هنگامی که در تمام خراسان در زمان حکومت امویان مردم به رهبری ابومسلم خراسانی سردار شجاع ایرانی قیام ضد اموی خود را شروع کرده بودند ، سناباد در کنار شهر نوغان ، روستایی بیش نبود . در اوج حکومت عباسیان ، وقتی هارون الرشید به خراسان آمد تا آتش شورش را خاموش سازد ، در اینجا درگذشت ، و فرزند نیمه ایرانیش به خلافت برگزیده شد . زمانی که حضرت رضا ( ع) در ادامه همان مبارزه ضد خلافت و شیعه خواهی به خراسان آمد ، با وجود شهادت آن حضرت ، برگ زرینی در تاریخ این خطه رقم خورد ، و بدینسان سناباد شهری شد با اهمیت که اقتدار سیاسی و رونق اقتصادی را به دنبال داشت .
قریه سناباد درمجاورت شهر نوغان و چهار فرسنگی شهر توس واقع شده و کاخی متعلق به حمید بن قحطبه طایی والی توس در آن بود ، مظهر قنات سناباد در محله کنونی در سراب مشهد بوده و در محل کنونی حرم مطهر و رواق های فعلی آن و مسجد گوهرشاد باغی بزرگ و دلگشا بوده است . هنگامی که حضرت رضا ( ع ) از راه نیشابور به مرو می رفتند و در بین راه از قدمگاه نیشابور ، قریه الحمرا ( ده سرخ فعلی که وصل به شریف آباد مشهد است ) و کوه سنگی مشهد عبور کردند و در قریه سناباد و خانه حمید ابن قحطبه و باغ او نزول اجلال کردند . حضرت پیش از سفر مرو ، در بقعه هارونی با دست محلی را خط کشیده ، فرمودند : اینجا محل دفن من است .
در سال 202 یا به روایت دیگری 203 ه . ق پس از شهادت ، پیکر حضرت رضا ( ع) را در همین بقعه به خاک سپردند . از بقایای بقعه ، 2 متر از دیوار چینه ای آن به جای مانده است ، جهانگردان و جغرافیا نویسانی چون ابن حوقل، اصطخری ، و مقدسی از این مکان یاد کرده اند ، در دوره سامانیان عمید الدوله فایق و ابوبکر شهمرد به آبادانی و بنای بقعه کوشیده اند . بنای بقعه در آن سال ها شبیه بنای چهار گوش آرامگاه ارسلان جاذب بود ، که اکنون در سنگ بست مشهد واقع شده است . مرمت گنبد بقعه نیز در زمان سلطان سنجر ( 552-511 ه .ق) بدست شرف الدین ابوطاهر قمی صورت گرفت .
حرم در سال 548 ه .ق در حمله غزها آسیب دید. در همان سال سلطان سنجر و زنش به دست غزها گرفتار شدند و آنان را شهر به شهر دست بسته می گرداندند و در برابر چشمانش مردم را به خاک و خون می کشیدند . انوری شاعر مشهور آن دوره از خاقان سمرقند ، خواهرزاده سنجر با این قصیده تقاضای کمک می کند :
بر سمرقند اگر بگذری ای باد سحر نامه اهل خراسان به برخاقان بر
خبرت هست کزین زیر و بر شوم غزان نیست یک پی ز خراسان که نشد زیر و زبر....
در زمان خوارزمشاهیان درحرم نیز تعمیرات و تزییناتی صورت گرفت و کتیبه کاشی چینی به خط ثلث بر دیوار دو طرف در ورودی حاز سمت دارالحفاظ نصب شد .
ابن بطوطه در سال 734 ه .ق کاشی کاری و ضریح نقره حرم را ستوده است،در قرن هشتم آستان قدس عبارت بود از : حرم ، مسجد بالاسر ، مدرسه و چند بنای کوچک متصل به ضلع شمالی . در دوره تیموری و در زمان شاهرخ و همسرش گوهرشاد حرم باز هم توسعه پیدا کرد . و نخستین مسجدجامع شهر ساخته شد. پس از آن دارالحفاظ ، دارالسیاده و تحویل خانه یا خزانه در مشرق دارالحفاظ ساخته شد. سه مدرسه پریزاد ، بالاسر و دودر نیز از یادگاری های عهد شاهرخ هستند .
در دوره صفویه مشهد چندین بار طعمه غارتگران و امیران و خان های ازبک شد . از جمله : هجوم محمد خان و عبیدالله خان و محمد سلطان و عبدالمؤمن خان ازبک ، عبدالمؤمن که در حرم هر چه یافت برد . از آن میان میل طلای گنبد و الماسی تخم طاووس که اهدایی قطب شاه دکنی بود ، به غارت رفت . در زمان سلطان حسین بایقرا ( 912 -875 ه .ق ) امیر علی شیر نوایی صحن کهنه را توسعه داد و بنای اولیه ایوان طلا را به مجموعه افزود و در زمان شاه تهماسب صفوی مناره گنبد طلا کاری شده و خشت های نفیس کاشی روی گنبد به خشت های طلا مبدل شد.
شاه عباس در سال 1010 ه .ق امر به مرمت بنای آستانه داد . امریه او روی کتیبه مینا کاری شده ، به خط هنرمند خوشنویس معاصرش علی رضا عباسی موجود است . پس از آن رواق هایی به وجودآمد و در نهایت به دستور شاه سلیمان ، گنبد ساخت . از این رو در میان کتیبه های موجود در حرم نام شاه سلیمان بیش از همه به چشم می خورد .
در زمان نادر شاه افشار ، ایوان صحن عتیق و مناره مجاور آن تعمیر و طلاکاری شد . مناره ایوان شمالی احداث و تذهیب شد . سنگاب مرمر سقاخانه در صحن عتیق هم از یادگاری های این دوره است .
در دروه قاجار ساختمان صحن جدید احداث و طلاکاری شد . ایوان و سر در در شمالی صحن عتیق و توحید خانه مبارکه مرمت شد . عضد الملک تولیت رقت در سال 1275 دستور داد که روی بغضی از کاشی کاری ها و نقاشی های نفیس حرم آیینه کاری کنند . ایوان ناصری ( صحن نو ) نیز به دستور ناصرالدین شاه طلاکاری شد .
در دهم ربیع الثانی سال 1330 قمری روس های تزاری گنبد و ابنیه آستانه را به توپ بستند و چندین جای گنبد مورد اصابت واقع شد . سربازان روسی رواق ها را اشغال کردند و گروه کثیری از مردم را به بهانه خواباندن شورش یوسف خان هراتی ، محمد نیشابوری و طالب الحق یزدی به خاک و خون کشیدند . این حادثه هنوز در ذهن مردم مشهد باقی مانده است . در سال 1331 ه .ق به دستور حسین میرزا نیرالدوله والی خراسان این خرابی ها تعمیر گردید .
در سال 1307 ش فلکه دور حرم و سپس موزه ، کتابخانه و تالار تشریفات بنا شد . در اجرای دستور کشف حجاب نیز مسجد گوهر شاد و رواق های آستانه که محل تحصن مردم بود ، در سال 1314 شمسی مورد اصابت گلوله های سربازان دولتی قرار گرفت و متعاقب آن نایب التولیه وقت ، ولی الله اسدی ، تیر باران گردید .
در سال 1350 شمسی قسمت مهمی از بافت تاریخی اطراف حرم مطهر در طرح گسترش مجموعه به فضای سبز تبدیل شد و اینک در اطراف صحن ها اقدامات عمرانی فراوانی در دست اجرا می باشد .
مدارس قدیمی مشهد
در مجموعه ی آستان قدس رضوی و اطراف حرم مطهر ، شماری از مدارس قدیمی شمهد وجود داشته که بعضا بسیار قدیمی بوده و اکنون بازسازی شده اند بعضی هم به همان صورت قدیم بافی هستند . چند مدرسه هم از میان رفته اند . از جمله مدارس قدیمی مدرسه پریزاد است که به همت بانویی از معاصران و معاشران گوهرشاد و به روایتی از ضعیف کنیز گوهرشاد در کنار مسجد گوهرشاد ( غرب آن ) احداث شده و در سال 1091 نیز به امر نجف قلی خان بیگلر بیگی قندهار ، مرمت گردیده است ، ( در دوره شاه سلیمان صفوی )
مدرسه نواب به وسیله میرزا ابوصالح نواب رضوی در زمان شاه سلیمان صفوی ( 1086 ) ساخته شده است . این مدرسه دو طبقه بوده و با آجر ساخته شده ات و دارای تزییناتی با کاشی می باشد و اکنون بازسازی شده است .
مدرسه بالاسر ظاهرا در زمان سلطنت شاهرخ تیموری در نیمه اول قرن نهم ساخته شده ودر سال 1091 در زمان شاه سلیمان ترمیم گردیده است . این مدرسه محل دفن ابوالقاسم بابر نیز هست و اکنون تبدیل به دارالولایه شده است .
مدرسه دودر از آثار زمان شاهرخ و بانی آن غیاث الدین یوسف خواجه بهادر یکی از امرای خراسان است ( 834 ه . ق) و در سال 1088 به دستور شاه سلیمان صفوی مرمت گردیده است . از لحاظ تزیینات و کاشیکاری ها و نقش کاری ها بسیار قابل توجه است . این مدرسه دو گنبد در دو ضلع جنوبی دارد و ابیات زیر بر یکی از آنها ثبت شده است :
هزار نقش برآرد زمانه و نبود یکی چنان که در آیینه تصویر ماست
به دست ما چو از این حل و عقد چیزی نیست
به عیش نا خوش و خوش گر رضا دهیم رواست
در میان همین گنبد سنگ قبری با تاریخ 846 و نام امیر یوسف خواجه بهادر موجود است و مورخ گرانمایه مهدی سیدی معتقد است که در مدرسه دودر و گورهای آن متعلق به خانواده امیر شیخ عی بهادر است .
مدرسه خیرات خان در بست پایین خیابان قرار دارد و در سال 1058 در زمان شاه عباس دوم ، به وسیله خیرات خان نامی بنا شده و در سال های اخیر هم بازسازی شده است .
مدرسه میرزا جعفر بزرگترین مدرسه مشهد ودارای کاشی های معرق و معماری جالبی است ، بانی آن میرزا جعفر ، جد خاندان سروقدبوده است . این مدرسه درسال 1084 احداث و در سال 1285 به دستور ظهیرالدوله والی خراسان مرمت شده است .
مدرسه پایین پایا سعدالدین در سال 1078 ساخته شده و بانی آن سعدالدین محمد ، وزیر خراسان بوده است این مدرسه بعد تخریب شده است .
مدرسه فاضل خان بانی این مدرسه ملا عبدالله تونی معاصر شاه عباس دوم بوده است . بانی مدرسه بر روی سنگی شرایط پذیرش طلبه را نوشته و صریحا با ذکر علت ، ورود طلاب عرب ، مازندرانی و هندی را ممنوع ساخته است . این مدرسه در طرح فلکه اطراف حرم از بین رفته است .
مدرسه عباسقلی خان ، این مدرسه و مسجد ضمیمه آن درسال 8-1077 ه . ق ساخته شده و در پایین خیابان مشهد واقع شده است . بانی آن عباسقلی خان ، بیگلر بیگی خراسان در زمان سلطنت شاه عباس دوم و شاه سلیمان صفوی بوده است .
مدرسه باقریه در بالا خیابان واقع بود . درکتیبه ی آن که به خط سلطنت شاه سلیمان صفوی و بانی آن ملا محمد باقر سبزواری و تاریخ 1082 ه .ق درج بوده است . این مدرسه بعدا تخریب شده است .
مدرسه بهزادیه ، معروف به مدرسه حاج حسن خان و در بالاخیابان واقع شده است و مدرسه در سال 90-1085 به دستور ملک بهزاد خان ، معاصر شاه سلیمان صفوی عمارت گردیده است . این مدرسه هم تخریب شده است .
مدرسه ابدال خان نیز در کنار مقبره پیر پالاندوز قرار داشته است .
مدرسه سلیمان خان دارای تاریخ بنای 1115 ه .ق است . بانی آن سلیمان خان اعتضاد الدوله بوده و در زمان آغامحمد خان قاجار ساخته شده است و این مدرسه هم در سال 1378 تخریب شده است .
دو مدرسه میرزا جعفر و خیرات خان اکنون با تخریب بخشی از آن ها و بازسازی قسمت های دیگر و حفظ قسمت های تاریخی به دانشگاه علوم اسلامی رضوی ملحق شده است . سطح زیربنای قسمت قدیمی مدرسه میرزا جعفر و زیر بنای دانشگاه جدید الاحداث 22000 هزار متر مربع می باشد .
آرامگاه ها ، زیارتگاه ها ، تفرجگاه ها ، مکان های باستانی و تاریخی
مقبره شیخ بهایی
شیخ بهایی یکی از دانشمندان مشهور دوره صفویه است . او درسال 935 ه .ق در بعبلک لبنان به دنیا آمد و از سن 6 سالگی نزد پدرش حسین بن عبدالصمد که از فقها و علمای شیعه و از مریدان شیخ زین الدین ( شهید ثانی ) بود ، خواندن و نوشتن آموخت . به علت فشارهای سیاسی دولت عثمانی پدرش به ایران آمد و بهاء الدین به آیین ایرانی پرورش یافت و به زبان فارسی آموخت . بهاء الدین در محضر پدر و علمای دیگر به کسب علوم و معارف پرداخت . شیخ بهایی مسافرت های زیادی کرد . از جمله به همراه شاه عباس صفوی به مشهد آمد . شیخ مدتی را در مشهد گذراند. شاگردش سید حسین عاملی نیز در این سفر با وی بوده است .