دانلود مقاله خاتم کاری

مقدمه هنر خاتم‌سازی یکی از مهمترین هنر های دستی ایران است .این صنعت ارزش هنری فوق العاده زیادی دارد .سابقه خاتم‌سازی درایران از زمانهای خیلی قدیم بوده است .به طورکلی ابتدا باید دید خاتم چیست و خاتم‌ساز یا خاتم‌کار چه کسی است.

تعریف خاتم خاتم ترکیبی است از چند ضلعی‌های منظم با تعداد اضلاع متفاوت که با استفاده از مواد اولیه گوناگون در رنگ‌های مختلف تشکیل می‌شود.

پنج ،شش ف هشت یا ده ضلعی است.

خاتم از هنرهای دستی دقیق و پرکار است که تولید و ساخت آن احتیاج به دقت و حوصله زیاد دارد .چند ضلعی‌هایی که درخاتم‌سازی به کار می‌آید.

در لغت‌نامه دهخدا خاتم‌ساز چنین معنی شده است : «آنکه پاره‌های استخوان را در چوب با نقش و نگار بنشاند.

خاتم‌سازی عمل خاتم‌ساز را گویند.» در دایره المعارف فارسی درباره خاتم‌کاری و خاتم‌سازی آمده است:« هنر آراستن سطح اشیاء به صورتی شبیه موزائیک ،با مثلث‌های کوچک .

طرح‌های گوناگون خاتم همواره به صورت اشکال منظم هندسی بوده است .این اشکال هندسی را با قراردادن مثلث‌های کوچک در کنار هم نقش‌بندی می‌کنند.مثلث‌ها را از انواع چوب ،فلز و استخوان می‌سازند.

هرچه مثلث‌ها ریزتر وظریفتر باشند ، خاتم مرغوب‌تر است .در یک طرح خاتم ،برای ساختن کوچک‌ترین واحد هندسی ، حداقل سه مثلث و برای بزرگ‌ترین آن ،حداکثر چهارصد مثلث به کار می رود.» تاریخچه ی خاتم و خاتم کاری سابقه خاتم در ایران به دوره سلجوقیان می رسد که آثاری باقی مانده است.

از جمله درب شبستان مسجد جامع اصفهان و آثاری هم در جاهای دیگر مانند مسجد مصری در جهانباره بوده است.

هنرخاتم کاری درزمان صفویه به اوج خود می رسد که آثاری هم از زمان صفویه باقی مانده مثل درب مدرسه سلطانی چهارباغ که در بازار هنر قرار داردو این یکی از آثار مهم زمان صفویه است و دیگر مقبره شیخ صفی الدین در اردبیل که استادانی از اصفهان در آن کار کرده اند و زمان قاجار روبه تحلیل رفته ولی باز هم آثاری از آن به جای مانده مانند درب مسجد سید اصفهان.

و در زمان پهلوی اول استادانی از شیراز و اصفهان در سالن خاتم کاخ مرمر تمامی در و دیوار آن را خاتم کرده اند و کلیه اشیاء این اتاق مانند میز تحریر و جا لباسی و...

که تمامی آنها با طراحی منظمی و زیبایی از استاد حسین کاشی تراش اصفهانی طراحی شده است و چند گروه دیگر در کاخ مرمر مشغول به کار بوده اند از جمله استاد حاج خلیل گلریز خاتمی، آقای علی موسوی خاتمی، آقای حمید ترکان، آقای حکیم الهی آقای احمد مظنون، استاد فضل الله خیامیان، آقای حسین شفقت و استادانی دیگر.

و در زمان پهلوی دوم در هنرستان هنرهای زیبای اصفهان این هنر ظریف به اوج زیبایی خود رسید و استادانی مانند آقای علی نعمت که سرآمد همه استادان بود با طراحی آقای عیسی بهادری خاتم را به حرکت در آورده و از آن شکل هندسی منظم به طرحهایی مانند گل و مرغ و حیوانات که در خاتم کاری بسیار مشکل بوده در آوردند و آثاری بسیار نفیس ساخته و به ملکه انگلیس و رئیس جمهور آمریکا آیزنهاور هدیه داده اند و دیگر آثاری از استادانی بزرگ به صورت صندوق روی مقبره های ائمه اطهار از جمله در نجف اشرف، کربلا، کاظمین، سامراء و مشهد مقدس ساخته شده که روح و روانشان شاد باد و سالن مجلس شورای ملی سابق که از خاتم تزئین شده بود.

بعضی دیگر از آثار دیگر عبارتند از: » صندوق مرقد موسی ابن جعفر و امام جواد در کاظمین مربوط به دوره شاه اسماعیل صفوی در سال 906 ه.ق که توسط استاد محمد جمعه ساخته شده است.

» صندق مربوط به امام حسن عسکری و امام هادی (ع) در سامرا » صندق خاتم ضریح نرگس خاتون مادر امام عصر » صندق مرقد حضرت علی که در دوره کریم خان زند ساخته شده » صندق مرقد امام حسین، حضرت ابوالفضل و حضزت زینب » درب خاتم امام زاده شاه رضا در شهرضا در دوره شاه طهماسب صفوی » ضریح مطهر خضرت علی ابن موسی الرضا (ع) استادانی در زمان پهلوی دوم برای پایدار ماندن خاتم در اصفهان زحمت زیادی کشیدن از جمله استاد مهدی ناطق که جای تشکر وقدردانی دارد و استادانی در حاضر هستند که از هنرمندان این مرز و بوم هستند از جمله آقای یوسف قنبری، آقای اصغر ترشیزی، آقای براهیم گلریز و همچنین استاد منوچهر خادم ملت و آقای عباس خاتمی فرد و استاد اصغر معمار که امیدوارم در پناه خدا و امام زمان به کار خودشان ادامه بدهند.

آثار خاتم سازی در دوره های مختلف عهد صفویه درخشان ترین دوره خاتم سازی در ایران است.

صندوق مرقد امامزاده سید علا»الدین حسین فرزند امام موسی بن جعفر(ع) در شیراز و در جفت خاتم آن بقعه که قدمت آنها 400 تا 450 سال است.

قاب آینه خاتم که در تاریخ 1124 ه.

ق در کرمان ساخته شده و جزو مجموعه خصوصی مرحوم محمدحسین صنیع خاتم است.

بخش هایی از صندوق آرامگاه شیخ صفی الدین در اردبیل، صندوق آرامگاه شاه اسماعیل صفوی در کرمان، صندوق مرقد حضرت موسی بن جعفر(ع) و حضرت امام جواد(ع) در سامرا و نیز صندوق خاتم ضریح نرگس خاتون مادر گرامی حضرت حجت الله (عج) در سامره که در زمان شاه سلطان حسین صفوی به کمک استاد جعفر ساخته شده است از شاهکارهای خاتم آن دوران است.

در دوره زندیه و به خصوص در زمان سلطنت کریم خان در اثر تشویق هنرمندان تحولاتی در هنرهای تزیینی ایران پدید آمد و از آثار مربوط به این دوره می توان از صندوق مرقد حضرت علی بن ابیطالب(ع) در نجف اشرف، صندوق خاتم مرقد حضرت سید الشهدا (ع) و حضرت ابوالفضل(ع) در کربلا، صندوق مقبره حضرت زینب(س) و حضرت رقیه (س) در سوریه نام برد.

در دوران قاجاریه هنر خاتم رو به افول گذاشت اما در همین زمان نیز هنرمندان از خود آثاری به جا نهادند که از آن جمله در ورودی خزانه و حرم حضرت عبد العظیم (ع) و در ورودی موزه ایران باستان است.

در دوره پهلوی کارگاه خاتم سازی در مدرسه هنرهای زیبا تشکیل و در سال 1311 هجری شمسی محمدحسین صنیع خاتم (امین الصنایع) برای ریاست این کارگاه از شیراز به تهران دعوت شد.

در سال 1313 ساخت اتاق خاتم کاخ مرمر توسط هفت تن از اساتید بنام و با همکاری شصت نفر از خاتم سازان شیراز، اصفهان و تهران آغاز شد و چهارسال طول کشید.

ساخت صندوق های حضرت مسلم بن عقیل(ع)، حضرت عبد العظیم (ع)، حضرت شاهچراغ(ع)، امامزاده سید میرمحمد(ع) و نیز تالار خاتم مجلس شورای ملی سابق که ساخت آن با تلاش خستگی ناپذیر بیش از 60 تن از اساتید و هنرمندان ورزیده در مدت 6 سال به پایان رسید.

در دوران انقلاب اسلامی و وقوع جنگ تحمیلی و محاصره اقتصادی و کاهش مسافرت، بازدیدکنندگان خارجی از ایران رکود در توسعه و پیشرفت و نوآوری این هنر اصیل را موجب شد و خوشبختانه پس از بهبودی اوضاع و افزایش بازدیدکنندگان خارجی از موزه ها و نمایشگاه های تخصصی کشورمان بار دیگر این هنر رونق گرفته است.

مواد اولیه در ساخت خاتم انواع چوب: توسکا- کبوده- راش- گردو- بقم- عناب- نارنج و بعضی چوب های رنگ شده استخوان ( استخوان و عاج فبل- استخوان شتر- استخوان اسب) مفتول های فلزی ( برنج- آلومنیوم- نقره) چسب( چسب چوب- سریشم) وسایل و ابزار مورد نیاز شامل چکش- گازانبور- دریل و مته- اره فلکه ی- دستگاه کاس زنی- انواع سوهان- انواع رنده- پرس- دینام(ساب)- تیغ اره- لیسه- خط کش و گونیا- مقار و...

رنگ سبز: این رنگ از ترکیب نشادر، براده مس و سرکه تهیه می شود.

استخوان های بریده شده را در ظرف حاوی محلول رنگی می ریزند و مدت شش ماه در معرض نور خورشید قرار می دهند.

امروزه از آنجائیکه تهیه استخوان شتر مشکل است، از چوب نارنج به جای استخوان شتر استفاده می کنند و برای رنگ کردن آن، از رنگ سبز مخصوص رنگرزی پشم استفاده می کنند.

روغنکاری خاتم: اصولا سطح یک خاتم به دو علت روغن زده می شود : براق شدن خاتم و حفاظت آن در مقابل رطوبت، گرما و سرما.

در گذشته برای این کار روغن جلا یا سندلوس ( شیره درخت کاج ) به کار می رفت.

بعد ها از روغن هاویلوکس استفاده شد و امروزه از پلی استر استفاده می کنند.

خاتم از نظر گل تنوع زیادی دارد، از میان آنها می توان به: خاتم پره وارو، پره ای، ابری، نه گلی لایه دار، شش و لوز، بته جقه ای، خیابانی، طاقی، قمی، جناقی و خاتم دورنگ اشاره کرد.

از انواع حاشیه نیز می توان حاشیه شش گلی، جویی، بازوبندی، طوره دار، شمسه دار و حاشیه تخمه دار را نام برد.

مراحل تولید خاتم چوب مورد نیاز چهار چوب یا اسکلت را در ابعاد مورد نظر به وسیله اره ها و رندهای مختلف تهیه می کنند.

ابتدا انواع چوبها و استخوان ها را در رنگ های مختلف تهیه کرده و با ابزار مخصوص خود به طول 60 سانتیمتر می برند و از آنها مثلث های تهیه می شود که پس از سوهان کاری تمام اضلاع آن به حالت دلخواه در آمده و برای تکمیل طرح نیاز به مفتول های برنجی که به صورت مثلث بوده داریم که برای آماده ساری آنها نیز مراحل مختلفی طی می شود.

سپس برای تهیه کردن خاتم ابتدا طرحی که مورد نظر استادکار است، مصالح آن تهیه شده و با دستان ماهر هنرمند در کنار هم به وسیله ی ( چسب چوب رقیق شده) قرار داده و چسبانده می شوند و به وسیله نخ محکم می گردند، بعد از چند ساعت نخ ها باز شده و اضلاع طرح سوهان کاری شده و اشکالی ساخته شده را در کنار هم قرار می دهند و مجدداً با چسب به هم چسبانده می شوند که حاصل آن «گل» خاتم به دست می آید.

گل ساخته شده را به شش قسمت 10 سانتیمتری تقسیم و آنها را به وسیله سریشم روی دو تخته چسبانیده و سپس آن را به وسیله پرس حدود 2 ساعت تحت فشار قرار می دهند که آن را اصطلاحاً «قامه» می گویند.

این قامه را به وسیله اره فلکه ی که تیغ مخصوص برش دارد به لایه 1 تا 2 میلی متری که اصطلاحاً به آن « لنگه» می گویند برش داده می شود.

هنرمند با استفاده از چوب های که در نجاری به ابعاد مختلف بدست آورده بود، زیر کار شیء که می خواهد کار کند را تهیه می کند.سپس خاتم ها بر اساس طرح، رنگ، شکل و ابعاد محل مورد نظر بر روی سطح کار به وسیله چسب های مخصوص و با حرارت دادن خاتم را چسبانده و با ایجاد طرح های گوناگون و قرینه سازی تمامی سطح طرح به وسیله خاتم مزین می گردد.

بعد از بتونه کاری، ساییدن، ترمیم و پرداخت کردن شیء خاتم آماده می شود.

هم اکنون شئی خاتم کاری شده به وسیله مواد مخصوص مانند سیلر، کیلر و پلی استر پوشش داده می شود.

اگر محصول مورد نظر داخل آن خاتم نباشد آن جعبه را به وسیله مخمل، جیر کاری می کنند.

تمامی این مراحل از ابتدا تا بدین جا را بیش از 400 مرحله کاری را شامل می شود.

نمونه ای از خاتم کاری برروی گلدان خصوصیات خاتم مرغوب خصوصیات خاتم مرغوب و هنری عبارتند از : » صاف بودن سطح کار و خالی نبودن هیچ جای خاتم.

» یکنواخت بودن رنگ و مصالح به کار رفته در ساخت خاتم.

» عدم تغییر در رنگ و شکل.

» ترمیم کاری ها و بتونه کاری ها ی در سطح کار مشخص نباشند.

» قرینه بودن تمامی گل ها و و اشکال در سطح کار و زوایا و اضلاع.

» دقیق و مهندسی بودن اساس و ساختمان طرح که تمامی ابعاد با هم همسان، قرینه و یک اندازه باشند که اگر اسکلت طرح دقیق نباشدبهترین خاتم نیز بر روی آن، نماو جلوه ای ندارد و کل طرح را از بین می برد به همین جهت است که یک هنرمند خاتم کار، باید یک نجار چیره دست هم باشد.

» رنگ کاری و روکش دادن محصول بایستی ماهرانه و بدون ناهمواری و شفاف باشد.

» نقش ها و مثلث ها هر چه ریزتر باشند کیفیت و ارزش کار بیشتر است.

» وزن مناسب جعبه نسبت نوع مصرف آن.

خاتمکاری کاخ موزه سبز خاتم کاری کاخ موزه سبز از جمله هنرهای نفیسی است که در این کاخ دیده می شود این خاتمها در دفتر کار در طبقه اول کاخ خودنمایی می کند.

در این اتاق اولین چیزی که بیننده را مسحور خویش می کند خاتمهایی است که حاصل هنر و ذوق هنرمندان عاشقی است که ثمره تلاش خویش را در این اتاق به یادگار گذاشته اند.

حاصل کار این هنرمندان شامل خاتمکاری ازاره های اتاق که به مساحت حدود 20 متر مربع(92×70/2) روی دیوارها و درگاهیها کشیده شده است.

علاوه بر این 6عدد چوب پرده خاتم به طول تقریبا 2مترآذین بخش بالای پرده هاست اثاثیه اتاق شامل میز،صندلی،اشیاﺀ روی میز،کتابخانه مزین به خاتم و قاب عکس می باشد هم چنین یک عدد آباژور به شکل گلدان تزیینی بسیار زیبا و منحصر بفرد که در گوشه اتاق خودنمایی می کند.

خاتمکاریهای دورتادور اتاق و گلدان با امضاﺀ استاد محمد صنیع خاتم به ترتیب به سالهای 1307 و 1312 است خاتمکاری این اتاق تقریبا 2 سال طول کشیده است که این خاتمها با نظارت استاد محمد صنیع خاتم و کار شاگردان وی :استاد حسین شفقت،استاد ابوالقاسم جلوه،استاد احمد مسکوکی،استاد محمد خرمی انجام شده است.

خاتمکاری اتاق شامل 7 طرح شبیه به هم می باشد که این طرحها به نام ترنج و شمسه هشت معروفند (نقش هندسی گره) کار شده است.خاتمهای به کار رفته از مرغوبترین خاتمهای موجود می باشد که نمونه آن در کاخ مرمر کار شده است همه مواد بکار رفته در این خاتمکاری از مصالح طبیعی می باشد شامل:استخوان،چوب،و مفتولهای برنج (در اینجا ازچوب فوفل برای رنگ قهوه ای تیره،چوب عناب برای رنگ قرمز ، استخوان برای رنگ سفید و از استخوان رنگ شده برای رنگ سبز استفاده شده است).

زیرسازی این خاتم از چوب جنگلی (توسکا) است.انواع خاتمهای متن به سبک دوره قاجار و حاشیه های مختلف(خاتم پروارو- پره وارو- خاتم متن سفید استخوانی- خاتم متن تو گلو سبز –خاتم متن جویی سیمی- توگلو سیمی- خاتم متن جویی سفید- خاتم متن شمسه دار) و خاتم حاشیه (خاتم جو استخوانی- خاتم بغل شش سیمی سفید- خاتم شمسه دار سبز تو گلو سفید- خاتم پره شانزده تایی- خاتم شمسه دارعناب تو گلو سفید)با طرحهای بازوبندی شمسه هشت در پنج رنگ زینت بخش ازاره اتاق می باشد.حاشیه هایی که برای کادربندی طرحها بکار رفته از چوب فوفل و استخوان می باشد که با خاتم جو و گلهای شانزده تایی و طرح قاتلی دانه تزیین شده است، قابهایی که طرحهای خاتم را در خود جای داده شامل یک قاب مستطیل شکل کوچک به ابعاد 5/16×25 است که در بالای قاب مستطیل بزرگتر به ابعاد 55×25 قرار گرفته است.این قابها با طرحهای مشابه تکرار شده اجرای این خاتم بر روی زمینه ای تزیینی با تحدبی تقریبا در حدود 2 سانتیمتر صورت گرفته است.

در قسمت شومینه اتاق ،بغل ستون شومینه دو قاب مستطیل به ابعاد 5/16×11 و 5/54×11 با طرحهای ذکر شده وجود دارد که ظرافت این خاتم جلوه زیبایی به شومینه داده است.درب چوبی تزیینی به ابعاد 40×37 برای شومینه تعبیه شده که با طرحی شبیه طرحهای دیوار خاتمکاری شده است .

چوب پرده های اتاق با خاتم طاقی در قسمت وسط کادر مستطیلی و خاتمهای حاشیه تک گلی (یک گل)،متن سبز،جوسبز متن سفید،خاتمکاری شده و در قسمت وسط چوب پرده تاجی خاتم کاری شده وجود دارد.

در گوشه اتاق گلدان بسیار زیبایی خودنمایی می کند که خاتمکاری آن اثر استاد محمد صنیع خاتم است زیرسازی گلدان ازچوب جنگلی است و با خاتم و معرق استخوان به صورت ساقه اسلیمی کار شده است.زیبایی این گلدان به خاطر نجاری و معرقکاری منحصر به فردیست که روی آن انجام شده ،روی بدنه گلدان اسلیمی هایی از استخوان در کنار طرحهای هندسی ترکیب بسیار زیبایی را بوجود آورده است.خاتم پاجعبه ای،متن قرمز تو گلو سیمی،خاتم شمسه دار،پره ای سبز،دورنگ،ابری،متن گلدان را پر کرده،حاشیه های گلدان از خاتم شش گلی و جو می باشد.

اشیاﺀ دیگر اتاق از جمله قاب عکس،میزها و صندلی،کتابخانه تزیینی،اشیاﺀ تزیینی روی میز و سطل زیر میز همه با طرحها و خاتمهای مشابه کار شده است.

خاتم های موجود در کاخ موزه سبز بعد ازگذشت سالها نیاز مبرم به مرمت و بازسازی داشته که بر حسب این نیاز مرمت خاتمهای موجود در تاریخ 10/8/81 شروع گردید مرمت این خاتمها توسط اساتید این فن، استاد صفر سامی و استاد محمد هادی گلریز خاتمی انجام شد.

بعد از پایان مرمت ,این اتاق به مناسبت هفته میراث فرهنگی بازگشایی شد و مجددا به معرض دید عموم گذاشته شد.

خاتمهای موجود در کاخ موزه سبز بعد ازگذشت سالها نیاز مبرم به مرمت و بازسازی داشته که بر حسب این نیاز مرمت خاتمهای موجود در تاریخ 10/8/81 شروع گردید مرمت این خاتمها توسط اساتید این فن، استاد صفر سامی و استاد محمد هادی گلریز خاتمی انجام شد.

دربارۀ استاد علی نعمت، استاد خاتم هنرمندی به قدرت و استعداد و با تکیه بر نیروی ایمان شاهکارهای آفریده و امروز در موزه‌ها کاخهای بزرگ دنیا درخشش و جلوه خاص دارد.

یکی از مسایلی که از دیرباز، در شناساندن کشور ما به جهانیان تاثیر بسزایی داشته و نام ایران و ایرانیان را در سراسر گیتی بلند آوازه ساخته است هنرهای ملی ما و آثار ارزنده‌ای است که زاییده دستهای هنر‌بار و اندیشه‌های پر ایمان هنرمندان ایرانی است.

هنرهای ملی ایرانیان که هر کدام به نوبه خود دارای ارزش خاصی می‌باشند عبارتند از: خاتم‌کاری- منبت‌کاری- قالی‌بافی- زری‌بافی- کاشی‌سازی- میناکاری- تذهیب‌کاری- مینیاتورسازی و فنون مختلف دیگر که امروز مورد توجه و استقبال مردم جهان قرار دارد و برای هر یک از آنها اعتبار و اهمیت خاصی قایل میباشند.

با توجه به اهمیت موضوع، از این پس، کوشش ما نیز بر این پایه خواهد بود که خوانندگان گرامی مجله "هنر و مردم" را با هنرهای ملی ایران و هنرمندانی که این شاهکارهای هنری را با نیروی ایمان و ذوق و قریحه خود می‌آفرینند، بتدریج آشنا سازیم.

استاد علی نعمت هنرمند خاتم‌کار، نخستین چهره‌ای است که ما در این شماره به معرفی او می‌پردازیم و شما را با او که به حق یکی از هنرمندان چیره‌دست و مبتکر کشور ما بشمار می‌رود و آثار ارزنده‌اش امروز در موزه‌ها و کاخ‌های بزرگ دنیا معرف ذوق لطیف ایرانی است بیش از پیش آشنا می‌کنیم.

اما پیش از معرفی این هنرمند، بجا است که اگر برای مزید اطلاع خوانندگان شمه‌أی درباره خاتم‌کاری و تاریخچه این هنر ظریف بطور اختصار درج کنیم: خاتم‌کاری یا بعبارتی خاتمه بندی از هنرهای است بصورت امروز ،تقریبا از چهارصد یا پانصد سال پیش در ایران رایج بوده و در حقیقت از زمان سلطنت صفویان رو به تکامل نهاده است .

خاتم‌کاری در عصر صفویان آنچنان مورد توجه بوده که بعضی از شاهزادگان هنرمند و با ذوق صفوی مانند سلطان میرزای صفوی در این کار استعداد قابل توجهی داشته و ساعات فراغت خود را بکار خاتم کاری که در آن زمان به « خاتم بندی » ‌مشهور بوده مصروف میکرده اند و فرار گرفتن این هنر را مایه فخر و مباهات خود میدانسته اند .

مصالح و مواد اولیه ای که در ساختن خاتم‌کاری بکار میرود، عبارت است از: 1-چوب(انواع مختلف) 2-استخوان(انواع گوناگون) 3-عاج 4- فلزات 5- سریشم(نوعی چسب) 6-نخ پرک 7- رنگ (برای رنگ کردن استخوان‌ها ).

در دوران صفویه خاتم‌کاری در شهرهای جنوبی ایران بخصوص در شهر های شیراز –اصفهان و کرمان راه پیشرفت و ترقی را بسرعت پیموده و هنرمندان آن دوره آثار بسیار زیبا و قابل توجهی از خود باقی گذاردند اما در دوره قاجاریه بعلت عدم توجه اولیای امور به خاتم‌کاری، متاسفانه این هنر رو به انحطاط و زوال گذارد و هنرمندان خاتم‌کار بتدریج دلسرد شده از کار خود کناره گرفتند و تنها معدودی از خاتم‌کاران در گوشه و کنار ایران، بطور پراکنده هنری خود ادامه دادند.

میز خاتم هدیه اعلیحضرت همایون شاهنشاه به علیا حضرت ملکه انگلستان خوشبختانه با ظهور سلسله پهلوی و دوران سلطنت اعلیحضرت فقید رضا شاه کبیر، به موازات توجه خاصی که به صنایع مستظرفه مبذول شد و موجبات احیای آنها فراهم گردید ،هنر خاتم سازی نیز از حال رکود خارج شد و با دیگر راه پیشرفت و تکامل گرفت و در این دوران بود که آثار درخشان و تحسین انگیزی مانند « تالار خاتم » ‌ ساخته شد و باید دانست که سازندگان این آثار پر ارزش هنرمندان شایسته ای بودند که سالها در گمنامی و انزوا به‌سر میبردند.

نکته ای که ذکر آن در اینجا حتما لازم است موضوع یکنواختی کار و تقلید از ابتکارات گذشتگان در خاتم‌کاری بود که همین چند ساله اخیر نیز بشدت رواج داشت و کار ابتکاری و تازه ای که بتواند تنوعی در این هنر پدید آورد عرضه نمیگردید و به همین جهت یک نوع یکنواختی خسته کننده برروی این هنر پر ارزش سایه افکنده بود و طبع تازه جوی مردم هنر دوست را اقناع نمیکرد، تا اینکه هنرهای زیبای کشور به بهبود و پیشرفت هنر خاتم‌کاری توجه خاصی مبذول داشت و مخصوصا با استفاده از وجود هنرمند باذوق و مبتکر آقای علی نعمت استاد و سرپرست کارگاه خاتم‌سازی ،که طرحهای نو اشکال کاملاً تازه و ابتکاری را، جانشین اشکال ساده و یکنواخت گذشته نمود، موجبات اعتلای هنر خاتم‌کاری را فراهم ساخت.

حال که تا اندازه ای شما با هنر خاتم‌کاری و تاریخچه آن آشنا نمودیم، بهتر است به سراغ هنرمند شایسته برویم که در سالهای اخیر با خلق طرحهای نو و فرمهای بی سابقه، شاهکارهائی در خاتمه کاری بوجود آورده است که موجب مباهات و سرفرازی جامعه هنری کشور است.

این هنرمند پر استعداد و مبتکر، استاد علی نعمت است که سرپرستی کارگاه خاتم‌سازی هنرهای زیبای کشور را عهده دار میباشد.

زادگاه علی نعمت شهر هنر خیز شیراز است، او در چهل و چهار سال پیش در این شهر، دیده بجهان هستی گشود، از اوان کودکی به خاتم‌سازی، علاقه ای وافر داشت، اصولا مقدمات هنر خاتم‌کار را نزد استاد محمد خلیل گلریز، فرار گرفت و زیر نظر این استاد، به رموز و ریزه‌کاریها ی این فن آشنائی یافت و بتدریج در این کار فردی بصیر و متبحر شد، تا اینکه شخصا کارگاهی دائر نمود و مدت چهار سال به تنهائی به این کار اشتغال ورزید.

استاد نعمت در سال 1317 به تهران آمد و با سایر هنرمندان خاتم‌ساز، در ساختن تالار خاتم همکاری نزدیک و صمیمانه ای بعمل آورد، آنگاه به منظور تکمیل هنر خود، مدتی نیز نزد مرحوم محمد حسین صنیع خاتم، استاد مشهور و فقید خاتم‌سازی بکار مشغول شد و در سال 1328بنا به پیشنهاد آن مرحوم در کارگاه خاتم‌سازی هنرهای زیبای کشور مشغول کار شد.

پس از در گذشت مرحوم صنیع خاتم ،به پاس زحمات و کوششهای قابل تحسینی که علی نعمت در پیشرفت هنر خاتم‌کاری بعمل آورده بود ،از طرف هنرهای زیبای کشور بر پاست کارگاه مزبور منصوب گردید و فعلا نیز در این سمت به ادامه کوششهای هنری اشتغال دارد.

امروزه در کارگاه خاتم‌سازی هنرهای زیبای کشور جمعی از هنرمندان زیر نظر استاد علی نعمت با کوشش و تلاشی خستگی ناپذیر، به خلق آثار نو و جالبی در زمینه های خاتم کاری مشغول می‌باشد ،آثاری که بدون شک در معرفی هنر ملی ما به‌جهانیان تاثیر فراوانی در بر دارد.

از کارهای بسیار جالب و در خور تقدیری که استاد علی نعمت تاکنون ساخته و اغلب اهدا گردیده است ، می توان آثار زیر را نام برد: 1_ سرویس بسیار زیبای لوازم التحریر که از طرف اعلیحضرت همایون شاهنشاه به رئیس جمهور ایتالیا اهدا گردید.

2_ میز خاتم بسیار زیبا و نفیسی که در سفر پرزید نت ایزنهاور رئیس جمهور امریکا به ایران، از طرف شاهنشاه ایران، به ایشان اهدا گردید.

این میز خاتم از شاهکار های هنر خاتم‌سازی بشمار می‌رود و به همین جهت در نمایشگاه جهانی بروکسل به اخذ مدال طلا، بزرگترین مدال نمایشگاه مزبور، نائل گردید.

این میز بسیار جالب فعلا در موزه ملی واشنگتن نگاهداری می شود.

3_ میز زیبا و مجلل خاتمم به طول 220و بعرض 110 سانتیمتر که مجموعاً 11 متر مربع خاتم دارد و در هر سانتیمتر مربع تقریباً 280 قطعه و در سراسر میز سی‌میلیون و هشتصد هزار قطعه خاتم بکار رفته است در جلوی این میز که به منظور اهدا به علیا حضرت ملکه انگلستان ساخته شده بود ، آرم سلطنتی انگلستان نقش شده است .

این اثر بسیار زیبا که در شمار یکی از آثار پرارزش هنر خاتم‌کاری قرار دارد فعلاً در کاخ بوکینگهام نگاهداری می‌شود .

لازم به تذکر است که طرحها و نقشهای زیبای این میز خاتم بوسیله آقای عیسی بهادری رئیس هنرستان هنرهای زیبای اصفهان ، که از جمله هنرمندان باارزش به شمار می رود، تهیه شده بود.

_ میز خاتم با طرح جدید و کاملاً ساده، که فعلاً در موزه هنرهای زیبای کشور حفظ میشود.

این میز ساده خاتم نیز از ذوق و ابتکار بی‌پیرایگی سازنده آن که میخواهد کارش خالی از تقلید باشد، حکایت می‌کند.

به پاس کوششها و مجاهدات قابل تحسینی که استاد علی نعمت درساختن آثار پرارزش هنری خود نشان داده و در زمینه کار خاتم‌کاری افتخاراتی برای مردم و میهن خود در کشورهای دیگر کسب نموده، بارها افتخار شرف یابی به پیشگاه مبارک شاهنشاه را بدست آورده و مورد تفقد شهریار هنر پرور ایران قرار گرفته است، با توجه به همین نکته است که در چهارم آبان ماه سال گذشته استاد نعمت به اخذ نشان درجه یک همایون نایل گردید و در نمایشگاه جهانی بروکسل نیز نشان طلای «گراند پری» بزرگترین و ارزنده‌ترین جایزه نمایشگاه را دریافت نمود.

این هنرمند شایسته فعلاً با جدیت بیشتر به ادامه کششهای هنری و تهیه طرحهای تازه‌تر و جالبتر اشتغال دارد و بدون شک در آینده نیز بهتر از گذشته موفق خواهد شد که شاهکارهایی در زمینه هنر خاتم‌سازی بیافریند و افتخاراتی دیگر بر افتخارات گذشته میهن خود بیافزاید.

استاد علی نعمت درباره علل موفقیت خود، اظهار میدارد که در درجه اول به استعداد و قریحه ذاتی خود متکی هستم و بعد تشویقهای هنرهای زیبای کشور و فراهم ساختن وسایل کار از طرف این موسسه عظیم هنری، مرا به ادامه کوششهایم ترغیب و دلگرم میسازد.

ختم خاتم کاری اگر چه صنایع دستی هر کشوری متفاوت است اما برآمده از خصوصیات فرهنگی، ملی، تاریخی و در یک کلام سرمایه ملی و فرهنگی یک کشور به حساب می آید.

شاید از همین روست که صنایع دستی، پای ثابت رهاورد سفر جهانگردان به هر نقطه و سرزمینی از جهان است.

با این حال صنایع دستی در کشور ما دو روی یک سکه است از سویی نه تنها در هر شهری نشانی دارد بلکه دیگر آشناترین نشان کوی و برزن و عمارت ها و حتی خانه های ماست.

اما روی دیگر این سکه داستان متفاوتی است.

انس بیش از حد با ساخته های دستی و ابتکارات جمعی این انسان ها از سویی نیز موجب غریبی بیش از حد آنها شده است.

کالایی که همواره دیده می شود اما کمتر شناخته شده است.

این مسئله تنها شامل ساخته ها و صنایع دستی نیست بلکه آفرینندگان این آثار نیز بویژه هنرمندان اصیل و صاحب سبک این وادی کم کم در غبار زمان و سرعت زندگی صنعتی از یادها می روند.

این همه بهانه ای است برای آن که نقش ها ونام هایی که زمانی هنر و فرهنگ این مرز و بوم را رقم زده اند، تنها به گوشه موزه ها وکتابخانه ها سپرده نشوند.

خاتم، یکی از بدیع ترین هنرهای سنتی و اصیل ایرانی است.

هنری که زمانی نقش آفرین کاخ ها و دیوارهای برجا گذاشته از پیشینیان است و بیشتر در قالب ظروف و یا آرایه دیگر اشیا استفاده شده است.

صندوق مزار حضرت امیر که استاد محمد کریم شیرازی پانصد سال پیش آن را ساخت.

همچنین مدرسه تازه ساز صنایع قدیمی، کاخ مرمر اثر استاد محمد کاظم صنیع خاتم و وزارت فرهنگ و هنر، مدرسه هنرهای زیبا از محمد حسین صنیع خاتم.

خاتم به نشاندن پاره های استخوان با نقش و نگار در چوب ـ علی اکبر دهخدا ـ گویند.

صناعت ابراهیم خلیل بوده است...

کاخ مرمر یکی از نشانگان و میراث های ماندگار هنر خاتم است، هنری که زمانی در نقش آفرینی آنچه هم اکنون میراث فرهنگی و هنری ماست جلوه ها آفریده است.

استاد محمود صنیع خاتم یکی از نقش آفرینان آن دوران بوده است، اجداد او از زمان صفویه خاتم ساز بوده اند.

در حدود سال های ۱۳۱۰ همراه با پدرش که در مدرسه صنایع مستظرفه تدریس می کرده به تهران می آید.

همان سال ها بود که به همراه پدر و عمو کاخ مرمر را خاتم کاری می کنند.

زمانی عیسی بهادری رئیس هنرستان اصفهان به آنجا می آید و درخواست می کند تا استاد را به اصفهان ببرد.

یکی از ویژگی های کار استاد صنیع خاتم به نوآوریهایی بر می گردد که در خاتم انجام داد: از جمله درگذشته خاتم تنها ۶ پریازلفک و ۱۰ ضلعی بوده است.

وی ۸ ضلعی و ۱۶ ضلعی خاتم را به وجود آورد و از نظر شکل و رنگ نیز در آن تغییراتی به وجود آورد.

با این حال در خاتم اصیل از استخوان شتر استفاده می شده اما هم اکنون بیشتر از پلاستیک استفاده می کنند و یا چوب را رنگ می کنند.

در گذشته از چوب فوفل مشکی و چوب عناب و بغم که هر دو قرمز است استفاده می شده، هم اکنون چوب های رنگ شده جایگزین مواد طبیعی شده که پس از مدتی رنگ خود را از دست می دهد.

با این حال هنرمندان خاتم شناس، اصالت خاتم را در دستی بودن آن می دانند در حالی که در سال های اخیر خاتم سازی به کاری عمده و ماشینی تبدیل شده است.

در حقیقت مراکز متعدد صنایع دستی می توانند با ایجاد تسهیلات و مواد اولیه و امکانات برای این هنرمندان از تقلب در این هنر اصیل جلوگیری کنند.

در عوض ارزش هنری یک شاخه قدیمی و اصیل از هنر سنتی ایرانی حفظ می شود.

در غیر این صورت با مسامحه و ساده انگاری از دست خواهد رفت.

یکی از موارد دیگری که در زنده نگهداشتن و همچنین پویایی این قبیل رشته های هنری اهمیت دارد بحث آموزش و شناسایی این رشته ها در دانشگاه هاست.

در حقیقت آموزش دانشگاه ها بنیان های حفظ هنرهای اصیل هستند در عین حال که محیط دانشگاهی می تواند بر پویایی و غنای کار بیفزاید و همچنین عاملی به عنوان معرفی و ارائه هنر به دیگر مراکز و حتی نقاط جهان باشد.

مسئله دیگری که خاتم کاران به آن اشاره می کنند این است که بایستی در سفارشهایی که برای خاتم داده می شود به جنس ارزان بسنده نشود.

یعنی حتی اگر برای مصارف هدیه استفاده می شود به ارزش هنری کار توجه شود.

ارزش هنری خاتم مهمترین عامل حفظ این دستاورد هنر ی است تا به صورت کالایی بی اصل و بنیاد تبدیل نشود.

هنر یکی از یافته های ارزشمند بشری است اما ارزش آن هنگامی پاس داشته می شود که افراد نسبت به آن شناسایی داشته باشند شاید از همین جهت باشد که هنر در هر جایی ماندگار نمی شود.

زمانی کنسول انگلیس به زنده یاد محمدحسین صنیع خاتم یک جعبه خاتم سفارش می دهد.

استاد جعبه را می سازد و به سفارش دهنده تحویل می دهد.

کنسول هنگامی که نتیجه کار را می بیند می گوید: «من این جعبه را سفارش دادم تا در آن طلاهای موجودی را نگهداری کنم.

هم اکنون باید یک جعبه از طلاسفارش بدهم تا این جعبه خاتم را در آن نگهداری کنم.»