موقعیت
یزد به دلیل موقعیت جغرافیایی و ارتباط خاصی که به دلیل واقع شدن در مرکز کشور داشته از روزگاران پیش همواره مورد توجه و دارای جایگاه ویژه¬ای بوده است. استان یزد با شرایط آب و هوایی
بیابانی گرم و خشک و مقدار متوسط بارندگی سالانه بین 50 تا 100 میلیمتر، یکی از خشک¬ترین استانهای کشور به شمار می¬رود. اختلاف دمای شب و روز در این استان بین 9/11 تا 7/20 درجه سانتی¬گراد متغیر است.
باغ دولت آباد یزد با مساحتی بالغ بر 40000 متر مربع از مشهورترین و زیباترین باغ¬های شهر یزد محسوب می¬شود. ورودی اصلی باغ در ضلع غربی آن و به سمت بلوار دولت آباد گشوده می¬شود، ورودی که هم اکنون مورد استفاده عموم قرار دارد در ضلع جنوبی باغ در کنار رودخانه خشک واقع گردیده است. علاوه بر آن درب دیگری به خیابان انقلاب راه دارد که در سمت شمالی مجموعه واقع شده است.
تاریخچه باغ دولت‌آباد یزد
در یادگارهای یزد نوشته ایرج افشار آمده است که مطالعه تواریخ قدیم یزد نشان میدهد که باغهای مهم و بزرگ و زیبا از قدیمترین ایام در آنجا ساخته می‌شده و ذکر بسیاری از آنها در آن کتب موجودست. از جمله در تاریخ جدید یزد از سی باغ نام رفته ست. ولی افسوس که اثری از هیچکدام از آنها اکنون برجای نیست.
باغ دولت‌آباد یزد از نمونه باغهای بزرگ ایران است که در سال 1160 هجری قمری « دوره زندیه » بنا گردیده است. بادگیر مرتفع و زیبای آن با ارتفاع 33 متر از سطح زمین بلندترین بادگیری است که تا کنون شناسایی شده است. این باغ بزرگ یکی از بنیادها و آبادانیهای محمد تقی‌خان مشهور به خان بزرگ، سرسلسله خاندان خوانین یزد و مرد مقتدر آن عهد است. او ابتدا قناتی با نام دولت آباد ایجاد کرد و سپس از آب آن قنات باغ دولت آباد را بوجود آورد. قنات تاریخی عظیم و مهم دولت‌آباد دارای قدمتی بیش از دویست سال است که از احداث پنج رشته قنات تشکیل شده است.
مولف جامع جعفری ذیل عنوان « ذکر قنات مبارکه دولت آباد یزد و ایراد وقفنامه آن از منشئات عالم ربانی آقای سید احمد اردکانی … » و پس از عبارت پردازی‌های زیاد می‌نویسد:
« . . . . . تخمیناً معادل پانصد درب باغ و مساوی دو هزار جریب زمین از آن آب شاداب است . . . . منبع و مظهر آن هر دو در بلوک مهریجرد است و . . . . . . و در ساحت نه فرسنگ زمین قمری بجهت آن آب حفر فرموده از بلوک مهریجرد و شهرت بنا فرموده، از بلوک مهریجرد به حوالی ولایت کشانیدند و در حومه شهر به زراعت رسانیدند و آسیابی در قریه محمد آباد چاهوک که واسطه میان مهریجرد و شهرت بنا فرموده، از آن آب دائر ساختند . . . . . . . بالجمله بنای قنات مزبور برچهار رشته قنات است. . . . . . رشته اول قنات مسمّی به باقر آبادست که در اصل مرغابی بود وبعد از انتقال به نواب جنت مآب خان مغفور سعید آبی بر روی کارش آمد . . . . . . . رشته دوم قنات مسمّی به مهدی آبادست . . . . . رشته سیم قنات مسمّی به... است. . . . . . . رشته چهارم نصفه از قنات قدیمه بغداد آبادست که منتقل به خود فرموده . . . . . . و این چهار رشته قنات را بر روی هم مسمّی به قنات دولت‌آباد ساخته از ساحت مهریجرد به عرصه حومه شهر چنانکه مسطور گشت جاری گردانیده و در موضع آبشاهی ربع از قنات دولت‌آباد را مفروز نموده و به اولاد فرخنده نهاد خود بخشیده‌اند و سه ربع دیگر را به حومه آورده ربعی از آن سه ربع را به ضمیمه باغ دولت‌آباد که نیز از ابنیه آن بزرگوارست با اراضی تابعه باغ مزبور وقف بر چهارده معصوم فرموده‌اند که متولی شرعی آن (نام متولی را از نسخه خطی زدوده‌اند) . . .»
مولّف جامع جعفری سپس به نقل متن وقفنامه پرداخته است و بلافاصله پس از اتمام آن توصیف عمارات مربوطه به باغ را موضوع سخن خود قرار داده و تلخیص آن بدین صورت است:
« یکی دیگر از بناهای نزهت انتمای آن بزرگوار باغ دولت‌آبادست که متصل به دروازه چهارمنار و خارج شهر واقع است و از آب قنات دولت‌آباد مشروب می‌شود . . . فضای باغ به حسب طول به بسط . . . . و به حسب عرض . . . و در سمت شرقی عمارتی به طرح هشت . . . . طرح‌ریزی کرده‌اند . . . . حیاض حوضخانه‌ها هشتی طرحش . . . . . آب حوض فلک را . . . . . . برباد داده و اعجوبه بادگیر عیوق طرحش . . . . . راه آمد شد با کیوان گشاده . . . . . مقابل آن عمارت در سمت غربی که بدایت باغ است طرح عمارت دیگر ریخته‌اند. . . . . » « یادگارهای یزد ایرج افشار »
باغ دولت‌آباد پس از محمدتقی‌خان رو به ویرانی رفت و اگر چه دوباره مورد مرمت قرار گرفت ولی هیچگاه به روزگاران آبادانی و دلگشایی عهدخان بزرگ نرسید.
عملیات مرمت و بازسازی باغ دولت‌آباد از سال 1348 توسط دفتر فنی سازمان ملی حفاظت آثار باستانی آغاز و تا سال 1361 ادامه داشته است. بخشهایی از مجموعه که مورد مرمت قرار گرفت عبارتند از: عمارت تالار آیینه، عمارت مستخدمین، آشپزخانه‌ها، عمارت تهرانی، قسمت ساباط و آب انبار عمارت حرمخانه، عمارت بادگیر و عمارت سرو عمارت بهشت آیین، همچنین در فاصله سالهای 1355 تا 1361 عملیات باغسازی و محوطه‌سازی در این باغ تاریخی صورت پذیرفت. باغ دولت‌آباد یزد در تاریخ 23/12/1346 به شماره 774 در ردیف آثار ملی کشور قرار گرفت.
از سال 1348 تا 1364 وزارت فرهنگ و هنر این باغ را از اداره‌ی اوقاف اجاره نموده و در اختیار دفتر حفاظت آثار باستانی کشور قرار دارد. در حال حاضر باغ در اختیار متولی موقوفه قرار دارد.
ه
معرفی
باغ دولت¬آباد یزد که یکی از باغهای بزرگ ایران و از آثار دوره زندیه می¬باشد دارای مرتفع¬ترین بادگیر شناسایی شده در ایران است. مساحت زمینهای باغ در اسناد مختلف تاریخی 2000 جریب ذکر گردیده است. مساحت کل عرصه و اعیان این باغ که محصور است حدود 40000 متر مربع می¬باشد. چند هکتار زمین نیز در ضلع غربی باغ به عنوان موقوفات باغ دولت¬آباد وجود دارند.
عناصر تشکیل¬دهنده باغ دولت¬آباد عبارتند از چند عمارت شامل: عمارت تالار آیینه، عمارت سردر، عمارت بهشت آیین، عمارت بادگیر، عمارت حرمخانه یا حرمسرا، عمارت تهرانی، عمارت مستخدمین یا خانه¬ی خدم و حشم و آشپزخانه¬ها و دیوان¬خانه به شکل مثمن، ساباط، آب انبار، درشکه¬خانه، اصطبل تابستانه و زمستانه و همچنین دارای قنات، حوض¬ها و جداول آب متعدد در فضای باغ است.
قنات تاریخی عظیم و مهم دولت¬آباد با قدمتی بیش از دویست سال از بهم پیوستن پنج رشته قنات تشکیل شده که از ارتفاعات مهریز سرچشمه می¬گرفته و پس از مشروب نمودن بخشی از اراضی مهریز و به کار انداختن چند آسیاب آبی و پس از طی بیش از 50 کیلومتر به یزد می¬رسیده و آبادی¬هایی چند در اطراف یزد چون آبشاهی، خرمشاه و باغ دولت¬آباد را آبیاری می¬کرده است. اما این باغ در حال حاضر توسط چاه نیمه عمیق مجاور باغ آبیاری می¬شود.
در باغ دولت آباد یزد که بنایی در بالای باغ با یک بادگیر، و بعد از آن یک هشتی و سه اتاق در بالا و طرفین آن، و یک بنا در سمت راست و یک بنا در سمت چپ و یک سردر دارد، معمار با بازی وصف ناپذیری بارها آب را به درون زمین برده و بیرون آورده است. ابتدا آب را در زیر بادگیر در یک حوض یکپارچه مرمر بوده که می¬جوشد و در آن بالا می¬آید. بعد آب وارد حوضی در وسط هشتی می¬شود. از وسط هشتی به سه حوض کشیده دراز در سه شاه¬نشین می¬رود. در مقابل ((ارسی)) اتاقها سه ((سینه کبکی)) است از سنگ مرمر که آن را به شکلی می¬تراشیدند تا موج ایجاد کند و آب را وقتی که کم است بیشتر نشان دهد. آب از هرسینه کبکی وارد یک حوض کلگی می¬شود، و از آنجا در جویهایی در دو طرف میان کرت جاری می¬شود و به سردر می¬رسد؛ گاه آب در این مرحله وارد آبگردانی بسیار زیبا می¬شد که در باغ دولت آباد یزد به کلی از بین رفته است. بعد از آن آب از زیر سردر عمارت بیرون می¬رفت و به یک استخر بزرگ 12 ضلعی می¬رسید و به استخر دیگر در سه طرفشان. آب از این استخرها به خیابانها و آبادیها می¬رفت و سرانجام به مصرف کشت و زرع می¬رسید.
سازنده باغ دولت¬آباد در وقفنامه¬اش نوشته است خدا لعنت کند آن کسی را که قبل از بیرون آمدن آب از این باغ، حتی به اندازه سیراب کردن گنجشکی از آن استفاده کند. محصول اینجا وقف بارگاه مولا در نجف است. متاسفانه بعدها قنات را از بالا بستند و نگذاشتند به شهر بیاید و برای تامین آب باغ، از چاه آب می¬کشیدند و حوضهایش را پر می¬کردند؛ که دیگر این باغ هرگز آن صفا و زیبایی گذشته را باز نیافت.
از مصالح شاخصی که در بناهای این باغ بکار رفته سنگ مرمر است که تماماً از شهر مراغه آورده شده است. در این امر جای تعجب است زیرا سنگ مرمر یزد خود مرغوب بوده و همیشه شهرت داشته است. عمارت¬های باغ عبارت¬انداز عمارت بیرونی که در طرف شرق واقع و دارای حوضخانه و بادگیر بلندی است، عمارت واقع در جهت غربی اندرونی و عمارت سردرکه همان ایوان¬خانه بوده است. بادگیر باغ دولت¬آباد که به شکل منشوری ساخته شده است با ارتفاع 33 متر و 80 سانتیمتر مرتفع¬ترین بادگیری است که تا به حال در ایران شناخته شده است.
عمارت هشتی و بادگیر از مهمترین بخشهای مجموعه به شمار می¬روند که در آن¬، تلفیق جریان هوا و آب به زیباترین شکل صورت گرفته است. کاربندیهای بسیار ظریف سقف هشتی اثر استاد حاجی علی اکبر آخوند است که با سیم گل و دم¬گیری گچی به طرزی بسیار ماهرانه اجرا شده است. در ارسی مشبک به شیشه¬های رنگی نیز که مرمت شده است به زیبایی بنا اضافه نموده است.
باغ از ردیف¬کاری درختان مختلف برخوردار است که عمده¬ترین آنها را سرو و کاج تشکیل می¬دهد. درختان مثمر باغ شامل انگور و انار است که داخل کرتها کاشته شده¬اند. در این باغ بوته¬های گل سرخ نیز به فراوانی یافت می¬گردد که به صورت ردیفی کاشته شده¬اند. باغ دولت¬آباد به لحاظ هنر باغ¬آرایی و توزیع آب و همچنین معماری استادانه از مجموعه¬های دیدنی کشور محسوب می¬شود.