مسجد ملک یکی از قدیمیترین – بزرگترین مساجد ایران و کرمان است که سابقه تاریخی آن به قرن 5 میرسد – این مسجد با شبستانهای متعدد و صحن وسیع جاذبه تاریخی خود را حفظ کرده است وجود برج آجری و سه محراب گچ بری شده حکایت از قدمت و دیرینگی مسجد دارد.
موقعیت جغراقیائی مسجد: این مسجد در بافت قدیم شهر کرمان در محله ای وم به شاه عادل بنا شده و از طرف شمال به خیابان امام از طرف جنوب به محله شاه عادل – از طرف شرق به حمام شیخ الاسلام و خانه های مسکونی و از طرف غرب به بازار مسجد ملک ( که تخریب شده ) و خانه های مسکونی متصل است.
تاریخچه مسجد امام باستناد تاریخ : این مسجد در زمان تورانشاه سلجوقی ساخته شده است چنانچه در سمطالعلی آمده است : ملک قاوردین جعفر بیگ داودبن میکائیل در ملک بروجحر کرمان و شیراز و عمان و ماهیانی در شبانکاره نافذ امر ونهی شد و بعد از انطوا بساط دولت او پسرش سلطانشاه وارث اعمار و اعمال او گشت و پس از آنکه ده سال از ملک و سلطنت مقرون باین و استقامت تمتع یافت جهان را وداع کرد و برادرش ملک نیکوکار معدلت شعار عماد و الدنیا و الدین ملک تورانشاه تاج و تخت را بزیور فرطلعتش آرایش داد و درست تمام عیار سلطنتش سکه و الهام ولایت داشت و محیای زیبای مملکتش بگلغونه کرامت و تایید مورد بود و جامع ظاهر شهر کرمان و رباط تورانشاهی و غیر هامن بقاع الخیر و ابواب الخیر افراشته و بنا کرده معمار در عدل گستری و رعایت پروری گذرانید به بهشت عدن خرامید سلاله مطعون و نتیجه ملعونش ایرانشاه که پدر چون خاکستر از آتش آمده حاکم شد در تذکره اولیاء آمده : محمدبن ابراهیم در حکایات عدل ملک تورانشاه بن قرا ارسلان آورده«حالی فرمود تا مهندس ولایت و استادان بنا را حاضر کردند و در ربض بیرون شهر بنای سرای خویش فرمود و در جنب سرای مسجد جامع و مدرسه – خانقاه و بیمارستان و گرمابه و اوقاف شگرف بر آنها نهاد و فرمود تا امراء دولت و صدور حضرت و معارف ولایت همه در ربض منازل ساختند و چون مکالمه دروگروملک روز سه شنبه و همان روز بنا عمارت شد آن محله به محله سه شنبهی معروف گردید.
بر اساس مدارک تاریخی که در کتاب نسب نامه خلفا و شهرباران آمده است مسجدی که در دوران سلجوقی بنا گردید مسجدی بود چهار ایوانی که بیشترین مصالح بکارگرفته شده در آن آجر،خشت خام ،ملات گل و ملات گچ بوده است .
شبستانها در حد فاصل ایوانها جای دارد بزرگترین شبستان در ضلع غربی و شمالی بوده است و ضلع جنوبی صرفا به صورت یک کله کار یا دو کله کار ودر امتداد ایوان جنوبی و شرقی جای داشته است که نمای بنا با طرحهای مختلف مرسوم دوران سلجوقی پوشانده شده بود در خاکبرداریها مشخص شد که در بعضی از بخشهای تزئینی نگین های کاشی نیز به ابعاد 5/1*1/5 یا 2*2 بکار رفته رنگ کاشی مذکور فیروزه ای بوده است که با تلفیق با آجر بسیار زیبا بوده است در دوران قاجاریه خانی کوف که از جهانگردان مشهور بوده در مورد مسجد ملک افزوده است : « زمانی که وارد بنای مسجد شدم آنرا کاملا مخروبه یافتم تنها چند قطعه گچ بری در وسط مسجد افتاده بود بدین ترتیب مسجد دوران سلجوقی که اولین مسجد جامع شهر بوده تا قرن هشتم موجودیت خود را به عنوان مسجد جامع شهر حفظ کرده»و بعدا با تاسیس مسجد جامع مظفری جامعیت به آن مسجد منتقل شده است و از رونق مسجد مذکور کاسته و روبه ویرانی گذاشته است کرمان؛ شهر عبادتگاه هاى تاریخى شهر کهن کرمان از دیرباز محلى امن براى زندگى ادیان مختلف در کنار هم بوده است.
همین موجب شده است تا آثار این حضور و زندگى مسالمت آمیز به صورت پررنگ در این شهر به چشم آید.
اگر در این روزها مسافر کرمان هستید، دیدار ابنیه مذهبى و عبادتگاه هاى تاریخى این استان را فراموش نکنید.
* مسجد جامع مسجد جامع قرن هاست با قامتى به بلنداى ایمان و اخلاص، پایگاه معنویت و زیور آثار تاریخى کرمان به شمار مى رود .
این بنا یادآور شهامت «على بمى » در نبرد «محمد مظفر میبدى» با قوم «جرمانیان» و «اوغانینان» و نجات حاکم کرمان از مرگ حتمى است که با خداى خود عهد کرد اگر از این مخمصه جان سالم به در برد براى خود باقیات و صالحاتى تدارک ببیند.
مسجد جامع مظفرى آن طور که از کتیبه موجود برمى آ ید به سال ۷۵۰ هجرى قمرى بنا شد و هزینه آن را «محمد مظفر» از محل درآمد املاک خود در میبد تأمین کرد .
نخستین امام جماعت مسجد نیز اهل یزد بود.
زیبایى ها و ارزش تاریخى و هنرى این مسجد تا آنجا است که «پروفسور پوپ» که از شرق شناسان نامى است معتقد است «مسجد جامع کرمان از بناهایى است که مى تواند مایه افتخار ملت ایران باشد».
بعداز ساخت این مسجد و در قرن اخیر بناهایى چون «شبستان آقا سیدعلى مجتهد» و مهدیه اى که در ضلع شرقى آن ساخته شد به آن افزوده شدو«تقى خان درانى» نیز در سال ۱۱۷۶ ق بخش هایى از آن را تعمیر کرد.
صحن مسجد ۴۹/۵ در ۶۶ متر وسعت دارد و ۳ در ورودى در ضلع شرقى، جنوب غربى و شمال آن را به میدان مشتاقیه، خیابان دکتر شریعتى و بازار مظفرى ارتباط مى دهد.
این مسجد ۴ ایوان دارد و در ایوان بزرگ، محراب زیبایى است که حاشیه آن از سنگ مرمر سبز و مزین به خطوط ممتاز و استادانه است.
شبستان زمستانى وسعت قابل توجهى دارد و بناى آن را به «حاج سیدجواد شیرازى» امام جمعه وقت نسبت مى دهند.
ظرایف هنرى به خصوص در کاشیکارى هاى زیبا و ستون هاى سنگى در ضلع شرقى هر بیننده اى را به ذوق مى آورد.
مسجد جامع در طول تاریخ حوادث بسیارى را به یاد دارد که از آن جمله مى توان حادثه آتش سوزى ۲۴ مهر ۱۳۵۷ از سوى عوامل پهلوى را نام برد.
همچنین قتل «مشتاق» عارف و هنرمند بزرگ در مدخل همین مسجد اتفاق افتاد.
پناه بردن طرفداران آقاخان محلاتى و درگیرى هاى مسلحانه در زمان محمد شاه قاجار نیز از جمله وقایع دیگر است.
رونق سال هاى اخیر مسجد جامع مدیون تلاش هاى «آیت الله صالحى کرمانى» بنیانگذار حوزه علمیه کرمان و امام جماعت این مسجد است.
* مسجد پامنار این مسجد در خیابان شهید فتحعلیشاهى واقع شده که از بناهاى دوران آل مظفر و قرن هشتم هجرى قمرى است.
سردر ورودى و مناره هاى مسجد که با کاشى کارى هاى معرق و مقرنس کارى هاى زیبا شکل گرفته توجه هر بیننده اى را به خود جلب مى کند.
* مسجدامام(ملک) مسجد ملک به عنوان قدیمى ترین و در عین حال بزرگ ترین مسجد کرمان، یادآور حکومت ملک توران شاه سلجوقى است که با ساخت آن و نیز حوض ملک، خانقاه، سربازخانه، گرمابه و بیمارستان باقیات صالحات گرانقدرى از خود بر جاى گذاشت .
این مسجد تا زمان ساخت مسجد جامع مظفرى،به عنوان نخستین مسجد جامع شهر محسوب مى شد.
مسجد ملک که ۱۰۱ متر طول و ۹۱ متر عرض دارد و بین سال هاى ۴۷۷ تا ۴۹۰ هجرى قمرى ساخته شده، از نوع مساجد ۴ ایوانى است و بزرگترین ایوان آن در ضلع غربى قرار دارد.
شبستان معروف امام حسن علیه السلام که در جنوب غربى این مسجد واقع شده و برج زیباى سلجوقى در ضلع شرقى، بر ارزش و اهمیت آن افزوده است.
از جمله اقدامات ارزشمندى که در سال هاى اخیر صورت گرفت، خارج کردن گچبرى ها و آجرکارى هاى بسیار زیباى بدنه شبستان غربى با خطوط کوفى است که متأسفانه در گذشته، به طور عمد یا سهو زیر پوشش هاى مختلف گچ و آجر پنهان شده بود.
پدر ملک توران شاه که حدود سال هاى ۴۳۳ حکومت کرمان را عهده دار بود مسجد دیگرى در کرمان بنا کرد که امروز اثرى از آن بر جاى نیست.
قبر ملک توران شاه نیز در حوالى مسجد ملک بوده و محله «شاه عادل» که هنوز به همین نام معروف است از یادگارهاى او به شمار مى رود.
در اطراف این مسجد ۴ حمام وجود داشته که جز حمام شیخ الاسلام بقیه از بین رفته اند.
تا حدود ۴۰ سال بیش آب نمایى به عمق ۴ متر در میانه مسجد وجود داشت که «آب مستوره» از آن مى گذشت و وضوخانه مسجد بود.
از جمله ظرایف موجود محراب واقع در شبستان غربى است که طاق آن «مقرنس کارى» شده و قسمت هاى بالاى محراب و ستون هاى ۲ طرف آن داراى گچبرى کاذب با طرح خفته و راسته است.
ضمناً ۲ بادگیر در دو طرف محراب وجود دارد که هواى شبستان را خنک مى کند.
* قبه سبز قبه سبز در یکى از محلات قدیمى کرمان واقع در خیابان ابوحامد قرار دارد و از یادگارهاى عصر قراختائیان ( ۷۰۴ - ۶۱۴ ه.ق ) به شمار مى رود و مجموعه اى از مدرسه و آرامگاه قراختائیان است.
بانى این بنا براق حاجب (وفات ۶۳۲ ه.ق) است .
در تاریخ کرمان در این باره چنین آمده است.
حسب الوصیه در مدرسه ترک آباد که از بناهاى خود او بود و گنبدى عالى به جهت مدفن خویش در آن مدرسه قرار داده بود، دفن شد و اکنون این قبه معمور است و به قبه سبز مشهور.
برخى اتمام این بنا را به ترکان خاتون نسبت داده اند این مکان روزگارى پایگاه علم و ادب و نخستین دانشگاه کرمان به شمار مى رفت و درطول زمان خسارات عدیده اى دیده و در حال حاضر تنها سردر آن باقى است.
زیباترین بخش این اثر کاشیکارى معرق ایوان و ۲ ستون پیچکى شکل ۲ طرف آن بوده است.
بناى یاد شده نزد مردم کرمان از قداست ویژه اى برخوردار است .
* آستانه شاه نعمت الله ولى آستانه شاه نعمت الله ولى زیارتگاه اهل دل و میعادگاه شوریدگان وادى عشق، حدود ۷ قرن قدمت دارد.
سنگ بناى هسته مرکزى این مجموعه را احمد شاه بهمنى دکنى پادشاه دکن هندوستان گذاشت.
که با ارسال وجوهى بناى اصلى آستانه را پى ریخت.
در کتیبه ورودى بقعه، با اشاره به این موضوع سال ساخت بنا ۸۴۰ قمرى عنوان شده.
این کتیبه داراى ارزش هاى هنرى زیادى است که از چشم صاحب نظران دور نمانده است.
این مجموعه از صحن ها و بخش هایى تشکیل شده که ترکیب آن از خیابان اصلى به این شهر است: صحن اتابکى، صحن وکیل الملکى، رواق مدیر الملکى، حرم، رواق شاه عباسى، صحن میرداماد و صحن حسینیه .
۱) صحن اتابکى این صحن در زمان « على اصغر خان اتابک» صدر اعظم ناصرالدین شاه و با وجوه اهدایى او ساخته شد و داراى رواق هایى در اطراف و حوض بزرگى در وسط است.
۲)صحن وکیل الملکى شهر کهن کرمان از دیرباز محلى امن براى زندگى ادیان مختلف در کنار هم بوده است.
تا حدود ۴۰ سال بیش آب نمــــــایى به عمق ۴ متر در میانه مسجد وجود داشت که «آب مستوره» از آن مى گذشت و وضوخانه مسجد بود.
۲)صحن وکیل الملکى این صحن از یادگارهاى «محمد اسماعیل ابراهیم خان نورى، وکیل الملک» است که از صفا و معنویت خـــاصى برخوردار است.
در قسمت فوقانى دهلیز ورودى، موزه شاه نعمت الله، در سمت شمال آن کتابفروشى و در ضلع جنوب غربى قبر «امیرنظام گروسى» سیاستمدار، ادیب، هنرمند و چهره نامدار عصر قاجار قراردارد.
حوض چند ضلعى وسط این صحن که معمولاً با گلدان هاى شمعدانى زینت یافته، از صفاى خاصى برخوردار است .پس از محمد اسماعیل خان، فرزند او مرتضى قلى خان دومناره و سردر آن را بنا نهاد.
۳)حرم(بقعه) داراى طاق گنبدى و مزین به نقاشى هاى روى گچ و ۲ پوسته است.
در وسط این طاق، قبر مرتفعى به طول ۳ متر و چهل سانتى متر و عرض ۲ متر قرار دارد.
روى سنگ مرمرى که آخرین پوشش قبر است آیه تطهیر و اطراف آن نام دوازده امام نوشته شده.
۴)چله خانه در ضلع جنوب غربى رواق پشت حرم فضاى کوچک و محقرى است که شاه ولى، حداقل یک چله (۴۰ شبانه روز) را در آن سپرى کرده و در این مدت به عبادت و عبودیت مشغول بوده.
سقف این مکان به شکل کلاه صوفیان داراى ۱۲ ترک است.
بر در و دیوار این مکان آیات و احادیث و اشعارى چند نوشته شده.
چله خانه در جریان سیل ۱۳۱۱ شمسى، آسیب کلى دید اما بعدها بازسازى شد.
۵)رواق شاه عباسى این رواق به سال ۹۹۸ قمرى در عهد شاه عباس کبیر در دوره حکومت بیک تاش خان ساخته شده.
بر سر در این رواق، نام مقدس ۱۲ امام روى فولاد و به صورت برجسته حکاکى شده و از جمله نفایس آستانه به شمار مى رود .
۶) صحن میرداماد این صحن که به صحن شاه عباسى نیز معروف است، در عهد سلطنت ناصرالدین شاه تعمیر و بازسازى شد .
۷)صحن حسینیه آخرین صحن مجموعه آستانه شاه ولى، صحن حسینیه است که مناره هاى محمد شاهى در ضلع غربى به آن شکوه خاصى بخشیده است این مناره ها هر یک حدود ۴۲ متر ارتفاع دارند که در زمان محمد شاه قاجار بنا شد و در جریان زلزله ۱۳۶۰ آسیب دید .
قابل ذکراست که این صحن به وسیله پلى به خانه بیگلر بیگى که امروزه به خانه متولى باشى معروف و پذیراى میهمانان و مسافران است ارتباط پیدا مى کرده که در جریان سیل ۱۳۱۱ خراب شده.
از جمله بخش هاى دیگر آستانه کتابخانه و موزه شاه ولى است که در آن قرآن هاى خطى نفیس، سى پاره معروف و منصوب به بى بى خاتون، انواع زره و شمشیر و پته منحصر به فردى که روزگارى پوشش مقبره بوده نگهدارى مى شود.
این پته از جمله شاهکارهاى هنرى کرمان است که در زمان ناصرالدین شاه به مدت ۴ سال و از سوى ده ها هنرمند کرمانى دوخته شده.
این موزه به «عمارت امیریه » نیز معروف است.
شاه نعمت الله ولى عارف، ادیب و شاعر بزرگ قرن هشتم هجرى قمرى به سال ۷۳۱ به دنیا آمد و به سال ۸۳۴ پس از ۱۰۳ سال زندگى با عزت و افتخار در کرمان درگذشت و بنا به وصیت او در این مکان به خاک سپرده شد.
* مشتاقیه کرمان مشتاقیه کرمان از ۳ گنبد تشکیل شده که مقبره هاى «مشتاق علیشاه»، «شیخ اسماعیل » و «کوثرعلیشاه» از بزرگان صوفیه را در خود جاى داده .
این مکان در دهم ذیقعده ۱۲۰۲ و پس از آن شکل گرفت که «میرزا حسین خان راینى» حاکم کرمان در آن به خاک سپرده شد.
پس از قتل مشتاق علیشاه در ۲۱ رمضان ۱۲۰۶ قمرى در مدخل مسجد جامع کرمان او و یار همراهش «درویش جعفر» در این مکان مدفون و از آن زمان به بعد به نام مشتاقیه معروف شد.
این بنا در میدانى به همین نام که مسجد جامع کرمان نیز در ضلع غربى آن واقع شده قرار دارد.
صحن مشجر مشتاقیه بر زیبایى آن افزوده است.
* مقبره خواجه اتابک از بناهاى قرن ششم و از آثار ارزنده اواخر دوره سلجوقى است که در یکى از محله هاى قدیم کرمان به نام« محله بازار شاه» قرار دارد.
خواجه اتابک از عرفا و نیز رجل سیاسى عصر سلجوقى بود صاحب عقدالعلى معتقد است: «سیاست و اداره امور کرمان در فترت بیست ساله پسران طغرل شاه به دست این مرد بوده» شکل خارجى این بنا ۸ ضلعى و در داخل ۴ ضلعى است.
نماهاى خارجى با گچبرى هاى زیبا و نگین هاى کاشى، فیروزه اى و نقوش گره و طرح هاى مرسوم دوران سلجوقى تزیین یافته و داخل بنا داراى محراب و کتیبه هاى گچى با خطوط کوفى و آیات قرآنى است .
در پایین محراب سنگ نوشته زیبایى نصب شده و زیر آن مقبره خواجه اتابک قرار داد.
* امامزاده حسین از جمله بقاع متبرکه شهر جوپار، از توابع کرمان است.
بناى این زیارتگاه به دوره صفویه باز مى شود و در عصر قاجار تکمیل شد.
این بنا از حیاط، حرم، گنبد و رواق تشکیل و با الهام از گنبد شاه ولى در ماهان ساخته شده است، آستانه، ۲ زائرسرا دارد و از الحاقات آن مسجد جامع الرسول، کاروانسرا و بازار است .
* کلیساى کرمان ساختمان این کلیسا که در خیابان دکتر شریعتى کمى بالاتر از میدان ولیعصر (باغ ملى ) قرار دارد در سال ۱۳۲۰ شمسى و به دست معمار معروف کرمانى «على محمد راورى» ساخته شد بناى مذکور شامل سالن اجتماعات و چند اتاق است مقابل این مجموعه رواق زیبایى است که به آن حال و هواى دیگرى بخشیده و بر صفاى فضاى مشجرى که این مجموعه دروسط آن قرار دارد افزوده است.
بناى سالن با مصالح آجر و قوس هاى جناغى شکل گرفته و نورگیرهاى اطراف آن مشبک وداراى شیشه هاى رنگى است در تزئین محراب کلیسا نیز از نقاشى ها و کاشیکارى هاى سبک صفویه استفاده شده است.
با رفتن آخرین کشیش این کلیسا از کرمان، بناى یادشده رونق خودرا از دست داد و بدون استفاده مانده است.
* آتشکده زرتشتیان این معبد در خیابان زریسف، خیابان «میرزا برزو آمیغى» قرار دارد و آخرین آتشکده زرتشتیان کرمان به شمار مى رود.
پیش از اینکه آتشکده هاى دیگرى مانند آتشکده محله شهر وجود داشت که بعدها با راه اندازى این مکان تعطیل شدند.
آتشکده کنونى، باغ مصفایى است که قبلا منزل مسکونى جهانگیر اشیدرى بوده و با تغییراتى به صورت آتشکده درآمد.
آتش موجود در این معبد براساس نظر مؤبدان زرتشتى، همان آتش چند هزار ساله اى است که ابتدا از هند به آتشکده محله شهر و از آنجا به این آتشکده انتقال یافته است.
قدمت این آتشکده بیش از ۴۰ سال است، البته آتشکده دیگرى نیز در قناتغستان وجود داشته که تخریب شده است.