاى گل و گیاه بر روى کاشى و در میان آن عبارت: «باب صاحب الزمان» به چشم مى خورد.

در سمت چپ این در، سقاخانه اى است و بر بالاى این آبخورگاه نقشها و تزیینها و مقرنسهایى است و در میان این نقشها و تزیینها عبارت: «سلامالله علىالحسن و الحسین» به چشم مى خورد.پیشانى این درگاه داراى سه بخش و در بردارنده قوسهایى است که نقشهاى گل و گیاه بر روى کاشى، آنها را در میان گرفته است.

5 ـ باب الامام موسى بن جعفر; در زاویه غربى صحن قرار گرفته، طول آن 4 و عرض آن 5/3 متر است و از منظر بیرونى بر بالاى سر در، کتیبه اى بر روى کاشى است .

6 ـ باب الامام محمد الجواد (باب امام جواد(علیه السلام)); در شمال صحن قرار گرفته، طول آن 4 و عرضش 3 متر است.

بر بالاى این درگاه سقفى هلالى است که با کاشىهاى زیبا آراسته شده و بر این کاشیها اَشْکال گُل و بوته و همچنین اَشکالى هندسى بر زمینه بنفش تیره نقش بسته است.

این درگاه به دیوارى متصل است که خود به باروى صحن پیوسته است.

بر بالاى این درگاه نیز متن کامل سوره قدر نقش بسته است.

در سمت راست این درگاه، صفه اى است مسقف، مشرف بر خیابان و در امتداد دیوار بیرونى.

بر بالاى آن نیز سوره حمد بر کاشى نقش بسته است.در سمت چپ هم صفه اى است مشرف بر خیابان و در امتداد دیوار بیرونى.

بر بالاى این صفه نیز آیات زیر بر روى کاشى نقش بسته است: «بسم الله الرحمن الرحیم، {قَدْ أَفْلَحَ مَنْ تَزَکَّى * وَذَکَرَ اسْمَ رَبِّهِ فَصَلَّى}.» 7ـ باب الامام على الهادى(علیه السلام); این درگاه در زاویه شمال شرق صحن واقع است، طول آن به 4 و عرضش به 5/3 متر مى رسد و تازه احداث شده است.

8 ـ باب الفرات; در شرق صحن واقع است، طول آن به 4 و عرض آن به 5/3 متر مى رسد.

بر بالاى آن سقفى هلالى است که به کاشیهاى زیبا و تزیین هایى از گل و بوته بر زمینه بنفش تیره آراسته شده است.

بر بالاى در، کتیبهاى به خط کوفى به چشم مى خورد که سوره انشراح بر آن نقش بسته است.سقف متصل است به دیوار بیرونى که مشرف بر خیابان است و بر پیشانى این سر پوشیده، کتیبه اى به خط ثلث است .

9 ـ باب الأمیر(علیه السلام); در شرق صحن قرار گرفته است و طول آن به 4 و عرض آن نیز به 5/3 متر مى رسد.

سقاخانه ها (آبخورگاههاى عمو مى ): در صحن حضرت ابوالفضل(علیه السلام) دو آبخورگاه عمو مى وجود داشته است: 1 ـ یکى از این آبخورگاهها در ضلع شرقى صحن و در مقابل مقبره راجه قرار داشته و بهره هند (طایفهاى از اسماعیلیان) آن را نوسازى کرده بودند و در جوار آن نیز دو درخت میوه و یک درخت سدر بوده است.

2 ـ دیگرى در ضلع غربى، در جوار باب السوق بوده و در نزدیک آن دو درخت خرما وجود داشته است.

البته امروزه از این آبخورگاهها و همچنین از درختان نخل و سدر اثرى نیست.

ضلعهاى صحن: صحن داراى چهار ضلع است و در هر یک از این ضلعها حجره هاى کوچکى است که شمار آنها به 75 مورد مى رسد.

در جلوى هر حجره نیز ایوانى کوچک وجود دارد.

در میانه هرضلع از سمت بیرونى ایوانى است بزرگ و به ارتفاعى افزون بر دو طبقه از طبقه هایى که حجره ها در آنها جاى گرفته اند.

این ایوانها داراى نقش و نگارهایى از گل و بوته، اَشکال هندسى و آیات قرآن کریم است و در پایین برخى از آنها عبارت: «حرّره محمدحسین بن محمد ابراهیم، سنه 1304 ه.ق.» به چشم مى خورد.