دانلود تحقیق سابقه تاریخی کاروانسرا ها

سابقه تاریخی کاروانسراها

از جمله یادگارهای پر ارزش معماری ایران کاروانسراهاست که از روزگار کهن به دلایل گوناگون و ارتباطی چون جریان اقتصادی ، نظامی جغرافیایی و مذهبی بنیاد گردیده و در ادوار مختلف بتدریج توسعه و گسترش یافته است

عملکرد های گوناگون که کاروانسراها در گذشته بعمده داشته اند باعث شده است نامهائی ما نند کاربات – رباط – ساباط – خان –در فرهنگ لغات داده شود که در اصل دارای وظایف مشابهی مانند کاروانسرا ها بوده ولی از نظر خصوصیات و معماری هر یک دارای ویژگی های متفاوت بوده اند . با توجه به کار برد – توسعه گسترش کاروانسراها در ایران می‎توان علل پیرایش کاروانسرا ها را نیاز اساسی و حمایت کاروانیان دانست بنابراین بناهای مشابهی که با نامهای مختلف احداث گردیده به احتمال زیاد بهمین منظور و هدف بوده است . کلمه کاروانسرا مشتق از کاروان – کاربان بعضی گروه مسافران (قافله ) که دسته جمعی مسافرت می کنند و سرای به معنی خانه و مکان است.

. چنانه در فرهنگ لغات و سایر منابع ادبی نامهای کاروان خانه – کاروان گاه کاروان گه بعضی کاروانسرا مورد استفاده قرار گرفته است . (3)

بنابراین میتوان احداث کاروانسراها بناهای مشابه را به هر دلیلی که در مسیر جادها ساخته شده اند محلی برای استراحت و حمایت کاروانیان دانست برطبق تاریخی بنیاد کاروانسراها در ایران از زمان هخامنشی آغاز می شود : هر دوت مورخ یونانی در کتاب پنجم خود از ساختمانهایی گفتگو می کند که توسط هخامنشیان بین شوش و سارد ساخته شده بود ، هر دوت از یکصد و یازده بنای شبیه کاروانسرا (چاپارخانه) نام می برد که در فاصله حدود 2500 کبلومتر بین پایتخت هخامنشی و سارد بنا گردیده بود و کاروانیان این فاصله را در طی سه ماه طی می کردند .ازدیاد توقفگاه ها یا کاروانسراها در گذشته برای راههای ارتباطی ، جریان اقتصادی کشور که مورد توجه و علاقه حکومت بوده می باشد . مطالعه راههای ارتباطی و جاده های بازرگانی و نظامی و نتایج تحقیقات و کاوشهای باستان شناسی معلوم می دارد که از گذشته دور نیاز وافری به ایستگاه های بین راه و امنیت و رفاه کاروانیان احساس می شده است.

گرچه ساختمان یا بنای ساخته شده ای از این گونه کاروانیان از عهد هخامنشی بجای نمانده، ولی کاوشهای علمی در آینده اینگونه مراکز و ایستگاه های ارتباطی شناخته و نحوه معماری آن را روشن خواهد ساخت .

در دوره طولانی سلسله اشکانیان در ایران و حوزه نفوذ و اقتدارشان یعنی از دادگاه آنان در شرق تا منطقه تحت نفوذ آنان در غرب یعنی بین النهرین ایستگاه های ارتباطی و کاروانسرا هائی وجود داشته است . همانطور یکه میدانیم هنر و معماری عهد اشکانیان کاملا شناسائی و تحقیق نگردیده و بخصوص ویژگی های معماری و تزئینات معماری آن ناشناخته مانده و بنابراین نمی توان در حال حاضر از نحوه معماری یا توسعه کاروانسرای عهد پارتی نظریه ای را ارئه داد . ولی با مقایسه قلاع و شهرهای اشکانی که اخیرا در دشت گرگان شناخته شده می‎توان گفت احتمالا کاروانسراهای آن زمان از خشت و آجر بوده و بصورت مربع و مستطیل بنا گردیده و بر طبق شیوه معماری آن زمان دارای ایوانی بوده که محور اصلی بنا است و از پشت ایوان قضای باز حیاطی شکل وجود داشته و اطاقها واطراق گاه  در اطراف حیاط ساخته می شده است .

در دوره ساسانی اهمیت زیادی به ایجاد راهها و همچنین امنیت جاده ها داده شده ، از جمله این کاروانسراها می توان کاروانسرای دروازه گچ ، کنار سیاه در استان فارس ، دیر گچین و رباط انوشیروانی را در امتداد جاده ابریشم نام برد.

در دوره اسلامی تحولات چشمگیری در احداث کاروانسراها بوجود آمد و همانطور یکه قبلا گفته شد در ارتباط با مسائل اقتصادی . مذهبی و نظامی احداث اینگونه بناها وارد مرحله جدیدی شد و شکل تازه ای بخود گرفت

متاسفانه اطلاعات ما درباره کاروانسرا های اوایل اسلام چندان زیاد نیست چون کاروانسرا هائی از این زمان بجای نمانده تا بتوان خصوصیات معماری آن را توصیف کرد .

منابع تاریخ و سفر نامه ها آگاهی مختصری در مورد کاروانسراهای اویل اسلام بدست می دهد . از جمله در سفر نامه ناصر خسرومی خوانیم : به هنگام اقامت او در اصفهان در یک کوی شهر 200 صرافی و 50 کاروانسرا بوده است ابن حوقل درباره نیشابور می نویسد : در این شهر کاروانسرا های زیادی وجود دارد که  در آن همه گونه مال التجاره یاقت می شود. اهمیت کاروانسرا ها در آن زمان بسیار زیاد بوده تا جائیکه ناصر خسرو بهنگام مسافرت از نائین به طبس می نویسد : «ما به رباط زبیده رسیدیم که دارای آب انبار بود . بدون این کاروانسرا و آب هیچکدام قادر به گذشتن از بیابان نبودیم».

در دوره سامانیان ، آل بویه ، آل زیاد و غزنویان احداث بناهای عام المنفعه منجمله کاروانسراها رونق زیادی گرفت . از یادگارهای آن زمان رباط چاهه یا ماهی است . که ویرانه هایش در کنار جاده خراسان هنوز به چشم می خورد .

در این زمان برای توسعه تجارت و اقتصاد ، به راه و راهداری توجه زیادی مبذول گردید .

در زمان ایلخانیان فعالیت معماری ، توسعه راهها و رونق تجارت و اقتصاد مرهون زحمات و تلاش فراوان خواجه رشیدالدین فضل الله در ایجاد و کاروانسراها در مسیر راهها و شهر ها و زحمات بسیار کشیده .

مارکوپولو به هنگام مسافرت یزد – کرمان می نویسد : «یزد شهر بزرگی است …….. ساکنین آن مسلمانند در صورتیکه بخواهند از شهر خارج شوند باید هشت روز تمام از صحرائی بگذرند که در آن سه محل برای اطراق مسافران بوده است.»عصر طلایی و شکوفائی احداث کاروانسراهای زیبا از زمان صفوی آغاز می شود . رونق تجارت داخلی و خارجی و اهمیت دادن به راهها و شهرهای زیارتی باعث این گردید که بنیاد کاروانسرا ها و معماری و تزئینات معماری تحولات جدیدی را آغاز نماید .

حکمرانان صفوی در پایتخت و والیان در شهرستان ها کوشش فراوانی در ایجاد و توسعه این بنای عام المنفعه انجام دادند و ایجاد جاده های بزرگ و دریایی منجر به صدور کالاهای تجارتی ایران به کشور های اروپائی در غرب و چین و هندوستان در شرق گردیده . در مسیر جاده های زمینی، کاروانسراهای زیادی احداث شد این جاده بسگ مفروش و در بعضی نقاط با پله های زیبا ساخته شد . آثار این جاده در نقاط شمالی کشور و راهنمای کویری هنوز بچشم می خورد انساب احداث 999 کاروانسرا به شاه عباس گر چه بنظر اغراق آمیز می نماید ولی از طرفی اهمیت بنیاد کارونسرا ها را در آن دوره باز گو می کند .

معماری کاروانسراها

از بررسی کارواسراهای سراسر ایران چنین بر می آید که اساس معماری کاروانسراهای ایران ، مانند سایر بناها ، تابع شیوه ، سنت و سبک رایج زمان بوده است . با این ترتیب می توان پنداشت که کاروانسراهای پیش از اسلام نیز تابع شیوه معماری زمان بوده و معماری خاصی نداشته است .

ولی ذکر این نکته ضروری است که شیوه معماری ، محل و منطقه ، مصالح ساختمانی و موقعیت جغرافیائی نقش موثری در ایجاد اینگونه بناها داشته است شیوه ساختمان و معماری کاروانسراها از روزگار کهن تا به امروز دگرگونی بسیار نیافته و معمولا سبک بنای آنها همان ایجاد باره بند ها و اطاقهایی است.که پیرامون حیاط محصور،ساخته‎می‎شده‎است.ولی‎درطرح‎و خصوصیات هر کدام ویژگی هائی بچشم می خورد . چنانکه انواع ساباط ساده تا کاروانسراهای بزرگ با طرحهای جالب معماری است که در گوشه و گاهی در میان اضلاع دیواره های آن برجهانی قرار گرفته بطوریکه دروازه میان دو برج یا شبه ستون جای دارد و دارای سر دری است که گاهی بر فراز آن ساختمان دو طبقه ای ساخته اند . در کاروانسراها اطاق های مسافران معمولا پیرامون حیاط ساخته میشده و پشت آنها اصطبل قرار داشته که درب ورودی اصطبل ها در چهار گوشه داخلی بنا قرار داشته و گاهی در ایوان ورودی حیاط باز می شده است.

در دوره صفوی طرح معماری کاروانسراها متنوع گردید و علاوه بر کاروانسراهای چهار ایوانی نوع کوهستانی ، مدور – هشت ضلعی و کویری بر طبق موقعیت جغرافیائی و مکانی احداث گردید و. در دوره های زندیه، افشاریه و قاجاریه احداث کاروانسراها بشیوه گذشته ادامه پیدا کرد . از نظر طرح و نقشه کاروانسراها ی بشیوه گذشته ادامه پیدا کرد . از نظر طرح و نقشه کاروانسراهای دوره یاد شده عموما از نوع چهار ایوانی بوده و از لحاظ مصالح ساختمانی نیز بر خلاف دوره متقدم که از که آجر و سنگ بوده اغلب از خشت استفاده شده است . همچنین بسیاری از کاروانسراهای دوره صفوی در عهد قاجاریه در طول 25 قرن کاروانسراها در ایران در مکان های دور افتاده مأوی و مسکن موقتی برای کاروانیان بوده ولی امروزه مهمانخانه و هتل جای کاروانسراها را گرفته است .

آثاری که از کاروانسراهای کهن بدست آمده نشان می دهد که اطاق هائی برای نگهبانان ، کاروانسرا دار یا مامورین ساخته می شده است . ولی کاروانسراهای تجارتی داخل شهرها عموما دوطبقه بودند . در دو طرف دروازه ورودی داخل کاروانسرا نیز معمولا اطاق هائی برای پاسداران و کاروانسرا دارساخته می شده است.

معمولا هر کاروانسرا دارای چاه آب و آب انباری است که گاهی در وسط کاروانسرا در زمانی خارج از محوطه جهت تامین آب مورد نیاز مسافران ساخته شده است.آب انبارها از نظر معماری به اشکال مختلف ساخته می‎شدند بعضی دارای شکل مستطیل باسقف ساده و بعضی مواقع در خارج کاروانسرا ساخته می شدند مثلا آب انبارهای کاروانسرا های خلیج فارس همه بیرون از بنا قرار دارند . درحالیکه در مناطق مرکزی عموما در داخل کاروانسراها برای رفع نیازمندیها مسافرین ، حتی نانوائی ، قصابی، آسیاب ، نماز گاه و یک سری دکان جهت خرید فروش کالاهای کاروانی وجود داشت.

برای مثال می توان از کاروانسرای دیر گلچین در جنوب تهران در حاشیه کویر-وکاروانسرای‎مهیار واقع در جاده اصفهان شیراز نامبرد .

کاروانسراهای حاشیه کویر نواحی مرکزی ایران درای بادگیر است که فصل تابستان هوای خنک را به اطاقهای کاروانسرا می رساند.

بادگیر ها عموما در جهت مقابل دروازه ورودی روی ایوانها ساخته می شده اند ، مانند رباط زین الدین در جاده یزد – کرمان و کاروالنسرای جوکار در نزدیکی طبس .

در بسیاری از کاروانسراها بخصوص از دوره صفویه به بعد بخاری دیواری یا مکانی برای بر افروختن آتش تعبیه شده است محل بخاری های دیواری یا در اطاق ها ساخته می شده یا در محل های سر پوشیده . بیرون اطاق ها و همچنین بخاری های مرتفعی در اصطبل ها برای گرم شدن حیوانات ایجاد می شده است که جای آن اغلب در پشت دیوار اطاق های مسکونی مسافرین بوده است . در کاروانسراهای نوع کوهستانی اهمیت بخاری به حدی بوده که محل وسیعی را برای قرار دادن آتش و بخاری انتخاب کرده‎اند .

مصالح ساختمانی اصلی بنای کاروانسراها در ایران از سنگ و آجر بوده است سنگ به دو صورت مورد استفاده قرار می گرفته . در بعضی موارد سنگ ها کاملا استادانه تراش داده می شده و در برخی اوقات از قطعات کوچک سنگهای نتراشیده استفاده می کردند . در بعضی نقاط نیز از تلفیق سنگ و آجر پی بنا را می ساخته اند . نمای خارجی و داخلی عموما از آجر بوده است. در برخی از کاروانسرا ها از خشت و یا بلوک های خشتی استفاده می شده است .

سقف اغلب کاروانسراهای ایران نوک تیز و شیب دار است. بام ها اکثرا مسطح و باشیب کم ساخته شده اند و در قسمت هائی که اطاق های بزرگ دارند سقف ها شکل قوسی دارند .

آب باران بوسیله ناودانها ئی که در روی دیوار خارجی کاروانسرا ساخته می‎شد به بیرون از کاروانسرا هدایت می گردید ولی دربعضی‎از کارونسراها نیز ناودانهائی که در دیوار های حیاط داخلی کار گذشته شده مشاهده شده است . تمامی درها و پنجره ها و تو رفتگی دیوارهای حیاط و اطاقهاو ایوانها در زمان صفویه با سقف هلالی ساخته شده اند بسیاری از کاروانسراها همانند بناهای مذهبی همدوره خود دارای تزئینات معماری مانند : آجر کاری – کاشیکاری – گچ بری و سنگ کاری می باشد . تزئینات عموما در نمای خارجی کاروانسراها در قسمت دروازه ورودی ، طاقنما ها و ایوانها بکار می رفته است . از کاروانسرا هائیکه دارای تزئینات جالب توجهی می باشند . می توان رباط شرف – رباط چاهه ، مهیار ، رباط پسنج و کاروانسرای گذر نام برد .

از نظر معماری کاروانسرا های ایران متنوع بوده معماران ایران از طرح ها و نقشه های گوناگونی برای ایجاد کاروانسراها استفاده کردند .

تنوع طرح و نقشه های کاروانسرا های ایران ایجاب می نماید که این کاروانسراها برگروه های مختلف تقسیم گردند و خصوصیات و ویژگی های هر گروه جداگانه مورد بررسی و تحقیق قرار گیرد .

آرتور ابهام پوپ معتقد است که :

مطالعاتی که توسط ماکسییم سیرو درباره طبقه بندی کاروانسراهای ایران در دوره صفوی و بعد از آن انجام گردیده و تقسیم این بناها به دو گروه کاروانسراهای کوهستانی و کاروانسراهای حیاط دار دشت کافی برای شناخت همه کاروانسراهای ایران نیست.از آنجایی که احداث کاروانسراهای ایران به دلایل گوناگون شکل و گسترش یافته شایسته است تمامی دلایل آن از شرایط آب و هوائی ، تا شیوه معماری منطقه ای مورد بررسی قرار گیرد.

در درجه اول کاروانسراهای ایران را می توان به گروهای ذیل تقسیم بندی نمود:

الف) کاروانسراهای کاملا پوشیده منطقه کوهستانی .

ب) کاروانسراهای کرانه های پست خلیج فارس .

ج) کاروانسراهای حیاط دار مناطق مرکزی ایران .

گروه سوم از نظر پلان به انواع مختلف تقسیم بندی می شوند:

از نظر معماری با اینکه طی قرنها پیشرفت هائی از لحاظ فرم بنا در ساختمان کاروانسراها بوجود آمده و علی رغم شباهت زیادی که بین بنا های هر گروه دیده می شود . ولی در جزئیات هر یک ویژگی هائی به چشم می‎خورد که از نظر تنوع حیرت آور است .

مهمترین ، بهترین و زیباترین کاروانسرا های ایران درگروه کاروانسراهای حیاط دار مرکزی ایران قرار می گیرند.