خلیج فارس
خلیج فارس از سمت شمال با ایران، از غرب با کویت و عراق و از جنوب با عربستان، بحرین و امارت متحده عربی همسایه است. وسعت آن 240،000 کیلومتر است و پس از خلیج مکزیکو و خلیج هودسن سومین خلیج بزرگ جهان محسوب می‌شود.
این خلیج توسط تنگه هرمز به دریای عمان و از طریق آن به دریاهای آزاد مرتبط است و جزایر مهم آن عبارت‌اند از: خارک، ابوموسی، تنب بزرگ، تنب کوچک، کیش، قشم، و لاوان که تمامی آنها به ایران تعلق دارد.
خلیج فارس و سواحل آن معادن سرشار نفت و گاز دارد و مسیر انتقال نفت کشورهایی چون کویت، عربستان و امارات متحده عربی است. به همین دلیل، منطقه‌ای مهم و استراژیک محسوب می‌شود. بندرهای مهمی در حاشیه خلیج فارس وجود دارد که از آنها می‌توان بندر شارجه، دوبی، ابوظبی و بندر عباس را نام برد.
دریانوردی در خلیج فارس سابقه بسیار طولانی دارد ولی اولین مدارک قطعی در این زمینه به قرن چهارم قبل از میلاد مربوط است.
پس از بسته شدن راه تجارت بین شرق و غرب در دوره عثمانی، پرتغالی‌ها متوجه اهمیت این خلیج شدند، به طوری که سراسر قرن شانزدهم میلادی خلیج فارس را در تصرف خود داشتند. اما پس از آن انگلستان توانست کشورهای رقیب را از آن خارج کند و در آغاز قرن نوزدهم بر آن تسلط یابد. با این حال، در سال‌های بعد نیز کشورهای حاشیه جنوبی آن به تدریج مستقل شدند و انگلستان پایگاه‌های خود را از دست داد.
آینده نفت و گاز خلیج همیشه فارس
خلیج فارس، یک پهنه آبی به طول 600 مایل است که ایران را از شبه جزیره عربستان جدا کرده و هم اینک به عنوان یکی از استراتژیک ترین آبراهه های بین المللی شناخته می شود. کشورهای حاشیه خلیج فارس شامل ایران، عراق، کویت، عربستان سعودی، امارات متحد عربی و بحرین می باشند که پنج کشور اول، جزو اعضای سازمان کشورهای صادرکننده نفت، اُپک )OPEC(، هستند.
در پایان سال 2003، پنج کشور حاشیه خلیج فارس با در اختیار داشتن حدود 718 میلیارد بشکه ذخایر اثبات شده نفت خام، بیش از 63 درصد از کل منابع جهانی نفت خام را در اختیار داشتند. همچنین این کشورها به اتفاق بحرین، در پایان سال 2003 حدود 70 تریلیون مترمکعب ذخایر اثبات شده گاز طبیعی (معادل 40 درصد ذخایر جهانی گاز طبیعی) را در تصاحب خود داشته اند. ایران، قطر، عربستان و امارات، به ترتیب مقام دوم، سوم، چهارم و پنجم جهان را از نظر ذخایر گاز، پس از روسیه در اختیار دارند. بنابراین با در نظر گرفتن روندهای جهانی و توجه روزافزون به گاز طبیعی به عنوان سوخت قرن جدید - که قیمت و آلودگی کمتری را به دنبال دارد - نقش این منطقه در بازارهای جهانی انرژی و تأمین گاز جهان از طریق خط لوله و اِل اِن جی )LNG(، به شدت افزایش خواهد یافت.
کشورهای خاورمیانه در سال 2003 در حدود 18/9 میلیون بشکه در روز نفت صادر نمودند که بیش از 41 درصد صادرات نفت خام جهان را تشکیل می دهد. در این میان، کشورهای حاشیه خلیج فارس با 17/2 میلیون بشکه در روز صادرات ، از جایگاه ویژه ای برخوردارند. در میان کشورهای خلیج فارس، عربستان با صدور 8/4 میلیون بشکه در روز نفت، به تنهایی در حدود نیمی از صادرات این منطقه را به خود اختصاص داده است. پس از این کشور، ایران با 2/6 میلیون بشکه در روز، امارات با 2/4 میلیون بشکه، کویت با 2 میلیون بشکه و عراق با 900 هزار بشکه در روز، دیگر صادرکنندگان عمده این منطقه هستند.
از سوی دیگر، در سال 2003 قسمت اعظم صادرات نفت خام کشورهای حاشیه خلیج فارس (حدود 90 درصد)، از طریق تنگه هرمز انجام شده است. جالب آنکه نفت خام منتقل شده از تنگه هرمز در حدود دو پنجم تجارت نفت خام جهان را تشکیل می دهد.
اما علیرغم حضور پررنگ منطقه خلیج فارس در بازارهای جهانی انرژی، این منطقه هنوز جایگاهی متناسب با توان بالقوه خود در اختیار ندارد. با آنکه کشورهای منطقه در سال 2003 بیش از 63 درصد ذخایر اثبات شده نفت خام جهان را در اختیار داشته اند، ولی فقط حدود 27 درصد تولید جهانی و 41 درصد صادرات نفت خام جهان به این کشورها تعلّق دارد. به موازات، این کشورها علیرغم در اختیار داشتن حدود 40 درصد ذخایر اثبات شده گازطبیعی، تنها کمتر از 9 درصد این حامل با ارزش انرژی را تولید کرده اند. بنابراین و به عنوان یک استراتژی در خور بررسی، کشورهای منطقه می توانند با برنامه ریزی و همکاری متقابل، ظرفیت های بالقوه خود را به ظرفیت بالفعل تبدیل نموده و نقشی درخور توان خود در بازارهای جهانی انرژی برعهده بگیرند.
با توجه به برآوردهای انجام شده توسط وزارت انرژی ایالات متحد، تولید نفت خام کشورهای خلیج فارس در سال 2010 به 26 میلیون بشکه در روز و در سال 2020 به 35 میلیون بشکه در روز افزایش خواهد یافت. لذا انتظار می رود سهم خلیج فارس در تولید جهانی نفت خام از 27 درصد در سال 2003 به 33 درصد در سال 2020 ارتقاء یابد.
واردکنندگان عمده
واردات نفت خام ایالات متحد از خلیج فارس در سال 2003 به 2/5 میلیون بشکه در روز رسید که حدود 9 درصد نسبت به سال قبل از آن رشد نشان می دهد. واردات آمریکا از منطقه خلیج فارس از کشورهای عربستان 71( درصد)، عراق 19( درصد)، کویت 9( درصد) و قطر و امارات (کمتر از 1 درصد) صورت گرفته است. در کل، منطقه خلیج فارس در حدود 22 درصد از واردات خالص نفت خام آمریکا و 12 درصد مصرف نفت این کشور را در سال 2003، تأمین نموده است.
کشورهای اروپایی عضو سازمان همکاری های اقتصادی و توسعه )OECD( نیز به طور متوسط 2/6 میلیون بشکه در روز نفت خام از منطقه خلیج فارس در سال 2003 وارد نمودند که 200 هزار بشکه در روز نسبت به سال قبل از آن افزایش نشان می دهد. عمده ترین صادرکنندگان نفت خام به کشورهای اروپای غربی در منطقه خلیج فارس، عربستان سعودی 52( درصد)، ایران 33( درصد)، عراق 7(درصد) و کویت 6( درصد) بوده اند.
همچنین کشور ژاپن به طور متوسط در سال 2003 روزانه 4/2 میلیون بشکه نفت از خلیج فارس وارد نموده است. وابستگی ژاپن به نفت خلیج فارس از 57 درصد در سال 1988 به 78 درصد در سال 2003 افزایش یافته است. این کشور در سال 2003 حدود 30 درصد نفت خام وارداتی خود از منطقه خلیج فارس را از عربستان سعودی، 29 درصد از امارات متحد عربی، 17 درصد از ایران، 12 درصد از کویت، 11 درصد از قطر و 1 درصد آن را از بحرین و عراق تأمین نموده است.
قدرت اُپک و ضعف غیراُپک
با توجه به برآوردهای اُپک، تقاضای جهانی برای انرژی های اولیه تا سال 2025 به طور مداوم افزایش خواهد یافت. سهم نفت در سبد انرژی مصرفی جهان با آنکه از 40/1 درصد در سال 2000 به 36/9 درصد در سال 2025 کاهش خواهد یافت، اما نفت کماکان به عنوان بزرگ ترین منبع تأمین انرژی جهان باقی خواهد ماند. به علاوه، سهم گاز از 23/3 درصد در سال 2003 به 29/9 درصد در سال 2025 خواهد رسید که بیانگر افزایش روزافزون نقش گازطبیعی و صادرکنندگان آن در بازار های جهانی انرژی می باشد.
از سوی دیگر، با توجه به این برآوردها، تولید نفت خام از 82/3 میلیون بشکه در روز در سال ( 2004متوسط 9 ماهه اول) به 114/6 میلیون بشکه در روز در سال 2025 خواهد رسید.
در سال جاری تولید کشورهای غیر اُپک 49/7 میلیون بشکه در روز بوده که با نرخ رشد سالانه 1/4 درصد تا سال 2015 به 56/5 میلیون بشکه در روز خواهد رسید. اما از سال 2015 روند افزایش تولید غیر اُپک متوقف شده و نهایتاً تولید این کشورها در سال 2025 به 56/3 میلیون بشکه در روز کاهش خواهد یافت. به موازات، تولید نفت خام و میعانات گازی کشورهای عضو اُپک از 32/7 میلیون بشکه در روز در سال جاری، با نرخ رشد سالانه 3 درصد به 40/6 میلیون بشکه در روز تا سال 2015 خواهد رسید و از سال 2015، نرخ رشد تولید اُپک افزایش یافته و با متوسط نرخ رشد سالانه 4/3 درصد، تا سال 2025 به 58/3 میلیون بشکه در روز خواهد رسید.
به طور کلی، بین سال های 2003 تا 2025، تقاضای نفت 35/4 میلیون بشکه در روز افزایش خواهد یافت که کشورهای غیر اُپک تنها قادر به تأمین 18/6 درصد آن خواهند بود و این اعضای اُپک هستند که باید 81/4 درصد این افزایش تقاضا را تأمین نمایند. در میان کشورهای عضو اُپک، اعضای خلیج فارس این سازمان نقش برجسته تری در تأمین نفت جهان ایفاء خواهند کرد. اما آنچه اعضای خلیج فارس اُپک را از دیگر تولیدکنندگان نفت جهان متمایز می سازد، عبارتند از:
در حدود 63 درصد ذخایر اثبات شده نفت جهان در اختیار این کشورها قرار دارد و 45 درصد این ذخایر، در سه کشور عربستان، ایران و عراق جای گرفته است.
متوسط هزینه تولید در این کشورها کمتر از 2 دلار در هر بشکه است که پایین ترین هزینه تولید در جهان می باشد.
برای ایجاد یک بشکه در روز ظرفیت تولید نفت خام در کشورهای خلیج فارس عضو اُپک، نیاز به 5 هزار دلار سرمایه گذاری است که پایین ترین میزان سرمایه گذاری مورد نیاز در حوزه های نفتی جهان به شمار می رود.
ارقام فوق بیانگر آن است که نیاز اقتصاد جهانی به نفت خلیج فارس و توجیه پذیری آن، روز به روز افزایش خواهد یافت.
گاز خلیج فارس
در سال 2003 تولید جهانی گاز طبیعی به حدود 2/6 تریلیون مترمکعب رسید که سهم خلیج فارس از کل تولید گاز طبیعی جهان، 8/9 درصد بوده است. این در حالی است که در حدود 40 درصد ذخایر اثبات شده گاز طبیعی جهان در این منطقه قرار دارد. در این میان، پارس جنوبی به عنوان بزرگ ترین حوزه مستقل گازی جهان، به تنهایی بیش از 15 درصد ذخایر اثبات شده گاز طبیعی جهان را در خود جای داده و دو کشور ایران و قطر حدود 30 درصد از ذخایر اثبات شده گاز جهان را در اختیار دارند.
با توجه به نگرانی های فزاینده درخصوص مسایل زیست محیطی، پیش بینی می شود در سال های آتی، گاز طبیعی به عنوان یک سوخت پاک در بین انرژی های فسیلی، بیشترین رشد مصرف را داشته باشد؛ به گونه ای که تا سال 2025 تقاضای جهانی گازطبیعی به 4/9 تریلیون مترمکعب در سال خواهد رسید. طی این دوره، رشد تقاضا در دو بازار عمده گاز طبیعی جهان یعنی اروپا و آسیا - پاسفیک، به ترتیب 70/3 و 105/3 درصد خواهد بود. این در حالی است که طی این دوره، تولید اروپا از 314/4 میلیارد مترمکعب در سال به 300/3 میلیارد مترمکعب کاهش خواهد یافت و در مقابل، این منطقه در سال 2025 با 543/9 میلیارد مترمکعب تقاضای گاز طبیعی مواجه خواهد بود. منطقه آسیا - پاسفیک نیز به دلیل رشد اقتصادی فزاینده کشورهای این منطقه به خصوص هند و چین، با وجود 82/5 درصد افزایش تولید، به علت نرخ فزاینده تقاضا، با 130 میلیارد مترمکعب در سال کمبود عرضه گاز طبیعی مواجه خواهد بود که بخش عمده این کمبود را خلیج فارس بایستی تأمین نماید.