مقدمه :
در مرداد 1297 یعنی مقارن آخر جنگ جهانی اول دولت بریاست وثوقالدوله تشکیل گردید. وزارت فرهنگ به نصیرالدوله (احمد بدر) سپرده شد. پس از برقراری امنیت نخستین اقدام دولت نسبت به فرهنگ تاسیس دارالمعلمین مرکزی به ریاست ابوالحسن فروغی و دارالمعلمات وحشت دبیرستان غیر مجانی و چهل دبستان چهار کلاسه جهانی در تهران و ده دبستان در حومه پایتخت بود. در سال 1297 دولت برای اولین بار رسماً به تربیت آموزگار در داخله مملکت اقدام کرد در ولایات نیز به تناسب اهمیت و موقعیت آنها اقداماتی در توسعه مدارس بعمل آمد.
در سال 1298 مدرسه حقوق با عدهای استاد ایرانی و فرانسوی و مدرسه دندانسازی نیز ایجاد گردید. و در مدرسه طب که تا آن زمان جزو دارالفنون بود اصلاحاتی به وجود آمد. و مجزا گردید. پس از کودتای 3 اسفند 1299 و ظهور مرد با اراده و مقتدری در راس کارها، ثبات در اوضاع حاصل و ممد سال بر بودجه وزارت فرهنگ افزوده شد. و به همان تناسب بر عده مدارس در تهران و ولایات اضافه گردید.
در اسفند 1300 قانون شورای عالی فرهنگ به تصویب رسید و کلیه امور فنی مدارس مانند برنامهها و امتحانات و صلاحیت معلمین در آنجا متمرکز شد وبه تصویب رسید و به تناسب سبط قدرت دولت مدارس دولتی از حیث سازمان و برنامه و امتحانات یکسان شد. دولت در امور مدارس ملی مداخله کرد. و برای مدارس خارجی مقرراتی وضع نمود و رفته رفته آنها را محدود ساخت تا مدارس آمریکایی و انگلیسی در سال 1319 بکلی تعطیل گشت و تنها مدارس فرانسوی در اثر استمهای باقی ماند و به واسطه اشغال مملکت از طرف متفقین در 3 شهریور 1320 آموزشگاههای مذکور توانستند به کار خود ادامه دهند.
تشویق جوانان: در سال 1304 که قانون نظام وظیفه وضع شد امتیازات خاصی برای شاگردان دبیرستانها و مدارس عالی قائل شدند. و به این ترتیب جوانان را تشویق به تحصیل نمودند.
اعزام دانشجو: در سال 1307 در زمان وزارت اعتماد الدوله (یحیی قراگزلو) گام بسیار مهمی برای پرورش کارشناس و رفع جوائج فنی و علمی برداشته شد و به موجب قانون اعزام محصل به خارج مقرر گردید به مدت 6 سال هر سال لااقل یکصد دانشجو برای فراگرفتن فنون و علوم طبیعی و ریاضی و تعلیم و تربیت و پزشکی و مهندسی از میان فارغالتحصیلان دبیرستانها با امتحان مسابقه انتخاب و به اروپا روانه شدند. قانون مذکور مقرر داشت که 35 درصد از دانشجویان در رشته معلمی به تحصیل اشتغال ورزند برای آماده کردن عده مذکور در مدارس موجود اصلاحات اساسی به عمل آمده و بر عده دبیرستانها افزوده شد و عده ای معلم فرانسوی برای آنها استخدام شد.
برای تهیه دبیر جهت مدارس مذکور دارالمعلمین مرکزی تبدیل به دارالمعلمین عالی شد و چند نفر استاد فرانسوی برای آنها جلب گردید.
تعلیمات جهانی: کتب درسی ممتاز برای تمام دبستانهای کشور با اسلوب واحد توسط نویسندگان عالیقدر تالیف و توسط وزارت فرهنگ طبع و به قیمت ارزان در تمام کشور معمول گردید. و به عده ای از شاگردان نیز به رایگان داده شد. و به موجب قانون متمم بودجه 1312 از اول فروردین 1312 در تمام مملکت دبستانهای دولتی برای کلیه شاگردان مجانی شد.
و در سال 1317 دانشسرای تربیت بدنی برای تهیه علم به وجود آمد.
مدارس مختلط:
در سال 1314 دبستانهای مختلط تشکیل شد و تا ده سالگی پسران و دختران در یکجا مشغول تحصیل گشتند و در دانشسرای عالی پسران، از شهریور 1314 دوشیزگان نیز مجاز به ورود بودند در 17 دی ماه همان سال و دانش سرای تهران رضاشاه با حضور ملکه و شاهدخت ها برابری زن و مرد را اعلام داشت و بر افکندن حجاب را دستور داد.
آموزش سالمندان: در سال 1315 مورد توجه واقع شد و دبستانهای دولتی کلاسهایی برای تعلیم خواندن و نوشتن و حساب و مختصری تاریخ و جغرافیا در تمام کشور در اوائل شب دائر گردید. و کتابهای مخصوص برای این کار تالیف و چاپ شد و به این ترتیب صدها هزار نفر از اکابر توانستند باسواد شوند.
سیر قهقرائی: در سال 1317 در سازمان و برنامه دبیرستانها تجدید نظر شد و از دبیرستانهای فرانسه تقلید ناقصی به عمل آمد و چون دولت مقتدر بود به انتقادات اشخاص مطلع توجه نکرد تحصیلات متوسطه شش ساله که تا آن زمان به دو دوره سه ساله و دوره دوم به چند شعبه ادبی- علمی- بازرگانی- کشاورزی- صنعتی تقسیم می شد به سه دوره مبدل گردید. دوره اول سه ساله- دوره دوم دو ساله و کلاس آخر یک سال و در آخر هر دوره امتحانات اسمی مقرر گردید. برنامه بسیار سنگین شد و بر مقدار مواد درسی افزوده شد. بدون رعایت وقت شاگرد و ساعاتی که باید صرف پرورش اخلاقی و بدنی او شود موادی که در برنامه منظور شد در زندگانی مورد حاجت نبود و تحمیل زائدی بر حافظه دانش آموز بود. در همین سال در برنامه دانشسرای عالی، وزیر فرهنگ تجدیدنظر کرد و ذوق و شخصیت محصل که از 1311 مواد تحصیلی و اخذ شهادتنامههای گوناگون داشت لغو گردید و مواد معینی بین سه طی سال تحصیلی تقسیم شد و همه محصلین را مقید به خواند آنها کرد.
تاسیس دانشگاه تهران: در سال 1310 که نگارنده به دعوت دانشگاه کلمبیا در نیویورک مشغول مطالعه بود. به دستور دولت نقشه و طرح تفصیلی سازمان دانشگاه تهران را تهیه کرد. از اینرو دارالمعلمین عالی را در اراضی نگارستان هسته مرکزی دانشگاه قرار داد و آن را به شکل یک موسسه نوین تعلیمات عالیه در آورده با سازمان و برنامه جدید و انتظامات تازه مبتنی بر آزادی و شخصیت دانشجو و شش آزمایشگاه و یک کتابخانه و شعبه علوم تربیتی و کارهای فوق برنامه، در خرداد 1313 در زمان وزارت آقای حکمت قانون تاسیس دانشگاه به تصویب مجلس رسید. در 15 بهمن همان سال بنیاد آن بدست رضا شاه در اراضی جلالیه در شمال غربی تهران گذاشته شد و از 24 اسفند 1316 به بعد به تدریج که بناهای جدید آماده شد دانشکده طب و دندانسازی و داروسازی و دانشکده حقوق و علوم سیاسی که هر دوی آنها با سازمان مختصری از سابق وجود داشت و دانشکده فنی که در سال 1313 تاسیس گردیده بود به اینجا منتقل گردید. دانشکده ادبیات و علوم هم در سال مذکور به وجود آمد.
تربیت معلم: از اقدامات دیگری که در دوره رضاخان بعمل آمد تاسیس دانش سراهای مقدماتی برای تهیه آموزگار و وضع قوانین مخصوص برای تثبیت تمام معلم و تامین آینده او بود. در اسفند 1312 قانون تربیت معلم تصویب شد. و به موجب آن مقرر شد 25 دانشسرای مقدماتی در ظرف 5 سال در تمام کشور دایر شود.