بودجه چیست؟
کلمه بودجه از زبان فرانسه ریشه گرفته وسپس در سایر زبانها متداول شده معنی لغوی بودجه عبارت است از کیف چرمی،کیسه چرمی کوچک که صورت دریافتیها و پرداختیهای کشوررا درآن قرار می دهند.مفهوم آن دربین مردم مختلف است بعضی ها آن رادخل وخرج مملکت می دانندواین ساده ترین برداشت از مفهوم بودجه است اما امروز دیدگاههای زیادی در مورد بودجه وجود دارد.
بودجه از دیدگاه اقتصادی:
در مورد مطالبی مانند تولید ناخالص ملی،تراز پرداختیها،اشتغال،تورم،ظرفیت استقراضی وامثال آن …
بودجه از دیدگاه اجتماعی:
به پرداختیهای انتقالی دولت می پردازد.پرداختیهای انتقالی یعنی پرداختیهای بلاعوض،کمک به کمیته امداد که در مقابل عمل خیر ما چیزی از آن بابت دریافت نمی شود.
بودجه از دیدگاه مسائل مدیریت:
در این دیدگاه به بودجه به عنوان یک برنامه ریزی نگاه می شود که از طرح ریزی،سازمان دادن،هدایت وکنترل بحث می کند در اینجا بودجه رابطه نزدیکی با بودجه دولتی دارد.
بودجه از دیدگاه مسائل سیاسی:
بودجه از دیدگاه مسائل سیاسی قابل طرح است و آن اینکه حسب موردمسائل اقتصادی و اجتماعی و مدیریت اجرایی رابااهمیت کمتری عنوان می‌کنندو به نظرهای سیاسی بهای زیادی داده می شود که حدود آن را ظرفیت های اقتصادی جامعه تعیین می کند.
بودجه از دیدگاه مسائل حقوقی:
حرکتهای بودجه باید در چارچوب قوانین و مقررات که تصویب شده است باشد.
بودجه: « یک طرح (بنا)مالی است که نیازمندیهای پولی دولت به طورکامل برای مدت محدودی برآوردمی شودودربرابرنیازمندیهای هزینه اقلام هزینه پیش بینی می شود.»
بودجه : « ابزاری است برای بهبود و تصویب شده است باشد.»
بودجه: « یک طرح(بنا)مالی است که نیازمندیهایی پولی دولت به طور کامل برای مدت محدودی برآورد می شود ودر برابر نیازمندیهای هزینه اقلام هزینه پیش بینی می شود.»
بودجه : « ابزاری است برای بهبود و تصویب برنامه های توسعه»
بودجه: « یک سند مالی است که مربوط به در آمدها و هزینه های دولت می باشد.»
بودجه: « هرگونه نوشته یا مدرکی که بتوان به آن اتکا کرد.»
بودجه: « برنامه مالی است برای عملیات آتی.»
منابع درآمدی دولت (دریافتیهای دولت ):
1- یکی از این منابع درآمد دولت نفت می باشد
2- مالیات از منابع در آمد دولت می باشد قسمت اعظم در آمد دولت از طریق مالیات می باشد.مالیات دوگونه میباشد:الف- مستقیم(حقوق ماهانه کارکنان)ب- غیرمستقیم(کالاها)
3- سومین منبع درآمد دولت استفاده از وام های داخلی می باشد.دولت گاهی اوقات از بانکهای خصوصی وام می گیرد.برای تامین هزینه های پروژه و…….
4- استقراض خارجی یعنی وام گرفتن از کشورهای خارجی
5- یکی دیگر از منابع دولت برگشتی از پرداختهای سالهای قبل می باشد.
6- درآمد اختصاصی:شهریه دانشجویان دانشگاه آزاد
7- پرداختها:الف -شامل سرمایه گذاری های ثابت مانند:سد ب-اعتبارات جاری :شامل هزینه های جاری و سایر پرداختهای جاری یکی از عمده ترین هزینه های جاری حقوق کارمندان دولت ج-باز پرداخت وامهای داخلی و پرداخت وام های خارجی د-هزینه های ناشی از حوادث طبیعی مانند :سیل،زلزله و غیره
8- بودجه شرکتهای دولتی:شرکتهای دولتی شرکتی است که حداقل51%درصد آن متعلق به دولت است مانند:ایران‌خودرو
9- بودجه موسسات انتفاعی وابسته دولت جزءمنابع درآمدی دولت می باشد.
اصول بودجه:
1- اصل سالیانه بودن بودجه
اولین اصل بودجه سالیانه بودن آن است بودجه یک پیش بینی،برآوردوتخمین لازم برای آینده است پس دارای بعد زمانی است یعنی باید ابتداءانتهای این پیش بینی مشخص باشد این بعد زمانی در اختیار قانون گذار است وعرفاًیک سال شمسی استکه از اول شروع و تا آخر اسفند خاتمه پیدا می کند یعنی تمام خط مشی ها ،سیاست ها ،برنامه ها ،عملیات ها،در آمدهاوهزینه ها و به طور کلی تمام محتویات بودجه در طول یک سال شمسی که آن را سنه ءمالی می نامند.برآورد و تأیید می شود.
2- اصل وحدت بودجه:
دومین اصل بودجه اصل دولت است برای آنکه کارهای مکرر و پراکنده موجب اتلاف وقت دولت و مجلس نشود در این اصل توصیه می شود فقط یکبار بودجه واحدی در یک مجموعه به تصویب برسد به طوری که حاوی تمام عملیات دولت باشد لذا دولت میتواندبودجه تمامی وزرتخانه ها و سازمانهای وابستهبه خود را که به نحوی از بودجه دولت استفاده می کند و بخشی از عملیات را بر عهده دارد در یک مجموعه تدوین بکند و یکبار جهت تصویب به مجلس شورای اسلامی تقدیم کند.
3- اصل جامعیت بودجه:
از اصل جامعیت بودجه دو مفهوم مربوط به هم و در عین حال جدا از یکدیگر برداشت میشود اولا در اصل توصیه میشود تمامی در آمدها و هزینه های دولت به هر شکلی هست اعم از بودجه جاری و بودجه عمرانی و دستگاهها شامل:وزرتخانه ها،سازمانها،شرکتهای دولتی،موسسات دولتی انتفاعی وابسته به دولت ،نهادهای انقلابی مثل سپاه و و دستگاههایی که به نحوی از بودجه دولت استفاده می کنند در سند بودجه جمع آوری و به مجلس تقدیم گردد و ثانیا ارقام منظور در بودجه باید به طور نا خالص یعنی بدون آنکه هزینه‌ها از درآمدها کسر شود در سند بودجه درج شود نه اینکه خالص آن نوشته شود مثلا اگر وزارت امور اقتصادی و دارایی که مالیاتها را وصول می کند طبق این نباید مخارجی را که برای وصول این مالیاتها انجام میدهد از میزان وصولی خود کم کند.
4- اصل شاملیت یا تفضیل بودجه:
در این اصل توصیه می شود که دولت بودجه را به صورت مشروح و به ریز و خرد تقدیم مجلس بکند و برای آگاهی عموم مردم انتشار یابد.
اگر اصل تفصیل بودجه رعایت نشود چه اتفاقی خواهد افتاد؟اگر اصل تفصیل نباشد نظارت پارلمانی به خصوص نمایندگان مردم و دیوان محاسبات بر در آمد و هزینه های کشور به نحو کامل و موثر تحقق نخواهد یافت.
دیوان محاسبات: سازمان نظارتی است که زیر نظر مجلس شورای اسلامی به فعالیت میپردازد.فعالیت این سازمان نظارت بر هزینه های دولت،نظارت بر اجرای بودجه توسط دولت در یک سال مالی معمولاًدیوان محاسبات کشور.
اصل تخصیص: اصل تخصیص بنیانگر این موضوع است که تمام ارقام مندرج در بودجه باید به همان وضع و ترتیبی که در قانون بودجه و جداول منزم به آن تعیین گردیدهو به تصویب مجلس رسیده و اجازه پرداخت آن داده شده است وصول یا به مصرف برسد طبق این اصل تخصیص هیچ گونه تغییر یا انعطاف و جابه جایی قابل قبول نیست.
اصل عدم تخصیص: اصل عدم تخصیص به منظره عکس اصل تخصیص نیست این اصل درواقع الهام بخش جامعیت بودجه است یعنی در جایی که اصرار بر ناخالص منظور نمودن ارقام بودجه توصیه شده است تاثیر بر آن دارد که درآمدهای خاص در بودجه نباید به مخارجی خاص اختصاص یابد.
همه موارد درآمدهای خاص باید در خزانه دولتی متمرکز یابدونباید به مخارج اختصاصی اختصاص یابد اصل 53 قانون اساسی کلیه دریافتها باید در حسابی بنام حساب خزانه متمرکز شود و کلیه پرداختها در حدوداعتبارات مصوب به موجب قانون انجام می گیرد.
اصل انعطاف پذیری بودجه:اصل انعطاف پذیری به معنای اصلاح بودجه استوآن عبارت استازتغییر وجابه جایی مواد هزینه وبرنامه های دستگاههای دولتی است.
اصل تخمینی بودن درآمدها: چون درآمددولت اعم ازدرآمدهای عمومی ودرآمدهای اختصاصی به موجب قانون وصول می شود لذا چنانچه درآمدهای دولت بیشتر از پیش بینی مندرج در سند بودجه وصول گرددمانعی نخواهد داشت و حتی درآمدهای قانونی در صورت منظور نشدن در بودجه قابل وصول است بدیهی است چنانچه کمتر از رقم مندرج در بودجه نیز به تحقیق برسد بلامانع است.
اصل تحدیدبودن هزینه ها(محدود کردن هزینه ها): اصل تحدیدی بودن هزینه ها این را می گوید که حداکثر پرداختها در حد اعتبارات مصوب میباشد پس تجاوز ازآن حد ممنوع است این محدود اعتبار شامل اعتبار دستگاهها،برنامه هاو مواد هزینه های دستگاهها میباشد و میتواند این محدود به عملیات مشخص نیز باشد.
نکته مهّم: هزینه نکردن اعتبار همیشه موجب فخر و موهابات نیست این امر می تواند ناشی از عدم ایفای وظایف باشد که به عهده آن دستگاه واگذار شده است و در مواردی ناشی از عدم کارآیی باشد گاهی اوقات مدیران در انجام وظایف خود کسور می کنند و اعتبارات مصوب را هزینه نمی کنند این مدیران،مدیران کارآیی نیستند.
اصل تعادل: بین درآمدها و هزینه های دولت در یک دوره مالی باید تعادل و توازن برقرار باشد و این نظریه مربوط به دانشمندان کلاسیک علم اقتصاد است مثل آدم اسمیت اما در شرایط کنونی طرفدار ندارد وازقاطعیت چندانی برخوردار نیست در بعضی اوقات عدم تعادل بودجه برای توسعه اقتصادی مفید شمرده میشود پس اصل تعادل در زمان ما بیشتر تعادل اقتصادی مطرح است و نه تعادل ارقام درآمدو هزینه های دولت.
تعادل بودجه از نظر مکتب کلاسیک: موازیند بودجه از نظر مکتب کلاسیک عبارت است از مخارج عادی و درآمدهای عادی بودجه است و به مخارجی اطلاق می شود که دولت از نظر استقرار نظم عمومی و عدالت اجتماعی مجبور به پرداخت آنهاست. عدم تعادل بودجه نتیجه افزایش درآمدهای بودجه و یا افزایش هزینه های بودجه نسبت به درآمدهای بودجه است.
عدم تعادل بودجه دو حالت دارد:1-کسر بودجه2-اضافه درآمد های بودجه
کسر بودجه چیست؟کسر بودجه به مفهوم کلاسیک آن یعنی افزایش هزینه های عادی در مقابل در آمدهای عادی دولت(حفظ نظم، منابع نفت و معادن، مالیاتها، برقراری امنیت، ضرب سکه واسکناس)
اضافه درآمد بودجه: اضافه درآمد بودجه یعنی افزایش درآمدهای عمومی نسبت به هزینه های دولت است اگر چه در ظاهر ممکن است تصور شود که این حالت می تواند مورد تایید کارشناسان مالی باشد اما همانطور که قبلاً بیان شد. پیروان مکتب کلاسیک هر گونه عدم توازن بین درآمدها و هزینه ها را منع کرده بودند لذا اضافه در آمدرا در نهایت اضافه برداشت درآمد خصوص افراد قلمداد می کردند.
تعادل در مالیه جدید: یعنی ایجادتعادل ازنظر دانشمندان مکتب نئوکلاسیک(جدید)اقتصاد
1- تعادل مالی 2- تعادل اجتماعی 3- تعادل اقتصادی 4- تعادل پولی
تعادل مالی: در تعادل مالی معمولا هماهنگی بین دریافتهاوپرداختهای کشور مد نظر است دریافتها وپرداختهای دولت ازطریق درآمدهای عمومی وهزینه های عمومی است.همچنین دریافتها وپرداختهای دولت ازطریق مبادلات بازرگانی هم صورت می گیرد پس تعادل بودجه یعنی تعادل بین درآمدهاوهزینه های درحالی که تزار پرداختها نیازمند توجه بیشتر است یعنی آنچه که صادر شده وآنچه که وارد شده درهر کشور ازنظرمبادلات بین المللی پرداختهایی ودریافتهایی ازطریق واردات وصادرات می پذیرد.که ارزش مواد وکالاهای صادراتی راموازنه بازرگانی می گویند. امروزه تراز پرداختها واقتصاد کشور اهمیت ویژه ای دارد.
تعادل اقتصادی: تعادل اقتصادی باتعادل مالی مرنبط است تعادل اقتصادی در کوتاه مدت وطویل المدت مورد بررسی دانشمندان علم اقتصاد قرار گرفته یعنی تعادل بین عرضه وتقاضای کل جامعه،عرضه جامعه،عرضه کل ،عرضه کل از مجموع عرضه کالاها وخدمات درجامعه تشکیل می شود.