صفویان
تبریز اول
« ایران از سال ( 850 ه.ق) سال مرگ شاهرخ تیموری، عملا به دو بخش مهم شرقی و غربی تقسیم شد . در بخش شرقی بازماندگان تیمور، به خصوص از سال (875 ه.ق) به بعد سلطان حسین بایقرا (حک 911 -875 ه) حکومت می راند و بخش غربی آن نیز به دست ترکمنان (قراقویونلوها و آق قویونلو) اداره می شد.
هرات و تبریز دو تختگاه مطرح شرق و غرب ایران بود. در زمانی که ترکمنان و تیموریان از سال (875 ه.ق) به بعد با مسالمت می زیستند دیگر شرق و غرب ایران هم به استحکام و تثبیت اساس قدرت خود پرداختند.[1]»
« پس از مرگ یعغوب بیگ در سال 895 ه.ق (1490م) آشفتگی و منازعات چندی بر سر جانشینی او بر پا شد که برای مدتی خطری عظیم تر از ماشین جنگی عثمانی در غرب آناتولی پدید آورد. اشتیاق همگان برای رهائی از اوضاع نابسامان و آشفته صحنه را برای ورود یک منجی آماده کرد» در گیلان نوه نوجوان اوزون حسن آق قویونلو، اسماعیل، نیروهای قزلباش (در لغت به معنی کلاه قرمزها) را به گرد خود جمع آورده بود، تا انتقام خون پدر را که بدست نیروهای شیروانشاه آق قویونلو کشته شده بود، بازپس ستاند. او که از شاهزادگان شیعه مذهب منطقه گیلان بود، خود را منسوب به شیخ صفی الدین اردبیلی بنیانگذار فرقه صوفیان اردبیلی می دانست که تا اواسط قرن نهم هجری از ثروت و قدرت
فراوانی برخوردار بودند. بنابراین از همان اول، حمایت فرقه شیخ (صفی)، (صفویان) رابا خود به همراه داشت.[2] »
صفویان تا سال (930 ه .ق) (1524 م) یعنی سال وفات شاه اسماعیل، مذهب شیعه را مذهب رسمی ایران کرده بودند. آنها هواداران خود یعنی ترکمنان قزلباش (به ترکی سرخ سر که تاج دوازده ترک آنها دوازده امام بود) را در شرق آناتولی جزو ساخت زیربنائی حکومت خود کرده و نیروهای مسلح را تجدید سازمان کرده بودند. در این زمان با وجود پاره ای ناآرامیهای پراکنده داخلی، مهمترین تهدید امپراطوری جدید صفوی از فراسوی مرزها یعنی از سوی عثمانیان در غرب و ازبکان در شمال شرق بود. اسماعیل با موفقیت تمام توانست ازبکان را عقب براند و در سال (915 ه .ق) (1510م) آنها را در مرو شکست دهد ولی خودداری وی از بهره گیری از توپ و تفنگ منجر به شکست فاجعه بار چالدران در نزدیکی تبریز از عثمانیان در سال 920 ه .ق (1514م) شد. اسماعیل دهه بعد از درگیریهای نظامی کناره گرفت و به جای آن اوقات خود را به شکار و میگساری و سایر شادخواریهای درباره گذراند. [3]»
« شاه اسماعیل درباری اول تبریز را به پایتختی خود برگزیده و هنرمندان کارگاه یعغوب بیگ آق قویونلو را به خدمت گرفت. در 10 نگاره ای که به سفارش او بر نسخه نظامی (880-886 ه.ق) افزوده شد، عناصر واپسین سبک عهد ترکمنان غلبه دارند. در این نگاره ها همان پیکره های آرام گرفته در طبیعت رویایی را می توان بازشناخت. با این تفاوت که مردها کلاه و عمامه قزلباش بر سر گذاشته اند.»[4] ] ...[ خود شاه اسماعیل در جهت اتمام نگاره‌های آن اهتمام کرده و یازده نگاره به آن افزوده بود. شناسایی نگاره ها به لحاظ وجود تاج حیدری کاملاً امکان پذیر است.»
تحرک، حالت، ترکیب بندی و رنگ نه فقط در دوره صفوی استمرار داشت، بلکه فزونی نیز یافت، تا بتواند شایسته اعتقادات و روح سیاسی- مذهبی حاکم بر دوره فرمانروایی شاه اسماعیل باشد.»[5]
زمانی که شاه اسماعیل هرات را تسخیر کرد، بهزاد عده ای از نقاشان را به تبریز برد. بهزاد ریاست کتابخانه سلطنتی را که در حقیقت فرهنگستان هنر بود به عهده داشت. بهزاد تا آخر عمر کار کرد و در آغاز پادشاهی شاه تهماسب درگذشت.»3
2- سلطنت شاه تهماسب
« اساس و پایه مکتب صفوی بر روش بهزاد و شاگردان و همراهانش استوار شده و بزرگترین کسی که از آن حمایت کرده شاه تهماسب اول است که از سال 930 تا 984 هجری ( 1524-1576م) در ایران سلطنت کرده است. شاه تهماسب فرزنده ده ساله شاه اسماعیل مؤسس این سلسله است که دوره خود را در جنگ و تحکیم پایه حکومت سلسله صفوی گذرانده بود بهمین جهت فرصت کافی برای رسیدگی بانجمن کتاب نویسی که تأسیس کرده و ریاست آن را به بهزاد واگذار نموده بود نداشت.» ]...[ « مقام و منزلت هنرمندان در دوره صفوی خیلی بالا رفته و پادشاه از میان نقاشان و هنرمندان برای خود دوستانی انتخاب نموده است، از این گذشته خود شاه تهماسب عشق و علاقه ای به نقاشی داشته و امیدوار بوده است که خود او یکی از نقاشان ماهر شود زیرا این فن را از نقاش معروف سلطان محمد فرا گرفته است و با بهزاد و شاگردش آقامیرک نیز دوست و معاشر بوده است. هنرمندان دوره خاصی داشتند و این بسیار طبیعی بود، زیرا که این سلسله ایرانی وحدت سیاسی را پس از ساسانیان در ایران برقرار کرده بودند و در نتیجه به هنرهای اصیل ایرانی بها می دادند. هنرمندان این عصر هر کدام شیوه خاصی را دنبال کرده و مشهور شده اند. »[6]
« کارهای استاد سلطان محمد از حیث تنوع رنگ آمیزی و نقشه و ترکیب و نیز برای توجه مخصوص به ریزه کاری مشهور است . میر سید علی در تجسم مناظر طبیعی و زندگی دهقانی و چادر نشینی مهارت داشته است . این نقاش را می توان مؤسس سبک خاص شمال هندوستان هم دانست . زیرا این صورتگر در خدمت همایون پادشاه هنرمند به هندوستان رفت و همراه با عبدالصمد شیرازی سبک جدیدی از ترکیب جدیدی از نقاشی ایرانی و نقاشی هندی به وجود آوردند .»2
«نقاشی های زمان شاه تهماسب را معمولاً مناظری از شاهکارهای ادبی قدیم ایران مثل شاهنامه، اشعار نظامی ، سعدی، حافظ و داستان یوسف و زلیخای جامی و ... و نقاشی های دیگر را نیز تشکیل می دادند. در نگارگری سلاطین اولیه صفوی، این تغییر کلی دیده می‌شود،عمامه دور کلاه پیچیده می شود به طوری که نوک کلاه از وسط عمامه بیرون می‌آید و بیش تر اشخاص با عمامه نوک دار نشان داده شده اند. این قسم کلاه و عمامه در دوره صفویه از خصایص مشخصه نقاشی این دوره می باشد. نوک کلاه در اوایل قرمز رنگ بود ولی بعد به رنگ های دیگری نیز در نگارگری دیده شده است.[7] »
« نسخه های مصور دیگری از این زمان بر جای مانده اند که به لحاظ سبک نگارگری تفاوتی آشکار با ساخته های کارگاه تبریز دارند. این نسخه ها غالبا در هرات به خط سلطان محمدنور کتابت شده و دارای کیفیتی در حد نسخه های سلطنتی هستند. نسخه مصور ظفرنامه یکی از ممتازترین آنهاست. هرات در اواخر سلطنت اسماعیل اول و اوایل سلطنت تهماسب اول مرکز اصلی کتاب نگاری صفویان بوده است. بهزاد در آن سالها هنوز در هرات اقامت داشته و کارگاه این شهر را اداره می کرده است. نسخه هائی چون ظفرنامه یاد شده و خمسه نظامی (931 ه. ق) زیر نظر او و با همکاری شاگردانی چون شیخ زاده و قاسم علی تصویر شده اند.»[8]
« از هم آمیزی سنتهایی باختری (تبریز) و خاوری (هرات) سبک اصیل و کاملی به وجود آمد که درخشانترین نمونه های آن در شاهنامه تهماسبی و نسخه مهم دیگری به نام خمسه تهماسبی (946-950 ه. ق) می توان دید. به نظر می رسد که سلطان محمد نقش ویژه در این تلفیق داشته است. »3
« شاهنامه تهماسبی» اثری است استثنائی که در تدوین آن چند تن از بزرگترین نگارگران عهد صفوی و گروهی از شاگردان آنها شرکت داشته اند. این کتاب گنجینه ای است از بهترین آثار نگارگری ایران. کتابی است که طی مدت قریب به سی سال دوران تکوینی خود را گذرانده است و کسانی چون میر مصور، سلطان محمد، آقا میرک، دوست محمد، میرزاعلی، میرسیدعلی، مظفر علی، دوست محمد، عبدالصمد و ده‌ها هنرمند دیگر در به کمال رساندن آن شرکت داشته اند » [9]] ...[ « در چند اثر از سلطان محمد نشان می‌‌دهد که حتی او که بزرگترین نگارگر ایرانی در همه اعصار و زمان هاست، دو خرد نگاره را همانند و تابع یک ضابطه و یک قانون اجرا نکرده است و از یک نقاشی به نقاشی دیگر گامی در جهت کمال و تغییر و تحول برداشته است : این تغییر و تحول در چند سو به وجود آمده است : 1- تغییر و تحول در اندازه قاب نقاشی که در ارتباط با محتوای شعر و موضوع انجام گرفته، بدین معنا که گاهی قاب کشیده در جهت بالاست، گاهی قاب به سوی مربع سوق می کند و گاهی نیز در جهت افقی 2- تغییر و تحول در رنگ آمیزی که از رنگهای ملایم و هم آهنگ شروع شده و رنگهای بسیار زنده و شاداب و نزدیک به رنگهای بیناب خورشیدی می انجامد 3- تغییر و تحول در پرداختن به اجزای خرد نگاره مانند درختان، برگها، صخره ها ، گل و بوته ها و سایر چیزهای کم اهمیت تر مانند آذین پوشش انسان و اسبها . 4- تغییر و تحول در نحوه گروه بندی عناصر ترکیب به شکل گروه آدم‌ها شاخ و برگها، حیوانات ، صخره ها و گل و بوته ها 5- تغییر و تحول در ترکیب بندی که گاهی با حرکتهای دورانی و گاهی با تسلط افقی و عمودی و نماهای روبر انجام گرفته است 6- تغییر و تحول در هندسه بنیادی اثر که گاه علاوه بر استفاده از حرکتهای راست خط افقی و عمودی و اریب حرکتها دورانی، اسلیمی ها، مارپیچ ها، پنج ضلعی های منتظم و غیره استفاده شده است. تصویر (1) (دربار کیومرث) 7-استفاده از نسبتهای هم آهنگ تنوع گاه از رابطه 72 تا 414/1 را به واحد و گاه از رابطه 73 یعنی 723/1 را به واحد و گاهی از نسبت 5/1 به واحد و یا 618/1 به واحد که این آخرین نسبت طلائی مشهور است 8- ابداع شیوه‌های نو و تازه در پرداز، که بیش تر به ساختار کوه و صخره ها و گیاهان مربوط می گردد. در این شیوه های نو از هم آهنگی تک رنگ گرفته تا پر آهنگی رنگهای ناب و متضاد و گاهی شمار رنگ ها از ده رنگ فرا می گذارند و با ذوب کردن رنگها در یکدیگر و با استفاده از رنگهای رابط، متضادها و مکمل های شدید را با هم، هم پهلو می کند 9- حجم دادن به عناصر ترکیب به ویژه عناصر غیرانسانی (در درجه اول) و سنگها و صخره ها و شاخ و برگ درختان، و این حجم دهی همیشه مورد استفاده هنرمند نیست تنها به مقتضای موضوع انجام می گیرد مانند ( صحنه رفتن ایرانیان به کوه دماوند نزد کیومرث) 10- ایجاد فضای فوق واقع گرائی و عناوین در بعضی آثار مانند ( صحنه دیده شدن زال زر توسط کاروانیان که در آن جا، برای این که بال و پرودم سیمرغ که به رنگهای بسیار تند و زیبای آبی فیروزه ای ، سبز زمردین، بنفش، سرخابی روشن و غیره در هم آهنگی کل نقاشی قرار بگیرند و چشم را نیازارد، صخره ها، کوه‌ها و تپه‌ها هم با همان رنگهای سیمرغ رنگ آمیزی شده اند و شگفت آورتر آن که شکل و حرکت آنها کاملاً دگرگون شده و در همه سو به جنبش درآمده اند، گویا پرواز سیمرغ چنان باد و جریانی ایجاد کرده است که همه چیز حتی جمادات را نیز به تحرک درآوره است.»[10]