مقدمه:
منطقه فارس از قدیمترین مراکز تمدن ایران است، فارس در کتیبه های هخامنشی به صورت پارسه1 و در یونانی پرسیس 2 که معرب آن فارس است آمده است یونانیان پرسیس را که تنها نام آن ایالت بوده اشتباها بر تمام ایران اطلاق می کردند که تا این اواخر هم اروپائیان در این اشتباه باقی مانده بود پارسی ها مردمانی آریایی نژاد بودند که تاریخ آمدنشان به این سرزمین روشن نیست، همین اندازه از بیانات پادشاهان آشور استنباط می شود که پارسیها نیز مانند مادها مدتهای مدید تحت تسلط آشوریها بودند و در اطراف ارومیه یا در کرمانشاهان کنونی سکونت داشته اند.
یعقوب لیث مؤسس سلسله صفاری در سال 2620 ه.ق به فارس لشکر کشید. پس از تسخیر استخر رهسپار شیراز شده بعد از یعقوب برادرش عمرو در سال 268 ه.ق عازم فارس شد و امنیت را در آنجا برقرار کرد بعد از صفاریان فارس به تصرف دیالمه آل بویه در آمد، عضد الدوله با اینکه بغداد را در تصرف داشت مع ذلک پایتخت خود را شیراز قرار داد، به فرمان وی بر روی رود کر سدی بسته شد که به بند امیر معروف است.
در سال 1325 ه.ق (1907 م) قرار داد روس و انگلیس مبنی بر تقسیم ایران به سه منطقه یعنی حوزه نفوذ روس در شمال و مرکز و منطقه نفوذ انگلیس در جنوب شرقی و منطقه بیطرف در جنوب غربی منعقد گردید و در سال 1915 میلادی پس از آنکه روسها تا اصفهان پیش راندند و انگلیسها در جنوب قوای امنیه و طرفداران وکلای مهاجر ایران را مغلوب ساخته بودند، دولتین روس و انگلیس قرار داد 1907 را از میان بردند و به جای آن قرار داد دیگری که به قرارداد 1915 معروف شد، بین خود بستند، به این معنی که منطقه بیطرف را بکلی حذف کردند و قرار بر این گذاشتند که روسها تا حدودپانزده هزار متری قزاق تجهیز کنند تا بتوانند حافظ منافع روسها در شمال ایران باشند و همچنین نیرویی به همان اندازه بنام پلیس جنوب در فارس، کرمان، یزد، اصفهان تحت عنوان حفظ امنیت راههای جنوب ایران با هزینه دولت انگلستان به وجود امد.مرکز استان فارس شیراز است و شهرستانهای تابعه آن عبارتند از :کازرون، جهرم، داراب، فیروز آباد، لار، استربان، مرودشت، آباده، اقلید، نیریز ، فسا و ممسنی.
شیراز
شهرتان شیراز در فاصله 919 کیلومتری تهران واقع شده، از شمال به آباده از مشرق به فسا و نیریز، اصطهبانات، از جنوب به فیروزآباد و از مغرب به کازرون محدود است.
در بعضی از داستانها بنای شیراز را به شیراز پسر فارس بن طهمورث نسبت مب دهند و همین افسانه ها دال بر قدمت این شهر است مضافا به اینکه ویرانه های تخت جمشید گواه بر این مدعاست، شهر شیراز از دوره ساسانیان سابقه دارد ولی شهرت و اعتبار و اهمیت آن از دوران اسلام به بعد است. در اواخر خلافت عمر، شهر به تثرف ابوموسی اشعری و عثمان بن ابی العاص درآمد، محمد برادر یا پسر عم حجاج بن یوسف ثقفی والی معروف عراق در سال 64 ه.ق شهر را از نو بنا کرد3. و از این زمان به بعد روز به روز بر وسعت و اهمیت آن اضافه شد تا جایی که در قرن چهارم هجری وسعت شهر بالغ بر یک فرسخ مربع شد.
نوه عضدالدوله باروتی به طول 12 هزار متر که دارای 11 یا 12 دروازه بود در اطراف شهر کشیدند و این بارو توسط محمود شاه در اواسط قرن هشتم4 مرمت شد. در قرن هشتم هجری حمدالله مستوفی از شیراز دیدن کرده و از هفده محله و نه دروازه و از مساجد معروف آن و بیمارستان عضدی و مرقد پسران امام موسی کاظم علیه السلام یاد کرده است.
کریم خان زند شیراز را پایتخت خود قرار داد و به فرمان وی بر گرد شهر باروقی کشیده شد و خندقی هم حفر گردید، در شهر بناهایی تازه، بازارها و کاخها بنا شد که از ان جمله خلوتخانه کریم خانی، مسجد، بازار و حمام وکیل را می توان نام برد.
آرامگاه دو شاعر بزرگ ایران، سعدی و حافط در این شهر است و مقبره خواجو در کنار دروازه شهر جای دارد. آثار و ابنیه بسیار از ادوار مختلف در شیراز به یادگار مانده که مهمترین و معروفترین آنها عبارتند از:
تل باکون که در نزدیکی تخت جمسید واقع شده و متعلق به دوران قبل از تاریخ است و ویرانه های شهر استخر قدیم واقع در جلگه مرودشت، در اطراف این محل آثاری از دوره هخامنشی و از دوران اسلامی دیده می شود و بند امیر واقع در جنوب شرقی مرودشت که در این محل پل تاریخی و بند عظیمی بر روی رودخانه کر ساخته شده، متعلق به نیمه اول قرن چهارم هجری و از آثار عضد الدوله دیلمی و پاسارگاد واقع در دشت مرغاب که مشتمل استبر آثار اولیه دوران هخامنشی تخت جمشیدواقع در 57کیلومتری شیراز به استناد مفاد کتیبه ای که بر روی سنگ نقد شده این آثار از زمان داریوش اول شروع شده به داریوش سوم ختم شده. یعنی در فاصله یکصد و پنجاه سال ساخته شده و قصر ابو نصر پایتخت سلیمان واقع در 6 کیلومتری مشرق شیراز متعلق به دوران هخامنشی و نقش رستم واقه در کوهستان حاجی آباد مشتمل است.
بر آثار فراوانی از دوران قبل از هخامنشیان و عهد عیلام و دوره ساسانیان و نقش رجب واقع در سه کیلومتری شمال تخت جمشید، در این محل نقوش برجسته ای از سلاطین ساسانی در سینه کوه حجاری شده است و مغازه شیخ علی واقع در 5 کیلومتری شرق نقش رستم در دهکده حاجی آباد، در درون این غار کتیبه ای وجود دارد و به خط پهلوی متعلق به شاپور اول پادشاه ساسانی، بالای غار آرامگاهی به نام شیخ علی بنا شده و مسجد جامع عتیق، اصل بنای آن متعلق به زمان صفاریان است که به امر عمروین لیث در سال 281 ه.ق بنا شده است، بعدا در قرن هشتم و یازدهم هجری توسط شاه ابو اسحاق اتیجو و شاه عباس اول صفوی مرمت شده و مقبره
ایشان خاتون آخرین اتابک فارس متعلق به قرن هجری و آستانه سید علاءالدین، این بقعه مدفن سید علاءالدین براور شاه چراغ است، ساختمان بنا متعلق به قرن دهم هجری و بقعه شاه چراغ مدفن میر سید احمد فرزند اما هفتم شیعیان علیه السلام، از بناهای دوران اتباکان در قرن هشتم هجری است و مسجد نو یا مسجد اتابکی که به فرمان اتابک سعد بن زنگی در اواخر قرن ششم هجری بنا شده و کلیسای ارامنه متعلق به زمان شاه عباس دوم صفوی از آثار اوایل قرن یازدهم هجری و مدرسه خان زند و مسجد وکیل از بناهای دوره خان زند متعلق به قرن دوازدهم هجری و مزار شاه میرعلی بن حمزه از نواده ی اما موسی کاظم (ع) است.
کازرون
بعد از خرابی شهر شاپور فیروز پسر بهرام ساسانی به آبادی کازرون همت گماشت و در زمان قباد آبادتر و بزرگتر شد و نزدیکی خرابه های شهر شاپور بر روی کوهها صحنه حجاری وجود دارد که یکی از آنها صحنه غلبه شاپور اول بر والدین امپراتور روم شرقی را نشان می دهد و مجسمه شاپور اول که یگانه مجسمه ای است از دوره ساسانی واقع در شهر مشهد نزدیک آبادی جره، این حجاری مشتمل است بر نقش بهرام دوم در حال پیکار با روسیه و نقوش برجسته ساسانی واقع در دره رودخانه شاپور (تنگ چوگان) و بقایای آتشکده ای در ده کیلومتری شرق کازرون و آتشکده فراس بندواقع در خارج شهر کازرون متعلق به دوره ساسانی است.