تارﻳخچه شعر بافی
شعربافی( ( SHARBAFIاز جمله هنر و صنعتی است که حدود ۳۵۰سال پیش به وسیله دستگاهی با نام "ماکوپران" انجام می‌شد و در هر کوی و برزن شهر یزد مردم به این شغل مشغول بوده و امرار معاش می‌کردند.
ااین شغل در محله‌های قدیمی یزد مانند وقت و ساعت ، بازارنو، پشت باغ ، شاه ابوالقاسم، جنگل و پشت خان ، از رونق خاصی برخوردار بوده و به عنوان شغل اصلی آن دوران محسوب می‌شد.
زری بافی ، مخمل ، پارچه قلمکار ، دارایی، احرامی، پتو، ترمه، روتختی، رویه لحاف، شال، پلاس، سفره، شمد، جیم، کرباس، قناویز، روفرشی، دندانی، بقچه، لنگ، کیسه حمام، پرده، اومک، چادرشب، دستمال یزدی و دستمال مرسریزه از محصولات شعربافی است
. این هنر را در ابتدا بانوان با دستگاههای بسیار ساده در خانه انجام می‌دادند اما به دلیل رشد و توسعه این هنر و رونق اقتصادی آن مورد توجه مردان نیز قرار گرفت و موجب ایجاد کارگاهای شعربافی شد.
بر همین اساس، شاید قدیمی‌ترین اطلاعی که از این صنعت در شهر یزد وجود دارد مربوط به عصر ساسانی است که در این دوره علیرغم محدودیت‌هایی که دولت در امر تجارت اعمال می‌کرد، حوزه نفوذ تجاری ایران با روم شرقی در غرب و از شرق تا هندوستان و چین امتداد داشت.
اابریشم در این زمان نخستین مقام را در داد و ستد چین و بیزانس احراز کرده بود و نامگذاری راهی که از خشکی به چین می‌رفت، راه ترازیتی تجارت ابریشم بود که از آن به عنوان "جاده ابریشم" یاد می‌کنند
دستگاههای شعربافی به طور عموم چوبی و دارای اندازه‌های متفاوت بودند که از قسمت‌های مختلفی مانند پدال، نورد(غلتک پارچه پیچ)، میخ طویله پهلوکش، موم مال، شانه، ورد، ماسوره، میل میلک، ساز، ماکو، میتیز، دفه یا دفتین، گرت ، چرخ سوره پیچی، کیسه شن و دستگاه چله‌دوانی تشکیل می‌شدند
برای تهیه منسوجات دستباف، صنعتگران پس از تهیه و رنگرزی نخ مورد نیاز ابتدا آن را چله دوانی کرده و هشت تار از بوبین‌های مختلف را گرفته و آن را به گرد چرخی استوانه‌ای پیچیده و از آن عمامه ایجاد می‌کنند و همزمان با این کار عمل ماسوره پیچی به وسیله چرخ‌هایی که با دست به حرکت درمی‌آید انجام و پس از آن چله کشی و طراحی آغاز می‌شود.
در این مرحله طبق نقشه ، تارهای لازم از سوراخ میل میلک دستگاه به روش خاصی عبور داده می‌شود و عمامه‌های چله به وسیله ورنه‌هایی در انتهای دستگاه مستقر می‌شود و به نسبت پیشرفت تولید ، با خارج کردن قلمبک، مقداری از نخ عمامه باز شده و تولید ادامه می‌یابد.
در زیر پای بافنده، پدال وردهای دستگاه قرار داد که در ارتباط با طرح پارچه‌ها، دو به دو به بالا و پایین رفته و دو دسته تار را از هم باز می‌کند که به اصطلاح دهنه ایجاد می‌شد و در این حال با عبور ماکو از وسط دهنه، پود گذاشته می‌شود و با عوض کردن پاها، دو ورد دیگر را به حرکت درآورده و بافت را مانند آنچه گفته شد ادامه می‌دهند.
در صورتی که پود پارچه از چند رنگ باشد، به موقع از ماسوره‌های رنگارنگ استفاده می‌شود.
ااما در میان دست بافته های یزدی که به آنها شعربافی نیز اطلاق می‌شود ترمه از شکوه و جذابیت فراوانی برخوردار است.
تارﻳخچه ترمه بافی
ترمه یا تیرمه واژه‌ای است هندی به معنی درخت سروی که خمیده باشد، این پارچه هفت رنگ که فقط در یزد ایران تولید می‌شود، زادگاه اولیه آنرا کشمیر می‌دانند و برخی دیگر معتقدند که این هنر از ایران به کشمیر راه یافته و در آنجا کامل شده است.
ااز پیشینه ترمه تا قبل از سال ۹۰۰هجری قمری اطلاع چندانی در دست نیست و نشانه‌های این هنر و صنعت را از دوره صفویه به بعد شاهد هستیم.
ااین هنر در بدو ورود به ایران در انحصار زرتشتیان قرار داشت و از آن تنها برای دوخت شلوار گبری که نوعی تن‌پوش مخصوص مجالس جشن و سرور بود استفاده می‌کردند، اما سایر مردم یزد و پاره‌ای از سکنه کرمان نیز با این هنر آشنایی یافته و سبب بالندگی آن شدند.
ترمه در گذشته توسط انگشتان دست بافته می‌شود که به آن "انگشت باف" می‌گفتند که کار بسیار سخت و طافت فرسایی بود و ترمه باف برای بافتن یک تکه کوچک از این پارچه مدتها وقت صرف می‌کرد.
بافت ترمه در بین سایر دست‌بافته‌های شعربافی بسیار سخت و دقیق‌تر است.
دستگاه ترمه بافی از چهار ورودی تشکیل شده و در گذشته بافت ترمه توسط دو نفر استادکار و گوشواره‌کش انجام می‌شد به طوری که استاد کار در پایین و پشت دستگاه و گوشواره کش در بالای دستگاه بودند و این کار موجب ایجاد نقوش زیبا بر روی پارچه‌های ترمه می‌شد ولی نقش اصلی را "نقش بند" بر عهده داشت.
نقش بند، نقش ترمه را در ذهن خود جای می‌داد و سپس روی کاغذ شطرنجی پیاده می‌کرد و بعد از طراحی روی کاغذ شطرنجی، فاصله‌های رنگ آمیزی کاغذ شطرنجی را با نخ روی دستگاه بافندگی پیاده می‌کرد.
۴۰گوشواره یعنی چهار خانه افقی شطرنجی که روی کاغذ شطرنجی پیاده می‌شد، که به آن یک " دستور " می‌گفتند و هر طرح امکان داشت از یک تا پنج دستور تشکیل شود که به آن نقش می‌گفتند.
به جز نقش‌بند که نقش اصلی را ایفا می‌کرد دو نفر دیگر در کار بافتن ترمه دخالت داشتند، یکی بافنده که چگونگی بافت توسط نقش بند به او گفته می‌شد که مثلا طرح شش رنگ ، زرد، سفید، گلی، سبز، آبی و مشکی ببافد و یا اول یا آخر کار، آبی را تکرار کند.
تارﻳخچه داراﻳﻲ بافی
دارایی بافی نیز نوع دیگری از شعربافی است که در لاتین به آن "ایکات" به معنی بستن، گره‌زدن یا پیچاندن اطلاق می‌شود.
در مورد محل اصلی دارایی اطلاعات چندانی در دست نیست، برخی پژوهشگران بر این ادعا هستند که این شیوه بافت، طی قرن‌های ۱۵و ۱۶میلادی در اروپا و توسط اقوام مختلف با فرهنگ‌های جداگانه ابداع شده است
پیچیدگی و ظرافت خاصی که در نقش‌ها و شیوه‌های بافت آن در جزایر مالی، سومبا، سوماترا و برنئو یافت شده، دلالت بر این داردکه خاستگاه اصلی ایکات در اندونزی بوده است.
قدیمی‌ترین نمونه ایکات پیدا شده مربوط به مصر در تاریخ ۱۱۰۰میلادی است.
ایکات را از مکزیک تا پرو نیز می‌بافتند ، همچنین در در دنیای اسلام از ماداگاسکار گرفته تا اسپانیا و هندوستان و تا غرب آفریقا ایکات بافته می‌شد
در کشور ایران نیز این شیوه بافت از گذشته‌های دور در مناطق مختلفی از جمله کاشان، خوزستان، آذربایجان و گیلان وجود داشته ولی در حال حاضر ایکات یا دارایی بافی تنها در چند کارگاه شهر یزد توسط رمضان رضایی، غدیرزاده و ملک ثابت بافته می‌شود.
ااساتیدی که در حال حاضر دارایی و احرامی می‌بافند نیز به دلیل کهولت سن، چند سالی دیگر دست‌از کار خواهندکشید و چنانچه‌مسوولان زودتر به خود نیایند، در آینده باید زوال این هنر اصیل ایرانی را شاهد باشیم.
ااستاد غضنفر ملک‌ثابت با سنی حدود ۷۵سال و با ۶۰سال سابقه شعربافی در حال حاضر مشغول آموزش علاقمندان این هنر است.
ملک‌ثابت یادآور شد: صنایع دستی بدون هنرمند معنی نخواهد داشت و وجود هنرمندان است که موجب شده تا ادارات صنایع دستی به طور گسترده در کشور شکل بگیرد.
وی همچنین در خصوص فلسفه بافت دارایی گفت: تا ۸۰سال پیش حشره‌کشی برای از بین بردن حشرات در منازل وجود نداشت.
به گفته وی، حشرات از رنگ سبز، زرد و قرمز فرار می‌کنند، به همین دلیل دارایی با این رنگها بافته می‌شد و مردم نیز از آن به عنوان پرده استفاده می‌کردند و پشه نیز به این وسیله وارد اتاق نمی‌شد.
ااستاد ملک‌ثابت در حال حاضر دو دستگاه شعربافی و احرام بافی را در محل صنایع دستی برای آموزش هنرجویان و دو دستگاه دیگر را نیز در محل زندان اسکندر برای بازدید علاقمندان برپا کرده است.
. محمدرضا خجسته ادامه داد: محققان این هنر را به دو گونه تفسیر کرده‌اند، یکی آنکه اگر به صورت شعر نوشته شود معنای "مو باف" را می‌دهد و اگر "شر" نوشته شود به معنی بافت شال با ابریشم طبیعی است.
وی اضافه کرد: به همین دلیل محققان "شر بافی" را صحیح‌تر می‌دانند، اما در حال حاضر در بین عوام "شعربافی" گفته می‌شود.
خجسته با اشاره به منسوخ شدن بافت ترمه و سایر دست‌بافته‌ها به صورت دستی از حدود ۳۵سال پیش گفت: احرام‌بافی و دارایی بافی نیز در حال منسوخ شدن است.
هنرمردمان کوﻳر
کویر سرزمین هنرمندان گمنام است و البته همین هنرمندانند که خلاقیت و تازگى را ایجاد مى کنند. «خلق کردن» هنر مردمان کویر است، مردمانى که بودن بهتر را در شرایطى بدتر تجربه و ثابت کرده اند. در میان انبوه هنرهاى مردمان این دیار، کم نیستند خلاقیت هایى که سال هاى سال چون گوهرى بر تارک فرهنگ و هنر یزد مى درخشیده است ولى اکنون در کشاکش فراز و نشیب هاى روزگار به دست فراموشى سپرده شده است، گزارش پیش رو درباره یکى از این هنرهاست؛ هنر دارایى بافى .
پایه و اساس دارایى بافى را پارچه اى مشهور به نام ایکات تشکیل مى دهد. در فارسى به این پارچه دارایى گفته مى شود. وجه تسمیه دارایى بدان سبب است که در زمان هاى گذشته این پارچه در جهیزیه عروس، جزو سرمایه وى محسوب مى شد و عروس به خود مى بالید که جهیزیه اش از پارچه گران و ارزشمندى که به ایکات معروف است، تهیه شده است. آن چنان که محققان نوشته اند ایکات از کلمه مالایایى «منجیکات» به معنى بستن و گره زدن یا پیچاندن گرفته شده و در هندوستان نیز به این نوع بافت «هل» گفته مى شود
تا چند سال پیش براى بافت ایکات از ابریشم طبیعى استفاده مى کردند، اما هم اکنون از نخ ویسکوز براى تار و از ابریشم مصنوعى براى پود بهره مى گیرند. در قدیم این پارچه در کاشان و استان خوزستان نیز بافته مى شد، اما امروز فقط در یزد بافته مى شود. البته کهن ترین نمونه ایکات متعلق به مصر است که تاریخ بافت آن را به سال ۱۱۰۰ میلادى نسبت داده اند اما نقش هاى دیوار معبدى در شمال غربى هندوستان که در حدود ۵۰ سال قبل از میلاد مسیح ساخته شده است، زنانى را با جامه هاى بافته شده از این نوع نشان مى دهد. ایکات، در واقع ترکیبى از فن و رنگرزى و بافت پارچه است. براى ایجاد نقش روى پارچه ۲ روش به کار گرفته مى شود؛ یا هنگام بافت، نقش را ایجاد مى کنند و یا از طریق چاپ که خود انواع مختلفى دارد، اما روش بافت ایکات به طور کامل متفاوت است. در ایکات نقش را روى تار یا پود و یا هر دو به وسیله رنگرزى منتقل مى کنند و سپس آن را مى بافند. انجام این کار، بسیار دشوار است اما حاصل کار تولید پارچه اى بسیار زیبا و ارزشمند است
ایکات در زمان هاى قدیم مخصوص تهیه لباس براى قشر ثروتمند جامعه بود، البته در ایران کمتر از آن به عنوان لباس استفاده مى شده است و در مناطقى که در مجاورت بیشترى با مناطق خشک و کویرى داشته اند رایج بوده است، در واقع بافت ایکات به عنوان منبعى جایگزین براى جبران کمبودهاى اقتصادى بوده است. امروزه نیز با وجود تغییرات بسیار در سبک زندگى کویرنشینان، هنوز این سنت هنرمندانه حفظ شده است.
لازم به یادآورى است که اگرچه با ورود ماشین هاى بافت، صنعت یزد نیز از این دستگاه ها بى بهره نماند و خسارتى به این هنر وارد آمد و حجم تولید این پارچه در یزد به شدت کاهش یافت ولى هنوز هستند کسانى که در گوشه وضع کنونى
از جمله استادانى که هم اکنون مشغول بافت ایکات هستند مى توان به استاد غضنفر ملک ثابت، استاد قدیرى و استاد خجسته اشاره کرد.
همچنین بتازگى به همت سازمان صنایع دستى، استاد ملک ثابت این هنر را به هنرجویان علاقه مند آموزش مى دهد. این طرح هم اکنون تنها به صورت ایکات یا دارایى تارى بافته مى شود . اما در زمان هاى قدیم به هر ۲ روش تارى و پودى بافته مى شده است. رنگ هاى مورد استفاده بیشتر سبز، زرد و قرمز است و از طرح هاى لوزى، سرو، ابروبادى استفاده مى شود. در حال حاضر در مرکز آموزش صنایع دستى یزد فقط طرز بافت به دانشجویان آموزش داده مى شود و قسمت رنگرزى آن به وسیله خود استاد صورت مى گیرد اما در صورت فراهم آمدن امکانات، هنرجویان مى توانند رنگرزى هم انجام دهند. به غیر از مرکز آموزش سازمان صنایع دستى، در شهر یزد تنها یک دستگاه بافت دارایى وجود دارد که قدمت آن به سال ۱۳۳۰ مى رسد و استاد رمضان رضایى در حال بافت «رولحاف» با آن است. غضنفر ملک ثابت از دارایى بافان قدیمى یزد مى گوید، او زمانى کارگاهى با ۱۲ دستگاه دارایى داشته است که اکنون از آن چیزى نمانده است و کنار استان به پاسداشت داشته هاى این سرزمین، اهتمام دارند.