دانلود مقاله شهر قم

شهر قُم از شهرهای مرکز ایران است.

شهر قم مرکز استان قم و نیز مرکز شهرستان قم می‌باشد.

این استان در سال ۱۳۷۵ خورشیدی به استان تبدیل شد و کوچک‌ترین استان ایران است.

قم در منطقه‌ای خشک و کویری واقع گردیده‌است با این وجود به علت اهمیت این شهر مرکزی برای مهاجرت مردم از شهرها و کشورهای گوناگون است.

قم جزو معدود شهرهای جهان است که تقریباً در تمام طول تاریخ اسلام فقط شیعه نشین بوده‌است.[نیازمند منبع] نام ها ریشه نام این شهر به «کومه» به معنای آلاچیق مانندی که چوپانان برای استراحت می‌ساختند، باز می‌گردد.

بنابر داستانی نام قم از یک حدیث منسوب به محمد پیامبر اسلام گرفته شده‌است.[نیازمند منبع] قم چندین نام دارد که از جمله نامهای آن می‌توان به اینها اشاره کرد.

«مجمع انصار القائم (عج)» یعنی محل تجمع یاران امام زمان.

«مأوی للفاطمیین» یعنی پناهگاه منسوبین به فاطمه زهرا است.[1] «شهر خون و قیام».

این عنوان به دلیل نقش فعال این شهر در تاریخ معاصر ایران و انقلاب اسلامی به این شهر داده شده‌است.

موقعیت جغرافیایی شهری است در حاشیه کویر، که در فاصله ۱۴۰ کیلومتری جنوب شهر تهران قرار دارد.

وسعت این شهرستان برابر با وسعت استان قم می‌باشد و دارای ۵ بخش، ۱۰ دهستان و ۳۶۳ آبادی دارای سکنه‌است.

پنج بخش آن عبارت اند از: جعفرآباد، خلجستان، مرکزی، سلفچگان و کهک می‌باشد.

از لحاظ جغرافیای قم همسایه جنوبی استان تهران است.

دریاچه حوض سلطان در استان قم و چهل کیلومتری شهر قم واقع شده‌است.

بلند ترین ارتفاعات کوهستانی این استان در ۴۵ کیلومتری شهر قم، منطقه فردو، به نام قله برف انبار به ارتفاع ۳۱۵۰ متر می‌باشد که در فصول سرد سال یخچالی دارد که نام این کوه نیز برگرفته از آن است.

مساحت شهر قم حدودا یازده هزار و سیصد کیلومتر مربع است که اندکی از کشور لبنان بزرگ‌تر است(مساحت لبنان=ده هزار و پانصد کیلومتر مربع) [نیازمند منبع] آرامگاه و حرم تاریخی و باستانی معصومه دختر امام موسی کاظم و مسجد جمکران و بیش از چهارصد امامزاده دیگر و حوزه‌ها و مدارس علمیه قم و مساجد تارخی و مهم مثل مسجد جامع و مسجد امام حسن و مسجد باب الجنه و مسجد رفعت و موسسات آموزشی و بین المللی و رودخانه قمرود با آن طغیانها و پرآب شدن‌های قدیمی که این روز‌ها به علت سد ۱۵خرداد و دلایل جوی کم آب و یا بی آب شده، از جمله جاذبه‌های توریستی شهر قم می‌باشند.

در قم گروه‌های معتنابهی در جذب توریست فعالیت کلاسیک و موسسه‌ای و مجوز دار دارند.

موقعیت تاریخی از لحاظ تاریخی روایتهای گوناگونی در مورد تأسیس شهر قم وجود دارد.

یک گزارش تاریخی بر آن است که شهر قم در سالهای دور توسط مهاجرانی که از یمن به ایران هجرت کرده بودند تأسیس شده‌است.

روایت مستند تر حاکی از آن است که این شهر قدمت ۵۰۰۰ ساله دارد که این ادعا توسط دانشگاه آکسفورد با استناد به آزمایش کربن مورد تایید واقع شده‌است.[نیازمند منبع] اقلیم شهرستان آب و هوای قم در طبقه بندی اقلیمی کشور در زمره آب و هوای نیمه بیابانی (جزو اقلیم کویری و خشک) محسوب می‌شود چون نزدیک به منطقه بیابانی مرکز ایران است.

تابستانهای آن گرم و خشک و زمستانهای آن کم و بیش سرد است اختلاف دمای سالانه نسبتاً زیاد و در اغلب اوقات خشکی هوا غلبه دارد.

علیرغم آب وهوای خشک ونیمه بیابانی این استان مناطق خوش آب وهوایی اطراف شهر قم وجود دارد که برخوردار ازآب وهوای سرد کوهستانی بوده ومحل مناسبی برای گذران تعطیلات وایام گرم سال می‌باشد.

مشخصات جمعیتی و اجتماعی شهرستان جمعیت این شهر بر اساس سرشماری سال ۱۳۸۵، برابر با ۹۵۹٫۱۱۶ نفر بوده‌است [۱].

جمعیت شهرستان قم در سال ۱۳۷۵ برابر با ۸۵۳۰۴۴ نفر بوده‌است که ۱۶/۹۱ درصد آن در نقاط شهری ساکن بوده‌اند.

درقم طوایف زند، گائینی، شاهسون، لک و...

زندگی می‌کنند.

نسبت جنسی ۱۰۵ مرد به ازای ۱۰۰ زن بعد متوسط خانواده ۴/۷۴ نفر می‌باشد که در نقاط شهری ۴/۷۹ نفر در نقاط روستائی ۴/۲۵ نفر می‌باشد.

۹۹/۷۶ درصد جمعیت شهرستان مسلمان و مابقی را پیروان دیگر ادیان الهی تشکیل می‌دهند.

حوزه علمیه قم حوزه علمیه قم توسط شیخ عبدالکریم حائری تأسیس شده‌است.

افرادی همچون سید محمد تقی خوانساری ، روح‌الله خمینی، اراکی، گلپایگانی، خامنه‌ای، رفسنجانی، محمد صدوقی، مصباح یزدی، عباس مصباح زاده و عباس قمی در حوزه قم تحصیل و تدریس کرده‌اند.

وجود حوزه علمیه در این شهر باعث شده تا اتباع خارجی از بیش از ۸۰ کشور جهان گرد هم آیند.[نیازمند منبع]امام موسی صدر متولد قم می‌باشد.

سهراب سپهری نیز متولد قم می‌باشد ولی در کودکی به کاشان مهاجرت می‌کند به همراه خانواده خود.[نیازمند منبع]سید حسن نصراله هم کمی بیش از یک سال در قم تحصیل نموده‌است.[نیازمند منبع]مطهری و بهشتی هم در حوزه قم بودند.[نیازمند منبع] آرامگاه پروین اعتصامی هم در قم است.[نیازمند منبع] همچنین آرامگاه دکتر محمد قریب هم در قبرستان شیخان قم واقع شده.[نیازمند منبع] همچنین آرامگاه چند تن از شاهان صفوی در قم و آنهم در حرم می‌باشد ولی متاسفانه پس از انقلاب به دلایل واهی و بی توجه به آثار باستانی و فرهنگی بودنشان، از نظر‌ها مخقی نگهداشته شده‌اند.

مراکز علمی و دانشگاهی استان قم علاوه بر دارا بودن مراکز تحصیل علوم دینی، دارای مراکز دانشگاهی نیز می‌باشد.

دانشگاه قم دانشگاه آزاد قم دانشگاه جامع علمی کاربردی واحد استان قم[2] دانشگاه مفید دانشگاه پیام نور قم[3] محله‌ های قم قم دارای محله‌های کوچک و بزرگ و کاملا متفاوتی است که عبارتند از: حرم ، آزادگان ، نیروگاه، صفائیه، چهار مردان، آذر، زنبیل آباد، زین الدین، امام حسن، پردیسان، مهدیه، امام، دورشهر، ....

پوشاک بیرونی زنان درقم ودیگر مناطق کشور می توان گفت که چادر، عمومی ترین وهمه گیرترین «لباس ملی» زن ایرانی بوده است.

جنس و رنگ چادر بستگی به طبقه فرد استفاده کننده داشت که به چه گروه اجتماعی تعلق داشته باشد.

جنس چادر می توانست از ابریشم، نخ، کرباس یا ساس باشد.

رنگ چادر هم متنوع وگوناگون بود.

زنان شهرنشین عمدتاً از چادرهایی با رنگ سیاه استفاده می کردند.

زنان روستایی از چادرهایی با رنگ شادتر وطرح های متنوع چون چادرهای شطرنجی وچهارخانه با رنگ های سرخ، سیاه، سفید و زرد وسبز وآبی استفاده می کردند.

استفاده از چادر الزاماً برای حضوردر انظار عمومی یا معابر شهری وروستایی نبوده است.

گاهی زنان ایرانی حتی در منازل خود از چادر بهره می بردند که از این نوع چادر با عناوین«چادرنماز، یا چادرشب» یاد می شده است.

درکنار چادر، استفاده از روبند یا نقاب برای حضور زنان شهری در انظار عمومی ضروری بوده است.

زنان روستایی ملزم به استفاده از روبند نبوده اند.

روبند عبارت بود از تکه پارچه ای که قسمت چشم هایش شبکه دوزی شده بود و به وسیله یک سگک یا قزن قفلی به پشت سر محکم بسته می شد.

جنس سگک بسته به تمکن مالی استفاده کننده می توانست از طلا یا نقره یا برنج باشد.

جنس روبند اغلب از کتان با چیت موصلی وبه رنگ سفید بوده است.

چاقچور نیز در زمره پوشاک ایرانی جای می گرفته که عبارت بود از: شلوارگشاد و بلند وکف دار زنانه که آن را به روی شلیته وتنبان می پوشیده اند ودارای لیفه وبندی که در زیر شکم بسته می شد.

چاقچور به رنگ های متنوعی چون آبی روشن، سبز، بنفش مایل به ارغوانی، سبز بی رنگ و یا سیاه بوده است.

چاقچور علاوه بر آن که دلربایی و ظرافت پای زنان را می پوشانده به جای چکمه ومحافظ پا در برابر گردوخاک نیز کاربرد داشت.

در یک تقسیم بندی کلی پوشاک زنان عبارت بود از: پوشیه:پوششی از نوع توری نازک برای پوشیدن صورت زنان بود که توسط بندی که در زاویه های کناری پوشیه دوخته شده بود بر پشت سر گره می زدند.

پیشانی بند: دستمال چهارگوشی که روی پیشانی می بستند.

روسری: پارچه مربعی شکلی بود که اضلاعی کوچکتر ازچارقد داشت.

روسری را مشابه چارقد برسرانداخته، دوگوشه ای را در زیر گلو گره می زدند.

چارقد: از روسری بلندتر است وخانم ها به صورت مثلث دولاشده به سر می اندازند.

چادر: که به اشکال و اسامی مختلفی از گذشته تاکنون در سطح استان رایج بوده است.

الف)چادر راسته ب) چادر عربی ج) چادرنماز(رنگی) د)چادرمشکی که در 50 سال گذشته مرسوم بوده است.

ه) چادر عبایی الف) پوشاک بیرونی زنان درقم ودیگر مناطق کشور می توان گفت که چادر، عمومی ترین وهمه گیرترین «لباس ملی» زن ایرانی بوده است.

ه) چادر عبایی تن پوش ها: پیراهن دورچین: این تن پوش، لباس دورچین یقه گردی بود که قد بالاتنه آن به زیرکمر می رسد ویقه پیراهن دورچین گرد و بدون برگردان بود.

آستین های پیراهن بلند وساده و راسته بود.

این لباس تا زیر زانو را می پوشاند و همراه آن از جنس درست به رنگ مشکی به پای می کردند.

علاوه براین، زنان قمی پیراهن راسته، شلیته وجلیقه را در شکل های مختلف مورد استفاده قرار می دادند.

ب) پوشاک اندرونی زنان: پوشش وپوشاک اندرونی زنان ایرانی به کلی متفاوت با آنچه بود که به هنگام خروج از خانه بدان آراسته می شدند.

زن به جهت آزادی عمل نسبی خود در حریم خانه، ویا به عبارتی اندرونی، از لباس ها متنوع بهره می جسته است.

از این رو اغلب زنان،پوشاک خانه ای آنها پرزرق وبرق وشاد می بوده است.

عمده ترین وسیله برای پوشاندن مو، روسری بوده است که آن را روی سر می انداختند و زیرچانه گره می زدند.

روسری ها از پارچه های چلواری، ابریشمی و پشمی و به رنگ های سفید، قرمز، آبی ، سبز ولاکی بود که گاهی آنها را با دوختن جواهرات تزیین می نمودند.

برخی نیز برای پوشاندن سرخود از چارقد استفاده می کردند که چارقد عبارت بود از پارچه ای مربع شکل مخصوص زنان که آن را دولا کرده به شکل مثلت درمی آوردند وسپس آن را در وسط طوری، روی سراندازند که طرف زاویه قائمه در پشت سر و دو زاویه حاد، در طرفین واقع شود.

سپس آن را در زیر گلو محکم کنند.

برای جلوگیری از جابجاشدن چارقد بر روی سر از دستمالی ابریشمی به نام «کلاغی» استفاده می کردند که آن را به دور سر می پیچیدند.

چارقد معمولاً از جنس حریر، ابریشم، چیت، نخ و به رنگ های سفید، صورتی، ارغوانی، رنگ ووارنگ، ساده وگلدار بود.

پیراهن از اصلی ترین بخش های پوشاک اندرونی زن ایرانی بوده است که در پاره ای مواقع تنها پوشش زن نیز به شمار می آمده است.

پیراهن مورداستفاده زنان معمولاً بلند بوده وتا روی زانو را می پوشانده است.

پیراهن های تهیه شده از پارچه های قلمکار، توری، ابریشم، کرباس مخمل، نخ، حریر، پشم به رنگ های نارنجی، آبی، سبز، سفید وقرمز بوده است.

زنان عموماً به هنگام اقامت در منزل، برای پوشش پاها از شلوار، دامن وشلیته استفاده می کردند.

شلوارها عموماً بلند وگشاد بوده اند که تا قوزک پا را می پوشانده اند.

شلوار زنان شهرنشین تنگ تر از شلوار زنان روستایی وعشایری بوده است.

منبع: نامه قم، فصلنامه فرهنگی پژوهشی شورای پژوهشی اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی، سال نهم، شماره 31-32 اماکن مقدس قماماکن مقدس قم از آن جا که شهر مقدس قم از شهرهای قدیمی و تاریخی و مذهبی می‎باشد از اماکن و بناهای مقدس و تاریخی بسیاری برخوردار است که این اماکن را به پنج دسته تقسیم‎بندی کرده و آن‎ها را به طور خلاصه معرفی می‎کنیم.

1.

امامزادگان و مقبره‎های تاریخی و دیدنی؛ 2.

مدارس علمی و قدیمی؛ 3.

مساجد بزرگ و معروف؛ 4.

آرامگاه‎ها و مقبره‎های بزرگان علمی و حکومتی؛ 5.

محلات و خانه‎های قدیمی؛ 1.

امامزادگان و زیارتگاه‎ها آستان مقدس حضرت معصومه ـ سلام الله علیها ـ مجموعه حرم حضرت معصومه ـ سلام الله علیها ـ دختر بلافصل امام موسی بن جعفر ـ علیه السّلام ـ ، در مرکز شهر قم یکی از بزرگ‎ترین و ارزشمند‎ترین آثار معماری اسلامی ایرانی است که یادگارهای گرانبهایی از قرون مختلف را در بر دارد.

امام زاده اسماعیل این امامزاده از زیارتگاه‎های قدیمی استان قم است که در دامنه کوه بیدقان در 18 کیلومتری قم واقع شده است.

در این بقعه، سه تن به اسامی شاهزاده اسماعیل و فرزندش حمزه ـ از اولاد علی بن جعفر عریض ـ و شاهزاده محمد ـ از اولاد امام کاظم ـ علیه السّلام ـ ـ مدفون‎اند.

این امامزاده از بناهای تاریخی قم و دارای درهای نفیس و کاشی‎های عالی و صندوقی منبت بر روی مرقد است.

این بنا مشتمل بر بقعه گنبدی، رواق، صحن و مسجد است و بنای آن از ابنیه قرن هفتم هجری است.

امام زاده موسی مبرقع این امامزاده فرزند امام محمد تقی ـ علیه السّلام ـ جد سادات رضوی است.

ایشان اولین کسی از سادات رضوی است که در سال 256 هـ .

ق در قم اقامت گزیده است.

موسی مبرقع در 296 هـ .

ق از دنیا رفت و در مکانی که اکنون مزار اوست دفن شد و در کنارش یکی از فرزندانش به نام شاهزاده احمد فرزند محمد بن موسی مدفون گردید.

امام زاده شاه حمزه این امام زاده از فرزندان موسی بن جعفر ـ علیه السّلام ـ و برادر امام رضا ـ علیه السّلام ـ است.

این امام زاده که در میدان کهنه قم واقع شده مورد احترام ویژه مردم است.

امام زاده علی بن جعفر این امامزاده مشهور به «دربهشت» می‎باشد که گنبد آن متعلق به اوایل قرن هشتم هـ .ق است که در دوران قاجار ایوان و بیوتاتی بر آن اضافه گردیده است.

امام زاده سید سربخش این امامزاده در خیابان آذر مقابل چهل اختران قرار گرفته و شخص مدفون در آن از نوادگان امام جعفر صادق ـ علیه السّلام ـ می‎باشد.

بر اساس نوشته گچ بری پایانی کتیبه، تاریخ احداث بنا، محرم الحرام 774 هـ .ق ثبت شده است.

امام زاده احمد بن اسحاق این بنا در میدان کهنه قم یا میدان زکریا بن آدم در جوار امامزاده شاه حمزه قرار گرفته و مدفون در آن، احمد بن اسحاق عسکری از نوادگان امام هفتم ـ علیه السّلام ـ است.

حرم اصلی امامزاده از بناهای باستانی قبل از صفویه است که به دستور شاه طهماسب تعمیر و تزئین شده است.

امام زاده ابو العباس احمد این آرامگاه در مجاورت امامزاده دربهشت قم واقع شده است و از آثار قرن هشتم هجری است و درباره شخصیت مدفون در آن نقل شده که از سادات حسنی سجادی بوده و جدش، ابوالفضل حسین، از صحابه امام عسکری ـ علیه السّلام ـ است.

امام زاده باوره این آرامگاه در مزرعه باوره، در 6 کیلومتری روستای فردو از توابع قهستان واقع شده است.

در این آرامگاه دو امامزاده به نام‎های شاهزاده محمد و حسین، حلیمه خاتون و زینب خاتون از احفاد امام موسی کاظم ـ علیه السّلام ـ مدفون‎اند.

امام زاده حلیمه خاتون این آرامگاه در روستای لنجرود و در 12 کیلومتری جنوب شهر قم واقع شده است.

امامزاده مدفون در این بقعه را از احفاد امام کاظم ـ علیه السّلام ـ ذکر کرده‎اند.

امام زاده سکینه خاتون در 30 کیلومتری شرق قم و نزدیک روستای زالون آباد، آرامگاه سیده سکینه خاتون از احفاد امام کاظم ـ علیه السّلام ـ واقع شده است.

که از آثار قبل از صفوی یا دوره آغازین صفوی می‎باشد.

امام زاده سلطان محمود این امامزاده در جهت شمال غربی روستای صرم درجنوب قم واقع شده و مدفون در آن سه تن به اسامی سلطان محمود، شاهزاده سلیمان از احفاد امام سجاد ـ علیه السّلام ـ و یک زن به نام ستی زینب از احفاد امام کاظم ـ علیه السّلام ـ است.

امام زاده سلیمان این آرامگاه در 26 کیلومتری جنوب شرقی قم واقع شده است.

به نظر می‎رسد بنای اولیه امامزاده به دوره ایلخانی مربوط باشد.

امامزاده مدفون از سادات حسینی سجادی است.

امام زاده شاه ابراهیم این بنا در 24 کیلومتری قم واقع شده و بنای کنونی آن مزاری از دوره صفویه است.

امام زاه شاهزاده ابو احمد این بنا در بیرون دروازه ری در شمال شرقی قم واقع شده و مدفون آن ابواحمد محمد بن حنفیه از احفاد علی ـ علیه السّلام ـ است.

این بنا از آثار بسیار قدیمی شهر قم است که در سال 932 هـ .ق تجدید بنا شده است.

امام زاده شاهزاده احمد و علی حارث این بنا در شرق شهر قم ـ در خاکفرج ـ واقع شده که در آن دوقبر مشهود است که بر روی یکی از آن‎ها لوحی قرار دارد و به نام حارث ثبت شده بود و اینک در موزه ملی نگهداری می‎شود و به قرن هفتم هجری تعلق دارد.

امام زاده شاهزاده جعفر غریب این آرامگاه در 6 کیلومتری شهر قم واقع شده و مدفون در آن یکی از نوادگان امام کاظم ـ علیه السّلام ـ می‎باشد.

و امامزاده‎های دیگر مانند: شاهزاده جعفر از فرزندان امام کاظم ـ علیه السّلام ـ ، امامزاده زکریا، امامزاده سید علی، امامزاده طاهر در 30 کیلومتری شمال غربی قم، امامزاده عباس از اولاد امام موسی کاظم ـ علیه السّلام ـ ، امامزاده عباس، هفت امامزاده، که مدفن هفت امامزاده به نام‎های عباس، ابراهیم، صالح، فیروز، حسن، جعفر،‌ابوالقاسم اسماعیل، از احفاد امام کاظم ـ علیه السّلام ـ اند.

امامزاده محسن، امامزاده صفورا از اولاد علی ـ علیه السّلام ـ ، امامزاده عبدالله از نوادگان امام سجاد ـ علیه السّلام ـ ، امامزاده فاضل، امامزاده معصومه و...

در قم و اطراف آن مدفون هستند.

که جمعاً به 41 امامزاده می‎رسد، که بزرگترین و معتبرترین و پررونق‎ترین آن‎ها آستانه مقدس حضرت معصومه ـ سلام الله علیها ـ دختر امام موسی بن جعفر ـ علیه السّلام ـ، در مرکز شهر با ارزش‎مندترین معماری اسلامی ایران می‎باشد.

2.

مدارس علمی و قدیمی شهر قم از دیرزمان، یکی از مراکز مهم تشیع بوده و دانشمندان بزرگی همچون صدوق (ابن بابویه) و علمای دیگر از این شهر برخاسته‎اند.

در سال 1340 هـ .ق مرحوم شیخ عبدالکریم حائری حوزه‌ علمیه را از نو سازماندهی کرد.

اکنون نیز حوزه علمیه، زیر نظر آیات عظام و حجج اسلام و استادان عالی مقام، دائر است و از نقاط مختلف و کشورهای مجاور، طلاب علوم دینی در این شهر مقدس حضور یافته و کسب فیض می‎نمایند.

اهم مدارس علمی و دینی استان قم عبارت است از: مدرسه فیضیه مدرسه فیضیه یکی از پرآوازه‎ترین مدارس علوم دینی درجهان است این مدرسه از نیمه نخستین قرن سیزدهم هجری قمری جایگزین بنای مدرسه آستانه شد.

مدرسه غیاثیه (پامنار) این مدرسه در نزدیک میدان کهنه شهر که نام آن به همین شکل در کتاب‎ها و اسناد دوره‌صفوی و قاجار به تکرار دیده می‎شود، واقع گردیده که اکنون در خیابان آذر واقع شده است.

بنای مدرسه غیاثیه به نیمه نخستین قرن نهم و سال 830 هـ .ق مربوط می‎شود.

مؤلف گنجینه آثار قم از این مدرسه به نام شرفیه یاد می‎کند که شرف الدین وزیر آن را بنا کرده است.

مدرسه جهانگیر خان این مدرسه در جانب شرقی شهر قم ـ نزدیک دروازه ری سابق ـ و در مرکز محله مسجد جامع قرار دارد.

این مدرسه از مدارس دوره صفوی قم است که در دوره ناصری به سال 1278 هـ .ق به وسیله میرزا نصر الله خان مستوفی گرگانی تعمیر و مرمت یافت و پس از آن به نام مدرسه ناصری نیز یاد می‎شد که در عین کوچکی از مدارس معروف قدیمی قم بود.

و اکثر فضلای سابق قم از تربیت یافتگان این مدرسه بودند.

به اعتقاد اهل فن، مدرسه جهانگیر خان از نظر نقشه چند ضلعی و سردر زیبا، از مدارس منحصر به فرد ایران است.

مدرسه رضویه بنا به روایت تاریخی، بنای مدرسه رضویه منزل استراحت امام هشتم شیعیان در راه رفتن به مرو بود.

محل مجاور این مدرسه دینی به محله شاه خراسان معروف است.

مدرسه ستیه بنا به روایت تاریخی، بنای مدرسه ستیه جایگاه عبادت حضرت معصومه ـ سلام الله علیها ـ در زمان توقّف ایشان در قم بوده است.

این بنا در حال حاضر با طرزی جالب، از آینه‎کاری‎ها در وسط، همراه با حجرات و مسجد در محله میدان میر شهر قم خودنمایی می‎کند.

غیر از این مدارس قدیمی در سال‎های اخیر مخصوصاً با پیروزی انقلاب اسلامی ایران مدارس جدید و باشکوهی بنا شد که از مهم‎ترین آن‎ها می‎توان به مدرسه آیت الله گلپایگانی، مدرسه معصومیه، مدرسه دار الشفاء، امام خمینی، حجتیه، حقانی و...

اشاره کرد.

3.

مساجد بزرگ و معروف قم مسجد مقدس جمکران این مسجد در 6 کیلومتری جنوب شرقی شهر قم(جاده قم ـ کاشان) واقع شده و همواره پذیرای زائرینی از نقاط مختلف ایران و سایر کشورهاست.

به علت قداست و اهمیت در این مسجد مقاله‎ای جداگانه به شرح بیش‎تری خواهیم پرداخت.

مسجد امام حسن مجتبی ـ علیه السّلام ـ این مسجد بر اساس یک روایت تاریخی به اراده و اشاره حضرت امام زمان (عج) ساخته شده است.

این مسجد را در مسیر تهران ـ قم و در محلی که سابقاً بیابان خارج از شهر بود.

مرحوم حاج یدالله رجبیان از اخیار قم به نام مسجد امام حسن مجتبی بنا کرده است قدمت این مسجد به سال 1381 هـ .ق مطابق سال 1340 شمسی است.

مسجد جامع اسکلت اصلی گنبد خانه متوازن آن، به نیمه نخستین قرن ششم هجری قمری تعلق دارد.

این مسجد پس از مسجد جامع عتیق قم قدیمی‎ترین مسجد استان قم است.

مسجد امام حسن عسکری ـ علیه السّلام ـ (جامع عتیق) این مسجد در خیابان آستانه واقع شده است.

اصل بنا به قرن سوّم هجری مربوط است، ولی اکنون از اصل بنا اثری نیست و بنای حاضر تجدید بنای آن مسجد قدیمی است.

مسجد امام حسن عسکری ـ علیه السّلام ـ قدیمی‎ترین مسجد استان قم است و از اهمیت روحانی و ویژگی‎های معماری خاص برخوردار می‎باشد.

این مسجد به مسجد جامع عتیق قم نیز معروف است.

مسجد اعظم مسجد اعظم در جبهه غربی آستانه مقدسه حضرت معصومه ـ سلام الله علیها ـ به سعی و اهتمام آیت الله بروجردی در سال 1374 هـ .ق توسط استاد «حسین بن محمد معمار» معروف به استاد لرزاده بنا گردید.

این مسجد به جهت بزرگی و عظمت، مسجد اعظم نام گرفته است.

مسجد فاطمیه این مسجد هم از مساجد معروف قم می‎باشد که در نزدیکی گذرخان به همت یک خانم خیرخواه به نام بانو همایون رخداد، بنا گردیده است.

در حال حاضر در این مسجد علاوه بر اقامه نماز، تدریس علوم دینی نیز صورت می‎گیرد.

مسجد پنجه علی این بنا در محله‎ای به همین نام واقع شده و به جهت وجود قطعه سنگی که تصویر دستی بر آن حک شده، به این نام خوانده شده است.

مسجد صرم این بنا در روستای صرم در 26 کیلومتری جنوب شرقی قم واقع شده و از آثار دوره صفوی است.

این بنا در طی سال‎های 1061 و 1062 هـ .ق توسط شخصی به نام حاجی صومی، بنا گردیده است.

4.

آرامگاه‎های تاریخی استان قم آرامگاه فتحعلی شاه مقبره فتحعلی شاه در قسمت شمالی صحن شمالی آستان حضرت معصومه ـ سلام الله علیها ـ قرار دارد و از آثار بیگم صفوی است.

این مقبره در زمان حیات فتحعلی شاه به دستور خود وی (سال 1245) تعمیر و تزیین شد.

آرامگاه محمد شاه در ضلع غربی حرم حضرت معصومه ـ سلام الله علیها ـ در ورودی مسجد بالاسر واقع شده است.

مقبره مهد علیا مهد علیا زوجه سلطان محمد خدابنده صفوی و مادر شاه عباس اوّل بود که با قدرت تمام در اداره امور اهتمام می‎ورزید.

این مقبره در جهت غربی و عقب گور محمد شاه قرار گرفته است.

آرامگاه مستوفی این آرامگاه به پدر مستوفی الممالک ـ از رجال مشهور عهد قاجار ـ تعلق دارد که در ضلع شمال شرقی صحن عتیق قرار گرفته است.

آرامگاه شاه عباس دوّم این مقبره در جنوب غربی حرم واقع شده است.

آرامگاه شاه سلیمان و شاه صفی این آرامگاه‎ها در محل موزه سابق (مسجد شهید مطهری فعلی) آستانه قرار گرفته است.

آرامگاه علی بن بابویه قمی (متوفای 329 هـ .ق) این ارامگاه در کنار شرقی قبرستان قدیمی بابلان و هم اکنون در شرق خیابان ارم واقع شده است.

مقبره خواجه اصیل الدین این مقبره جزء مقابر گنبد سبز واقع در خیابان چهارمردان می‎باشدکه از بنای بزرگ خاندان صفی می‎باشد.

و آرامگاه‎های بزرگان چون آخوند ملا مهدی عراقی، میرزا حسن کاشفی، آیت الله سید صدرالدین، محمد تقی خوانساری، بروجردی، مرتضی مطهری، اراکی، علامه طباطبایی، و پروین اعتصامی را می‎توان نام برد.

5.

محلات و خانه‎های تاریخی و دینی از محلات و بناهای قدیمی و تاریخی قم می‎توان به خانه حاج قلی خان، خانه حضرت امام خمینی، ملاصدرا در کهک، و از محلات، محله آستانه، محله قدیمی عشقعلی، چهارمردان، سیدان، سنگ بند، موسیان، اسحاقیه، و ...

اشاره نمود.

از دیگر آثار تاریخی و دیدنی می‎توان به کاروان‎سراهای قدیمی، ساختمان هشتی، سرو پانصد ساله و دریاچه نمک اشاره نمود.