دانلود مقاله زیلوبافی

مقدمه بافندگی و نساجی از بومی‌ترین هنر های ایرانی است و سابقه‌ای دیرینه و هزاران‌ساله دارد؛ از فرش نام‌دار دوره هخامنشی، پازیرک گرفته تا پارچه‌ های فاخر عهد ساسانی یا بافته‌های دوره سلجوقی و انواع پارچه‌ها و فرش‌های بی‌همتای عصر صفوی که الحق اوج درخشان و عصر طلایی نساجی و بافندگی در ایران است، همه و همه نشان‌دهنده حیات ارزشمند و دیرینه و رواج این هنر در زندگی ایرانیان است.

استان یزد همواره از مراکز مهم بافندگی بوده و در کنار هنر و معماری بی‌نظیر و زیبا و چشم‌نوازش، در بافندگی بافته‌های داری و غیر داری نظیر قالی‌بافی، شعربافی، زری‌بافی، شال‌بافی، ترمه، مخمل، و به‌ویژه زیلو نیز درخشیده است.

زیلو زیراندازی ساده و بی‌تکلف و بادوام و خنک و بهداشتی است.

تار و پودش از پنبه تشکیل یافته است.

بی‌پیرایه است و از خلوص پرمعنایی برخوردار است.

ساده و باوقار است؛ زیرا تنوع رنگی محدودی دارد و آرایه‌های آن نقش‌های ساده هندسی بیش نیست.

نقوش زیلو ارتباط عمیقی با فرهنگ مردم دارد.

این سادگی و صداقت هم‌گام و سازگار با بناها و روحیه قانع مردم این خطه است.

زیلوبافی یکی از هنرهای درخور توجه ایرانیان بوده است و از ظواهر امر چنین برمی‌آید که قدمتی بس طولانی در تاریخ هنر و فرهنگ ایران زمین دارد.

اینکه چرا سرزمین ایران مهد تولید زیباترین و ارزشمندترین آثار فرش‌بافی جهان شده است، محل بحث و گفتگوهای بسیار بوده، اما آنچه در این آثار رخ می‌نماید نشان از ذوق سرشار ایرانیان دارد که سعی در هر چه زیباتر کردن محیط زندگی خود داشته‌اند و تا حد امکان در تنوع و گونه‌گونی در پی این زیبایی بوده‌اند.

زیلو نیز یکی از این هنرهای باارزش بوده که نشان از دقت نظر و نگاه ظریف و زیباپسند ایرانیان دارد.

این را که این هنر نخست از کدام نقطه از ایران بزرگ برخاسته، به درستی نمی‌توان مشخص کرد؛ چرا که تاریخی دقیق وجود ندارد و منابع مکتوب نیز دارای آن چنان اطلاعاتی نیستند که بتوان از روی آنها سوابق تاریخی این فرش را بررسی کرد.

در منابع تاریخی موجود نیز مشخصاً به زیلو پرداخته نشده و تنها هرکجا نامی از بنایی، خاصه مساجد، بوده است، در توصیف موقعیت و دارایی‌های آن مسجد نامی از زیلو نیز به میان آمده است؛ باتوجه به اینکه این نوشتارها نیز اطلاعات کمی از زیلوهای بعد از اسلام به دست می‌دهند و مطلبی درباره ویژگی‌های این هنر در قبل از اسلام ندارند.

زیلوی یزد اگرچه با کتیبه‌هایش هویتی انکارناپذیر دارد و هر مسجد و مکان دینی در سراسر ایران نشانی و فرشی به یادگار از این خطه دارد، جای تأسف است که امروز درگذر زمانه، آن هم در مراکز اصلی تولید و بافت آن، یعنی شهر میبد و اردکان، این هنر مهجور مانده و در میان فرش‌ها و زیراندازهای ماشینی گرفتار و رو به نابودی است.

میبد را باید یکی از مراکز مهم تولید زیلو دانست و بی‌شک در گسترش و رونق این فرش، میبد سهم بسزایی داشته است؛ چرا که شاهکارهای موجود هنر زیلوبافی متعلق به استادکاران و بافندگان میبدی است.

نکته درخور توجه آنکه با همه ویژگی‌ها و اهمیتی که این فرش داشته، پژوهشی درخور تأمل در این هنر نشده است؛ درحالی که هر یک از ابعاد مختلف این هنر ظرفیت پژوهشی مستقل دارد.

زیلو چیست؟

زیلو یکی از مناسبترین و بادوام ترین کف پوش ها، به ویژه برای مناطق کویری است که از قدیمی ترین محصولات دست بافت یزد محسوب شده و قدمت آن به پیش از اسلام می رسد.ناصرخسرو در سفرنامه خود و تنها در شهر "تون" که از شهرهای شرقی ایران است، به بیش از 500 کارگاه زیلوبافی اشاره می کند و "حدودالعالم"، در ذکر ویژگی های مساجد ایران در قرن چهارم ه.ق زیلو را از کفپوش های مهم می داند.این فرش نخی هر چند به ظاهر ساده است، اما فنون و روش های ساخت آن نشان دهنده غنای فرهگنی، فکر و اندیشه بارور شده ای است که در پس هر تار و پود آن نهفته است.این فرش در نقش و بافت شباهت هایی به حصیر دارد.واژه "Xylography" در زبان و فرهنگ غرب که به معنای فن یا هنر حکاکی روی چوب است بی شک برگرفته از واژه زیلو در فرهنگ ایرانی است که ریشه در حصیربافی دارد.انواع زیلو براساس کاربرد، اندازه و رنگ های به کار رفته در آن ها تقسیم بندی می شوند.این فرش معمولا در اندازه های 2 در 3 و 3 در 4 تولید می شده است.البته زیلوهایی با عرض 5 تا 6 متر و طول 10 متر نیز بافته شده است.کاربرد زیلو (به ویژه در ابعاد بزرگ) اغلب در مساجد بوده و از زیلوهای با اندازه های کوچک تر برای پوشش کف اتاق ها و منازل استفاده می کردند.زیلوهایی که با رنگ سفید و آبی بافته می شد در مساجد و امامزاده ها مورد استفاده قرار می گرفت که هماهنگی بسیار زیبایی با ساختار طرح ها و رنگ های کاشیکاری و آجرکاری این بناها داشت.زیلوهایی که به رنگ آبی و قرمز بافته می شد به زیلوی جوهری مشهور بوده و معمولا مرغوبیت کمتری داشت.مرغوب ترین زیلو "نفتال" نام دارد که به رنگ سبز و نارنجی بوده و بیشتر در منازل مورد استفاده قرار می گرفت.این رنگ آمیزی با توجه به زمینه قالی ها که عمدتا لاکی بود، هماهنگی بسیار زیبایی ایجاد می کرد.با وجود اینکه در بافت زیلوها فقط از دو رنگ استفاده می شد این محدودیت هیچگاه از زیبایی و جذابیت این دست بافته ها نمی کاست و استفاده از طرح های متنوع که گاه نقش آیات قرآن و طرح های هندسی را نیز شامل می شد بر زیبایی آن می افزود.به دلیل ایجاد همین طرح های متنوع برای بافت زیلو استفاده از دستگاه نقشه بندی جایگزین دستگاه چند دری شد.با گذشت زمان زیلو بافها ترجیح دادند از طرح های ساده تر و سرشناس تری چون مثلثی، نقشه گره، گچکنه، پیله ، پته توره و زنجلو استفاده کنند.

تاریخچه مختصری از زیلو در فرهنگ دهخدا زیلو بااین جمله تعریف شده است: "پلاس وگلیم راگویند وآنرا شطرنجی نیز خوانند" ودر توضیح پلاس آمده است:"قسمتی پشمینه که گستردنی باشد شبیه جاجیم.

چیزی مثل کرباس که از پوست درخت سن بافند".

زیلو یکی از قدیمیترین محصولات دست بافته است که ازدیرباز در شهرستان میبد واقع در 50 کیلومتری یزد بافته ‌می‌شده است.

بنظر میرسد این صنعت در میان اعراب پیش ازاسلام نیز وجود داشته است.

شهرهای دیگری که زیلوبافی در آنها رواج داشته است عبارتند از: جهرم، سیستان، کاشان، اصفهان و مشهد.

در این رابطه از محلی به نام "بشنیغان" در میبد نام برده شده است که گویا خاستگاه هنر زیلوبافی بوده است.

این دستبافته زیبا خاص مناطق حاشیه کویر میباشد و علاوه بر تطابق این فرش بانوع زندگی مردم منطقه و معتقدات مذهبی آنها، تاثیر معماری ،طبیعت و گویش مردم این ناحیه بر نقش ،رنگ و نام زیلوها انکارناپذیر است.

نوشتن تاریخ و سابقه زیلوبافی وعلل تکوین وپیدائی آن بسی دشوار است.

برخی سابقه زیلوبافی در میبد را تا قرن هشتم به دوره مظفریان مسبوق می‌دانند و برخی دیگر سابقه وقدمت آن را کمتر از این تصور می‌کنند.

ناصرخسرو قبادیانی در سفرنامه در ضمن توصیف وضعیت و موقعیت شهر تون (فردوس کنونی) مینویسد: "گفتند در این شهر چهارصد کارگاه بود که زیلو بافتندی ...".احتمالا قدیمی‌ترین سندی که از زیلو وزیلوبافی نام برده است ،همین سفرنامه ارزشمند است.

نگارنده را گمان بر آن است که وجود راه مستقل میبد به خراسان و ارتباط وتبادل تجاری وفرهنگی مردم این خطه با اهل آن سامان سبب انتقال این صنعت از آنجا بدین جا شده است.

یکی از قدیمی‌ترین و درعین حال نفیس‌ترین زیلوهایی که در میبد موجود است ،متعلق به قرن 12 است و بر آن 24 سجاده طرح شده است.

رنگهایش با مختصر اختلاف در مجموع همانند و چشم نواز است.

درحاشیه این زیلوی نفیس این جملات که کلمات آن به چندرنگ و ترتیب مختلف است ،مشاهده می‌شود: " وقف صحیح شرعی نمود جناب ستوده آداب حاج الحرمین الشرفین حاجی عبدالرشید خلف مرحوم عبدالغنی المیبدی بر پیش قبه مسجدجامع مزبور بیرون نبرند مگر در شبستان مسجد مزبوره برند.

تحریرا فی سنه شهر ربیع الثانی 1188".

زیلویی با قدمت 6 قرن.

(مسجد جامع میبد) دو زیلوی کهنه دیگر در مسجد رکن آباد میبد نگهداری میشود: بر روی یکی از آن زیلوها ابیات زیر بافته شده است: غرض نقشی است کز مابازماند که هستی را نمی بینم بقائی مگر صاحبدلی روزی به رحمت کند در کار درویشان دعائی سه فرد زیلوی نفیس و خوشرنگ در مسجدجامع هفتادر عقدا نگهداری می‌شود که در نوع خود کم نظیر است.

دوفرد از این زیلوها بافته و عمل حاجی باقر میبدی در سنوات 1070و 1083 هجری قمری است.

زیلوی تاروپود گسسته ای هم در صحن مسجد نگهداری میشود که قدمت آن به سال 1023 میرسد.

چند نمونه از زیلوهایی که درعهد قاجار بافته شده است را در مساجد میبد ویزد می‌توان دید.

یک نوع آن زیلوی آویختنی است به اندازه تقریب یک متر در دومتر، که در سال 1279 توسط عبدالوکیل میبدی یزدی بافته شده و در مسجد میرچخماق یزد آویخته بوده است.

نخ و رنگ پنبه ماده اولیه و اصلی زیلو محسوب میگردد.

امروزه کارخانه های ریسندگی با وسایل مدرن نخ مورد احتیاج زیلوبافان را تولید و عرضه میدارند.

در گذشته زنهای خانه دار نخ را می رشته اند.

در گذشته نوعا رنگها از روناس و پوست گردو وانار تهیه میشده است ،اما رنگهایی که امروزه استفاده میشود،تماما شیمیایی است.

در گذشته پنبه ای موسوم به "مله" (malla) که رنگ آن متمایل به زرد بود، کاشته میشد و به همان رنگ طبیعی در زیلوبافی مورد استفاده بود.

از لحاظ ترکیب رنگ ،زیلو انواع و اقسامی دارد بدین ترتیب: آبی و سفید- مشکی و سفید- مله و سفید- مله و آبی- قرمز و سفید- آبی و گلی- سبز ونارنجی- فیروزه ای وعنابی- روناسی و سفید.

دستگاه زیلوبافی از 2 پایه اصلی که شباهتی به دارکول گلیم بافی دارد تشکیل شده است.

زیلوبافان این 2 پایه را "اسون"(osoon) می‌گویند (اسون صورتی از کلمه استن و تستون است).

تیر بالا و پایین (نورد)، علم پشت، چوب پشت، کلی(kali)و کمونه اجزای دیگر این دستگاه است.

علم پشت چوبی است عمودی به موازات اسونها و "شلیت" به دو سر آن وصل میشود.

تعداد مشخصی از تارها به رشته های کلفت و چندگانه شلیت گره زده میشود.

اگر استادکار با 13 رشته از رشته های شلیت کارکند وبا عقب و جلو بردن و دردام کمانه انداختن آنها نقش (منظور از نقش در اینجا نقشهای حاشیه نیست که آن مجهای مخصوص واضافه بر این مقدار دارد) مورد نظر را ببافد، می‌گویند نقش زیلو 13 تایی یا سیزده "مجی" است.

هرچه تعداد مجها بیشتر باشد، بافتن زیلو پیچیده تر و کار حساس تر می‌شود.

در گذشته زیلوهایی بافته می‌شده اند که هفتاد تایی بوده اند.

دستگاه زیلوبافی و اچزا تشکیل دهنده آن نقوش زیلو بر حسب مج نقشها را میتوان به سه نوع تقسیم نمود: پنج تایی(مجی)،هفت تایی و سیزده تایی.

1- پنج تایی - چشم بلبلی - پرگ (parog) - مهرگ(mohrog) بریده 2- هفت تایی - بافتوگ - پرت توره (پرت در گویش مردم به معنای رد و اثر و توره به معنای شغال است.

این نقش شباهت کامل با اثر شغال دارد) - زلفگ - مفرش حلقه - زنجیروگ - تالوگ - رکن الدینی - چار کلگ(kolog) - سروگ - خزن قفلی - چشم بلبلی 3- سیزده تایی - گره - بند رومی - پیله آبی کار (سفیدکار) - کلی - گچ کند - تالوگ - سرو - سینه ریز - کمری(komori) - پرت گرگ - هشت پر بریده - هشت پر توپر - چینی نقش مشترک پنج تایی و هفت تایی ،چشم بلبلی است و نقشهای تالوگ و سروگ هم به صورت هفت تایی و هم به صورت سیزده تایی بافته میشود.

هنرمند زیلوباف در حال بافت زیلو مواد اولیه بافت زیلو مواد خام زیلو نخ و پنبه‌است که در سال‌های گذشته در محل کشت و توسط دستگاه‌های نخ ریسی دستی ریسیده می‌شد.

این نخ در اصطلاح «نخ رسمی» نام داشت و زیلویی که با آن بافته می‌شد دارای ظرافت کمتری بود اما استحکم بیشتری داشت.

از دهه ۴۰ به بعد، پس از تأسیس کارخانجات متعدد نخ ریسی در شهرستان یزد، استفاده از نخ‌های کارخانه‌ای رواج یافت.

در گویش محلی تار و پود زیلو را تونه و پوکار می‌گویند.

تونه نیازی به رنگ آمیزی ندارد ولی برای استحکام بیشتر باید تابیده شود.

برای بافت زیلو حداقل ۲ نفر لازم است که یک نفر استاد و دیگری شاگرد یا پنجه زن است.

کار استاد نقش انداختن و پود کشیدن است.

اغلب زیلو بافان پس از بافت زیلو آن را به فروشندگان می‌فروشند، بنابر این به بسته بندی خاصی نیاز ندارند.

هنر زیلو بافی در یزد در استان یزد به دلیل موقعیت خاص آب و هوایی و وضعیت اقتصادی، مردم به صنایع دستی روی می آورند که این صنایع از زمانهای قدیم تا به امروز مورد توجه هنرمندان و هنرشناسان بوده است.

از این میان زیلو از صنایع معروف استان یزد می باشد که قدمت آن به دوره پیش از اسلام می رسد که در میان اعراب وجود داشته است.

زیلو یکی از قدیمی ترین محصولات دستباف می باشد و از آن به عنوان فرشی کم بها که از نخ بافته شده و در تابستان ایجاد خنکی می کند استفاده می شود.

خاستگاه هنر زیلو بافی دراستان یزد محلی به نام بشنیغان در میبد بوده که از این محل به جاهای دیگر رواج یافته است.

به دلیل شباهت زیاد زیلو به حصیر، در نقش و بافت، می توان احتمال داد که زیلوبافی مرحله تکمیل یافته حصیربافی است و بافندگان آن از این صنعت الهام گرفته اند.

زیلو به علت اینکه تار و پود پنبه ای دارد از گزند شن های روان کویر مصون می ماند در حالیکه قالیهای رنگارنگ پشمی در برابر توفان شن تاب مقاومت نخواهند داشت.

در زیلو بافی به علت کاربرد پنبه به عنوان عنصر اولیه بدون پرز در بافت، سلامتی بافنده و مصرف کننده را به مخاطره نخواهد افکند در صورتی که پشم در قالی بافی سبب بروز بیماریهایی در دستگاه تنفسی خواهد شد.

زیلو بر خلاف بسیاری از فرشها و زیراندازها، فاقد تنوع رنگی است.

معمولاً زیلو های خانگی نسبت به زیلو های مساجد از تنوع رنگ بیشتری برخوردار هستند و در رنگهای آبی، سفید، سبز، نارنجی، آبی و گلی بافته می شوند.

علت اینکه اکثر مساجد و زیارتگاه های ایران و حتی خارج از ایران مانند کربلا، نجف، سامرا و ...

با زیلو مفروش می شوند همان سادگی و بی پیرایگی است که مختص خانه خداست و آرامشی است که رنگ آبی زیلوها به انسان می دهد.

در این راستا سید رکن الدین محمد پدر میر شمس الدین که از سادات و رجال نامی یزد بود، مدتی در رونق زیلوبافی میبد نقش مهمی ایفا کرده است.

وی در زمان حیاط خود به جز موقوفات بسیار و تاسیس بنای اصلی مسجد جامع کنونی، پنج مسجد بزرگ در یزد بنا نهاد که بی تردید برای تامین فرش این مساجد خود یکی از خریداران عمده زیلوی میبد بوده است.

یکی از نقش های زیلو نیز رکن الدینی نام دارد که به احتمال زیاد از وی به یادگار مانده است.

رنگ هایی که در زیلو استفاده می شود همگی از گیاهان کویری تهیه می شود.

ماده اولیه ساخت این رنگها عموماً گیاه روناس برای ایجاد رنگ قرمز، نیل برای ایجاد رنگ آبی و پوست گردو برای ایجاد رنگ قهوه ای روشن می باشد.

علت اصلی استفاده کردن از رنگهای گیاهی در زیلو ثابت ماندن رنگ زیلو به هنگام شستشو و مقاومت در برابر اشعه خورشید می باشد.

به طور کلی زیلوها از نظر کاربرد و رنگ به سه دسته تقسیم می شوند : 1 - زیلوهایی که با رنگ آبی و سفید بافته می شود و مختص مساجد و اماکن متبرکه می باشد.

2 - زیلوهای جوهری که با رنگ آبی و گلی بافته می شود و برای مصارف خانگی به کار می رود.

این زیلو ها نسبتاً ارزان قیمت می باشد.

3 - زیلوهای نفتال که با رنگ سبز و گلی بافته می شود و مرغوبترین نوع زیلو است.

در زیلو دو نقش وجود دارد؛ نقش حاشیه که در اصطلاح دج گفته می شود و نقش کار یا زمینه.

نقش حاشیه عموماً ثابت و یکنواخت است و از نقوش گوناگونی تشکیل می شود.

اما نقش زمینه بسته به ذوق بافنده یا مکان مورد استفاده تغییر می کند.

میبد مرکز بافت زیلو استان یزد که کشت پنبه در آن به مدد قنات های پر آب رونق فراوان داشته ازجمله مراکز مهم تولید زیلو به شمار می آمده و شهرستان میبد بدین لحاظ جایگاهی والا داشته است.وجود بسیاری از زیلوهای باقیمانده در مساجد مختلف استان یزد و شهرهای پیرامون آن، که در بدترین وضعیت ممکن در حال نگهداری است، اسنادی معتبر بر توانمندی، استادی و مهارت هنرمندان زیلوباف است.هنر زیلوبافی که روزگاری در ایران رونق فراوانی داشت و در عمده ترین شهرهای ایران چون جهرم، سیستان، فارس و آذربایجان تولید می شد، اینک در حال حاضر با تمام قابلیت هایش رو به فراموشی است و فقط در یکی از دو کارگاه در میبد و اردکان یزد به این هنر پرداخته می شود.میبدی ها از گذشته در بافندگی شهرت داشته اند، آنها ابتکار تولید زیلو را به خود نسبت می دهند و اغلب مساجد ایران با زیلوی میبد مفروش است.«محمد بهشتی نژاد» معاون صنایع دستی سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان یزد در این رابطه به میراث آریا می گوید: در راستای احیای این صنعت، هم اینک این رشته به صورت رایگان در سطح استان به علاقمندان آموزش داده می شود.وی، گران بودن مواد اولیه را از مشکلات این صنعت بیان می کند و معتقد است زمان برای تولید یک تخته زیلو زیاد است و با توجه به موارد یاد شده قیمت تمام شده بیش از فروش آن است.به گفته وی هم اکنون در کنار تولید زیلو، موزه زیلو و پلاس میبد نیز به منظور معرفی و حفاظت از آن دایر شده است.بهشتی نژاد نفیس ترین زیلوی میبد را متعلق به قرن 12هجری قمری می داند که روی آن 24سجاده طراحی شده و در حاشیه آن نام واقف و تاریخ 1188هجری قمری نقش بسته است.از دیگر زیلوهای قدیمی و بی نظیر بافت میبد می توان به زیلوی مسجد جامع مربوط به قرن11هجری قمری، زیلوی آویخته در مسجد امیر چخماق یزد مربوط به قرن 13هجری قمری و زیلوهای کهنه مسجد رکن آباد میبد اشاره کرد.با توجه به اینکه زیلو در نقش و بافت، شباهت زیادی به حصیر دارد و شکل تکامل یافته حصیربافی است، بافندگان آن از این صنعت الهام گرفته اند.علت اینکه بیشتر مساجد و زیارتگاه های ایران و حتی خارج از ایران مانند کربلا، نجف، سامرا و...با زیلو مفروش می شوند همان سادگی و بی پیرایگی است که مختص خانه خداست و آرامشی است که رنگ آبی زیلوها به انسان می دهد.در این راستا "سید رکن الدین محمد" پدر "میر شمس الدین" که از سادات و رجال نامی یزد بود، مدتی در رونق زیلوبافی میبد نقش مهمی ایفا کرده است.وی در زمان حیاط خود به جز موقوفات بسیار و تاسیس بنای اصلی مسجد جامع کنونی، پنج مسجد بزرگ در یزد بنا نهاد که بی تردید برای تامین فرش این مساجد خود یکی از خریداران عمده زیلوی میبد بوده است.یکی از نقش های زیلو نیز رکن الدینی نام دارد که به احتمال زیاد از وی به یادگار مانده است.

نکاتی در مورد زیلو پیشینه ی تاریخی زیلو: پیش از ظهور اسلام تنها مرکز بافت زیلو در جهان: میبد موارد مورد استفاده: منازل، مساجد، عتبات عالیات.

مواد مصرفی: پنبه، رنگ های طبیعی و سنتی.

ویژگی ها و محاسن زیلو: دوام زیاد (نمونه ی زیلوهای با قدمت بیش از 700 سال در مساجد ایران موجود می باشد).

زیلو فرشی پنبه ای ضخیم که از تار و پود بافته می گردد، در بسیاری از روستاها و شهرها بافته شده.

زیلو بر روی دستگاهی مشابه دار قالی بافته می شود و در محل های مسکونی و مساجد مورد استفاده واقع می شود.

ریشه ی لغوی زیلو گلیم بافت قالی، زیلوچ، زیرسازی قالی، شطرنجی، این عبارات و کلمات در گذشته و حال به جای زیلو به کار برده می شدند.

در روش نامیدن زیلو و ترکیب اصلی کلمه، شک و ابهام وجود دارد و هنوز دقیقاً ریشه ی لغوی آن شناسایی نشده است.

اقلیم زیلو در هر زمان و مکان مشخص جایگاه خاصی داشته و به عبارتی در زمان های مختلف زیلو به یک مکان خاصی نسبت داده شده است.

زیلو و تاریخچه ی آن در میبد (روند بنیانگذاری موزه ی زیلوی میبد) بافت زیلو از دیرباز در شهرهای فارس، خراسان، آذربایجان و نواحی پیرامون کویر رواج داشته و در منطقه ی یزد بیشترین و بهترین را در میبد بافته اند به اقصی نقاط کشور می فرستادند.

در روزگار گذشته زیلو علاوه بر مصارف خانگی، در اماکن عمومی به ویژه مساجد، مدارس، زیارتگاه ها و اماکن متبرکه وسیعاً مورد استفاده قرار گرفته است.

متأسفانه در سال های اخیر با رواج کفپوش و موکت، بازار این دستبافت ارزشمند از رونق افتاده و دشواری های فروش و تولید موجب شد که این هنر و صنعت در آخرین پایگاه تاریخی خود (شهرستان میبد) دستخوش یک بحران جدی و تهدید کننده گردد.

از سوی دیگر شمار قابل توجهی از زیلوهای تاریخی و نفیس میبد، از قرن ها پیش در شهرها و روستاها پراکنده اند که در مورد آن ها بیم همه نوع آسیب و بافت های گوناگون وجود دارد.

از ده سال پیش اندیشه ی تأسیس موزه ی زیلوهای تاریخی شکل گرفت و همزمان کوشش هایی در سازمان میراث فرهنگی آغاز شد.

زیلوهایی که در موزه ی میبد نگهداری می شوند برای آشنایی هنردوستان افتتاح گردیده که زیلوهای موجود به دو گروه زیلوهای جدید و قدیم تقسیم می شوند.

تعداد زیلوهای قدیم به 50 تخته می رسد و از قدیمی ترین زیلوها زیلویی است متعلق به سال 808 هجری قمری که توسط علی بیدی، که این حاجی میبدی با طرح محرابی و با فنون خاصی نسبت به زیلوهای دیگر از سه رنگ آبی، سفید و قرمز بافته شده است.

زیلوهای جدید که در اندازه های کوچک می باشند، در سال های اخیر در قسمتی از موزه و کارگاهی که جهت اشیاء کناره های زیلو تأسیس شده است، بافته شده اند.

از شروع بافت زیلو در میبد دلیل محکمی نداریم اما بازمانده ی نفیس ترین زیلوی بافت میبد که تا چند وقت پیش در مساجد استفاده می شده، در مسجد جامع این شهر بود و هم اکنون در شرف ورود به موزه ی زیلو می باشد که تاریخ 1188 هجری قمری را برازنده ی خویش کرده است و با عمر چند صد ساله ی خویش و با وجود فرسودگی از ارزش و اعتبار آن کاسته نخواهد شد.

انواع زیلوها 1.

وقفی که نوع وقفی آن در مساجد استفاده می شود، به خاطر وجود کتیبه در این نوع زیلوست چون بدین واسطه می توان جملات وقف را بر آن نوشت و دیگران را نیز از خصوصیات نوع وقف آن آگاه کرد.

2.

خانگی در خانه ها و محل های مسکونی مورد استفاده بوده است و تک نقش و سادگی ظاهر.

معایب و محاسن زیلو خنک، بادوام، ثبات رنگ (به خاطر رنگ های طبیعی و مواد رنگی موجود در طبیعت) محاسن: به راحتی آتش نمی گیرد، کم پرز بودن آن.

معایب: تنوع رنگی کمتر نسبت به فرش، کم تعداد بودن نقش های آن و سطح آن کاملاً صاف است.

اندازه ی زیلوها معمولاً در اندازه های متفاوت بافته می شود.

در منازل 4×3 و 3×2 می باشد و طول زیلو گاهی تا 20 مترهم بافته می شود و در مکان های مختلف با هم فرق می کنند.

مواد اولیه پنبه (ارزش اصولی پنبه)، در زیلو ماده ی اولیه پنبه است و در چله و تار و پود آن به طور یکسان از این محصول ارزشمند استفاده می شود.

از خصوصیات مهم این الیاف، استحکام زیاد در پارچه و منسوجات، داشتن قدرت و قابلیت انعطاف در مقابل هر گونه عملیات ریسندگی و تمایل به جذب رنگ های متفاوت است.

ابزار زیلوبافی 1.

دار: وسیله ای به شکل چهارچوب که مانند دار قالی گردان و متروک است و از جنس چوب می باشد.

لوله گورت: که باعث می شود چله ها از هم تفکیک شوند.

3.

سوزن: به قطر نیم میلی متر و طول 6 سانتی متر برای گذاشتن پهنای بند.

4.

دفیتین (شانه، چنگک): برای کوبیدن پود است که شانه های آن فلزی و دسته ی آن چوبی است.

5.

نخ مصرفی: که بیشتر نخ پنبه است.

6.

ماسوره: به هنگام بافت و استفاده از نخ آن در لابه لای تارها عبور داده می شود.

7.

تغار 8.

نیم متری: میله ای است بلند و نسبتاً قطور برای اندازه گیری مقدار بافت.

9.

دوک: چوبی است که با آن نخ را از پاتیل بیرون می آورند.

شیوه ی بافت زیلو نصب دار: دو تیرک که از پشت به نوردی که حتی طول آن از عرض دار بیشتر است و به دیوارهای اطراف محکم شده، بسته می شوند و سر دار طوری تار گذاشته شده که در صورت لزوم دور خود روی محوری می چرخد و نخ های تار را آزاد می کند تا مقدار بافته شده به دو تیرک پیچیده شود و پس از پیچیده شدن زیلوی بافته شده به دور این چوب، این نورد و نیز چوب سر دار مجدداً محکم شده، بافت ادامه می یابد.

چله کشی: که شکل ساده تر چله کشی قالی است.

شلیت کردن: که تقسیم بندی تارها برای نقش دادن به زیلو می باشد.

پودگذاری و نقش پردازی: از زیلویی که ساده است و نقشی ندارد، پود یک در میان از لابه لای تارها عبور داده می شود و با هر ردیف بافت به وسیله ی «شانه» پودها به روی هم کوبیده و جابه جا می گردد.

اما در ردیف پودگذاری باید به زیلو نقش داده شود.

شیرازه زنی: پس از تمام شدن بافت اطراف زیلو به وسیله ی «جوالدوز» مانند فرش دوخته می شود.

پایین آوردن و عملیات تکمیلی بر روی زیلو: هنگامی که زیلو آماده گردید، از دار بریده می شود.

روی زمین پهن می کنیم و نخ های اضافی و عیوب احتمالی آن برطرف شده، آماده ی استفاده می باشد.

انواع زیلوها از لحاظ نقش زیلوها به دو دسته تقسیم می شوند: الف: زیلوی تک نقش که در زیلوهای تک نقش، نقوش حاشیه و زمینه طبق قاعده ی خاصی بافته می شود که بافتک و زلفک بوده است.

شاید علت بافت این زیلوها با این نقوش، سادگی بافت آن نسبت به سایر نقش هاست.

ب: زیلوی سجاده ای 1- تک نقش که در تک نقش، هر سجاده با یک نقش خاصی تزیین شده که با حاشیه ای زیبا از سجاده های دیگر جدا شده است.

2- نقوش ترکیبی در این نقوش هر سجاده از نقوش متفاوت و متنوعی تشکیل شده که گل های هشت پر، دم موشی، لچک و ...

از جمله این نقوش هستند.

معرفی چند نمونه زیلوهای قدیمی و نفیس یکی از قدیمی ترین زیلوهایی که در میبد موجود است، از قرن دوازدهم است که بر آن 24 سجاده طرح شده است.

زیلوی کهنه ی دیگری که در مسجد رکن آباد شهر میبد نگهداری می شود و ابعاد بافته شده بر روی آن بیش از همه جلب توجه می کند، مربوط به دوران صفویه است.

در مسجد خانقاه شیخ علی بید اخوید، زیلو با تاریخ های قدیمی دیده شده که یکی وقف جمال الدین رئیس الدین مورخ 930 و دیگری وقف جمال الدین مورخ رمضان 927 و سومین بمان علی مورخ 971 هجری است.

نقش و رنگ در کاربرد زیلو زیلوهایی که در مساجد و اماکن مذهبی می باشد، آبی رنگ است.

نقشه ی محرابی بیشتر مخصوص این منظوم است.

اما در زیلوهایی که در مصارف شخصی می باشد، از رنگ های مختلف آبی، گلی و نارنجی استفاده می شود.

رنگ های دیگری غیر از آبی در مسجد استفاده می شود مثل خاکستری کم رنگ.

اما جاهای دیگری که زیلو از منزلت و قدمت بیشتری برخوردار باشد، انتخاب رنگ ها با حساسیت بیشتری انتخاب می شود.

روابط بین نیروهای انسانی کار عوامل مؤثر در تولید زیلو را می توان به دو دسته تقسیم کرد: 1- مواد اولیه: ابزار کار شامل وسایل هایی که به طور مستقیم و غیر مستقیم برای بافت زیلو به کار می رود.

2- محل کار: شامل کارگاه و خانه است.

نیروی کار انسانی که همه ی افراد مزدبگیر و فروشنده و خریدار را در بر می گیرد.

اگر مواد اولیه متعلق به واسطه باشد و سایر عوامل در مالکیت زیلوباف که در ازاء گرفتن مزد زیلو ببافد، در چنین شرایطی زیلو باف به کمک افراد خانواده ی خودش یا افراد خانواری دیگر، آن زیلو را به اتمام می رساند و همه ی مزد به خانوار برمی گردد.

اگر مواد اولیه و سایر عوامل متعلق به خودش باشد، نیروی کار و عوامل انسانی هم از خانواده ی خودش باشد، کل درآمد به خانه ی خود زیلوباف برمی گردد و این بهترین نوع است.

بازار فروش بازار فروش همیشه در دست تجار بوده و کسانی که علم و تجربه ی کافی برای خرید و فروش دارند.

خرید و فروش زیلو در دست واسطه ها و یا تجار زیلو است که برای فروش محصولاتشان دو نوع بازار دارند که تولید بافنده ها را عرضه می کند: 1- بازار داخلی 2- بازار خارجی مشکلات زیلوبافی بیماری های ناشی از زیلوبافی: 1- بیماری چشمی: که به نابینایی می انجامد.

به خاطر عدم نور کافی در محیط کار، چشمان بافنده ضعیف شده و این خستگی های مکرر دید آن را کاهش می دهد.

یکنواختی کار و خیره شدن مستمر به تارها به خصوص رنگ های یکنواخت، دلیل عمده ی خستگی های چشمی می باشد.

2- واریس: چون کار زیلوبافی ایستادن و راه رفتن طی ساعت های متمادی است، در اثر فشار وارد بر پاها پس از مدتی رگ های پا متورم شده و زیلوباف را دچار واریس می کند.

عوامل رکود هنر- صنعت زیلوبافی یکی از موارد عمده ی مصرف زیلوبافی در مساجد بود چون بانیان مساجد ترجیح می دادند که مساجد ایران همچون مساجد صدراسلام بی زرق و برق و ساده باشد.

تغییر ساختار اقتصادی میبد: زیلو یک صنعت روستایی و وابسته به تولید کشاورزی است.

در روزگاری که کشاورزی رونق داشت و نیروی کار ارزان بود، بخش عمده ای از کارگاه های بافندگی زیلو توسط افراد خانواده انجام می شد و به همین دلیل کارگاه های زیلوبافی اکثر اطاقی از خانه ی مسکونی بود.

میزان دستمزد و قیمت تولید بالا رفت و زیلو دیگر فرش ارزان برای روستایی کم درآمد نبود؛ از این رو جای آن را موکت های رنگارنگ و ارزان قیمت و کم دوام گرفت.

عدم حمایت سازمان های دولتی: 1- سازمان صنایع دستی ایران و نهادها و سازمان های مسئول دیگر در معرفی گلیم ها و دستبافته های فنی بسیار تبلیغ کردند.

2- عدم امکان جایگزین تکنیک صنعتی به جای تکنیک سنتی 3- عدم احساس امنیت شغلی 4- پایین بودن کیفیت زیلوها 5- عدم تخصص کافی زیلوبافان 6- عدم تحول در طرح ها و نقش های زیلو استادان بافنده در آخر شایسته است ازاستادانی یاد کنیم، که درطول سالیان دراز به بافت این زیرانداز زیبا همت گمارده اند.

قدیمیترین نام بافنده ،بافته شده برروی زیلو، مربوط به "علی بیک ولد استاد حاجی المیبدی" به تاریخ 1176 هجری قمری است که درمسجد جامع ابرندآباد موجود است وبصورت 5 نقش سجاده ای بافته شده است.

از متاخرترین بافندگان زیلو در میبد "حاجی بمان اکبر حقیری" ، "بمانعلی امامی" معروف به "بمانعلی مختار"، "محمد حسن غنی پور" مشهور به "محمد حسن یدالله" و"حبیب باغستانی" هستند که شاید آخرین بازماندگان این هنر اصیل وارزنده وزیبا باشند وجز تعدادی اندک ،دیگر کسی به پویایی این هنر اصیل و ارزنده نمی‌اندیشد وچه بسیارند نقوشی که آرام آرام می‌روند تا به بوته فراموشی سپرده شوند.