در اصفهان بازار از قدیم الایام وجود داشته است و یک یک از بازارهاى ویران شده نیز در جاى خود بیان گردید.
بازارهائى که بیشتر آن از ساختمان سلاطین و بخصوص صفویه است و وجود دارد بقرارى است که در پائین مینگارد:
سر در قیصریه
در مقابل مسجد شاه در شمال میدان شاه اصفهان سردرى هلالى شکل با کاشیکارى مجلل و با شکوهى پدیدار است که از آنجا داخل بازار قیصریه می شوند.
این سردر به امر شاه عباس بزرگ در سال1011ه.ق از روى سردر قیصریه آسیاى صغیر ساخته شده و چون در قدیم الایام عموم مردم بخصوص سلاطین و پادشاهان به اوضاع کواکب توجه داشتند ساختمان ها را نیز در ساعات میمون و اقترانات سعد بنا می کردند و گویا هنگام شروع به ساختمان ها این بنا طالع در برج قوس بوده است و از این رو در بالاى سر در برج قوس را که از ستاره هائى تشکیل می شود که پیکره کمان را نشان می دهد ترسیم و انسان نیم تنه دیگر آن به صورت حیوان درنده اى است با درست داشتن تیر و کمان نقاشى کرده اند و در وسط این سر در نقش خورشید با طرزى جالب و عالى مشاهده می شود.
در داخل این سردر نقاشی هاى بسیار زیبا وجود دارد که در اثر مرور و زمان خراب و از بین رفته و آن تصویر یکى از جنگ هاى شاه عباس بزرگ با ازبکها می باشد. در بالا و پائین سمت راست تصاویرى از مردان و زنان اروپائى در حال عشرت نمودار و طرف چپ شکارگاه است. در قسمت بالا روبرو دریچه اى است که در قدیم جاى ساعت بزرگى بوده و در اوقات روز زنگ هائى میزده و پاندولش موجب حرکات و بازی هاى گوناگون به اشکال منقش مانند پرندگان و حیوانات که از چوب نقاشى شده بود می گردید. و گفته اند که در بالاى آن ساعت ناقوسى وجود داشته که از دیر هرمز شاه آورده بود.
طرفین سر در قیصریه سکوهاى وسیعى از سنگ یشم و سماق نصب شده است در قدیم جواهر فروشان و زرگران بساط خود را روى آنها گسترده و متاع هاى خود را به فروش می رسانیدند. در جبهه چپ سر در منظره شکار دسته جمعى شاه عباس و نیز تصویر جوانى را نشان مى دهد.
در طرفین سر در نقاره خانه اى وجود داشته که تا این اواخر در ایوان هاى آن هنگام غروب و طلوع آفتاب چنانچه مرسوم بود نقاره می نواختند، نگارنده بیاد دارم که در سال هاى تا 1307 این عمل انجام می شد. در حجرات و ایوان هاى نقاره خانه نقاشی ها و گچبری هاى عالى مانند تزیینات طبقه ششم عالى قاپو وجود داشت که در 1307 شمسى از میان رفت و تزیینات جدید انجام دادند.
هنگامى که عابران وارد سر در می شوند داخل بازار قیصریه می گردند این از بناهاى شاه عباس بزرگ است که در زمان قدیم گران بهاترین پارچه هاى زربفت را در آنجا می فروخته اند. نمایندگان تجار خارجى نیز در این بازار حجره هائى داشتند بازار مزبور که به بازار شاهى نیز شهرت دارد از سر در قیصریه شروع و ببازار چیت سازها و از آنجا ببازار دارالشفا منتهى می شود و امروز محل فروش بهترین قلمکارها و کارهاى دستى اصفهان است. در این بازار محلى بنام ضربخانه معروف شاهى وجود دارد و سراى معروف شاه نیز در این بازار واقع است.
چهارسوى ضرابخانه که مانند آن نه در اصفهان و نه در ایران وجود دارد چهارسوى بازار چیت سازها در جنب دارالشفا در این بازار واقع است. تیمچه هاى جهانگیز و شله نیز در همین بازار است. بازار سماور سازهاى کنونى که در قدیم بازار مثقالى فروش ها موسوم بوده داراى چهارسوى بى نظیرى است مسمى به چهارکرباس فروش ها که حوضى بسبک صفوى در وسط آن می باشد و بوسیله بازار کوچکى به چهارسوى چیت سازها متصل می شود.
این که این بازار را مثقالى فروش ها می گفته اند از این رو بوده که پارچه هاى گران بها و زریفت را در آن بازار مثقالى می فروخته اند. از بازارهاى متصل به بازار قیصریه است بازار زرگرها که به امر شاه عباس و بوسیله محبعلى لله بیک بنا گردید است این بازار از چهارسوى کرباس فروش ها ببازار قهوه کاشی ها منتهى می شود وسط آن چهارسوى زیبائى قرار دارد و انشعاب آن بازارى است که به دارالشفا منتهى می شود.
دارالشفا نام تاریخى بیمارستان بزرگ شاهى است که در عهد صفویه وجود داشته و اکنون قسمتى از زمین ویرانه آن به صورت مسجدى کوچک بنام مسجد دارالشفا بنا شده و معروف است.
بازار دیگر بازار تفنگسازها می باشد که از مبانى دوره شاه عباس بزرگ است بازار مزبور از در سراى مخلص به بازار سماورسازها منتهى می شود و بازار منشعب از آن چخماق سازها نام دارد این دو بازار را زمانى بنام بازار شمشیرگرها می خواندند.
تاریخ قطعى ساختمان سر در مذکور معلوم نیست آنچه مسلم است در سال 1014 که شاه عباس بازار قیصریه و تمام بازارهاى اطراف میدان نقش جهان و کاروانسرا و حمام نزدیک میدان از ساخته هاى خود را وقف بر پیغمبر اسلام نموده و صورت وقفنامه آن در کتاب قصص الخانانى ضبط شده سر در قیصریه هم ساخته شده بوده است. ولى این نکته با آنچه در آثار ایران گفته شده که تاریخ اتمام ساختمان سر در قیصریه سال 1026 ه.ق است مطابقت ندارد مگر این که گفته شود تزئینات و نقاشی هاى آن در سال 1026 ه.ق انجام یافته است.
در گنجینه آثار تاریخى اصفهان درباره کتیبه سر در قیصریه چنین نوشته شده است:
بین نقاشی هاى جبهه هاى سه گانه سر در قیصریه و پشت بغل هاى کاشیکارى عهد صفویه در دوره سلطنت ناصرالدین شاه قاجار دستور طل السلطان حکمران اصفهان یک حاشیه کاشیکارى در امتداد سه جانب سر در و بعرض سى سانتیمتر به تزیینات این سر در اضافه شده است و به این مناسبت کتیبه اى نیز نصب شده که بخط نستعلیق سفید بر زمینه کاشى خشت لاجوردى بشرح زیر است:
در عهد دولت و زمان و سلطنت اقتدار سلطان الاعظم و الخاقان الاکرم، اعدل الخواقین و اکرم السلاطین اعلیحضرت قدر قدرت شاهنشاه جمجماه پادشاه اسلام پناه السلطان بن السلطان بن السلطان و الخاقان بن الخاقان ابو.... خسرو، صاحب قران ناصرالدین شاه قاجار خلدالله ملکه و سلطانه بر حسب امر قدر قدر مبارک حضرت سپهر رفعت اقدس اشرف امجد ارفع و الاشاهنشاه زاده اعظم ظل السلطان حکمران و فرمانرواى ایالات اصفهان و فارس و عراق و عربستان و لرستان و یزد و مضافات و بسر کارى و اهتمام مقرب الخاقان میرزا نصرالله خان مستوفى مخصوص صورت اتمام و سمت انجام پذیرفت کتیبه المنتسب بسیاده القرشى چاکر درگاه اسدالله الحسینى القرشى سنه 1298.
و در وسط این حاشیه کارى در جانب غربى سر در بخط نستعلیق آبى بر زمینه کاشى سفید نوشته شده.
بسعى مقرب الحضره الوالا مصطفى قلیخان فراشباشى با تمام رسید.
و در انتهاى این حاشیه کاشیکارى بخط نستعلیق آبى بر زمینه سفید نوشته شده. عمل کمترین آقاجان فخار سنه 1298.
خطوط بنائى در طرفین جلو خان سر در قیصریه.
برجرزهاى طرفین مدخل بازار قنادها در سمت راست سر در قیصریه و بازار کفاش ها در سمت چپ سر در دو شکل مربع بخط بنائى لاجوردى رنگ معرق بر زمینه آجرى دو بیت شعر بشرح ذیل منقوش است.
غرض نقشى است کز ما باز ماند که هستى را نمى بینم بقائى
مگر صاحب دلى روزى برحمت کند در کار مسکینان دعائى
در کتاب تاریخچه ابنیه تاریخى اصفهان راجع ببازار قیصریه چنین نوشته است:
در عقب سر در بازار شاهى مشهور به قیصریه است که در سال 1029 ه و 1619 م در برابر قیصریه رم ساختمان گردیده. این بازار بزرگترین و با شکوهترین بازارهاى اصفهان بوده است و در وسط بازار محوطه بزرگ مدور شکلى است که گنبد زیباى دارد و در طرف مغرب کاروانسراى با شکوه شاهى که دو طبقه و داراى تقریباً 150 حجره است قرار دارد در مشرق بازار ضرابخانه بوده که حالا تجارتخانه مى باشد در این بازار مانند قدیم پارچه هاى گوناگون و قلمکارهاى اصفهانى و غیره به فروش می رسد.
در جلو این سر در در قدیم حوض آب بسیار بزرگى وجود داشت و چهار بازار شاهى نیز همین جلوخان شروع می شده که فعلاً بجاى حوض قدیمى گلکارى و حوض کوچک دیگرى از طرف شهردارى ساخته شده و نسبتا قابل توجه است.
در بالاى سر در قیصریه روى کاشى به خط نستعلیق نوشته شده که:
در زمان سلطنت ناصرالدین شاه قاجار و حکمرانى ظل السلطان بسر کارى میرزا نصرالله خان مستوفى بسال 1218 تعمیر به عمل آمده و براى نگهدارى این سر در تاریخى تا این سال توجهى به عمل نیامده و نقاشی هاى آن از بین رفته و به داخله آن نیز خرابى وارد شده اکنون باستان شناسى در نظر دارد تا حد امکان آن را تعمیرات بنماید.
مجموعه سر در بازار و نقاره خانه طى شماره 103 بثبت تاریخى رسیده است.
بازار قیصریه
شرح این بازار و انشعابات آن در سر در قیصریه تشریح گردید و نیازى به اعادى آن نیست.
بازار گلشن یات جارچى
این بازار از چهارسوى قلندرها تا محل دروازه اشرف امتداد دارد و از ساختمان هاى عصر صفوى است.
اماکن قدیمه ایکه در این بازار واقع شده مسجد ملک على بیک جارچى باشى از عهد شاه عباس کبیر (1019 ه.ق) و مدرسه ملا عبدالله (1022 ه.ق) می باشد. سراهاى: جارچى باشى، بزرگ، گلشن، فخر، دو تیمچه که همه تجارتى هستند در این بازار واقع شده اند.
بازار دروازه اشرف
این بازار از دروازه اشرف شروع تا چهارسو شاه و مدرسه ملا عبدالله امتداد دارد و از احداثات عصر صفویه است. مدرسه جده بزرگ( 1058ه.ق) و مدرسه ملا عبدالله از بناهاى شاه عباس کبیر در این بازار واقع است، چهارسوى شاه از بناهاى شاه عباس است.
سراهانى: محمد صادق خان، مخلص، تیمچه در قهوه کاشیها، تیمچه ملک و عصارخانه و حمام شاه در این بازار قرار دارند بازار منجم باشى که به چهارسوى ساروتقى منتهى می شود از انشعابات این بازار است و قسمتى از کاشى کارى آن باقى مى باشد.
مدرسه جده کوچک (1056 ه.ق) از احداثات زمان شاه عباش ثانى نیز در این بازار (منجم باشى) واقع است. دنباله این بازار در زمان صفویه به بازار بسیار طولانى و بزرگ مشعلدار باشى متصل می شده که امروز اثرى از آن نیست.
بازار لواف ها و آهنگران
این دو بازار در دو طرف خیابان حافظ که از میدان شاه منشعب می شود قرار دارند. در شرق بازار آهنگرها کوچه ایست بنام بیگدلیها و سرائى بزرگ و حمامى و محل دیگرى هم به همین نام معروف است.
خاندان بیگدلیها مربوط بسلسله شاملو از طوایف قزلباش بوده اند و آن بیگدلى صاحب تذکره معروف این خاندان است.
مدرسه خواجه ملک در شمال شیخ لطف الله و مشرق بازار لوافان و آهنگران واقع بوده است.
بازار کفشدوز ها
این بازار در مسجد شیخ لطف الله بدر مسجد شاه امتداد دارد از جانب جنوب و غرب میدان نقش جهان و طرفین کاخ عالى قاپو دنباله چهار بازار اطراف میدان نقش جهان پیوسته بوده و اکنون جز ادارات شهربانى و دخانیات است.
بازار رنگرزها
این بازار که از بناهاى شاه عباس کبیر است از بازارتر کشدوزها به بازار دارالشفاء منتهى می شود و اکنون هم دائر است.
بازار چهارسو نقاشى
بازار بزرگى بوده که قسمتى از آن باقى مانده و اکنون در جنوب خیابان شاه عباس واقع است مدرسه مریم بیگم و چهارسو نقاشى در این بازار واقع بوده اند.
بازار مقصود بیک = یا چهارسو مقصود
این بازار از جنوب شرقى میدان نقش جهان تا بازار حسن آباد امتداد دارد. امامزاده احمد، مسجد ساروتقى، در این بازار در نزدیکى حسن آباد واقع شده اند نیز تکیه گلبنده ها در نزدیک امامزاده احمد قرار دارد.
بازار غاز
این بازار از آخر گلبهار شروع و به محله جوباره اتصال داشت و از طرف دیگر بواسطه بازار خروجى بزازها بیازار بزرگ متصل می شد و کنون در بین خیابان هاى رضا پهلوى و کمال اسماعیل قرار دارد.
بازار ریسمان
این بازار از انشعابات بازار عربان و به میدان هاتف متصل و مدرسه کاسه گران در آن بازار (ریسمان) واقع است
بازار نجف آبادی ها