زیلو وتاریخچه مختصر آن
در فرهنگ دهخدا زیلو بااین جمله تعریف شده است: "پلاس وگلیم راگویند وآنرا شطرنجی نیز خوانند" ودر توضیح پلاس آمده است:"قسمتی پشمینه که گستردنی باشد شبیه جاجیم. چیزی مثل کرباس که از پوست درخت سن بافند". زیلو یکی از قدیمیترین محصولات دست بافته است که ازدیرباز در شهرستان میبد واقع در 50 کیلومتری یزد بافته میشده است. بنظر میرسد این صنعت در میان اعراب پیش ازاسلام نیز وجود داشته است.
شهرهای دیگری که زیلوبافی در آنها رواج داشته است عبارتند از: جهرم، سیستان، کاشان، اصفهان و مشهد. در این رابطه از محلی به نام "بشنیغان" در میبد نام برده شده است که گویا خاستگاه هنر زیلوبافی بوده است.
این دستبافته زیبا خاص مناطق حاشیه کویر میباشد و علاوه بر تطابق این فرش بانوع زندگی مردم منطقه و معتقدات مذهبی آنها، تاثیر معماری ،طبیعت و گویش مردم این ناحیه بر نقش ،رنگ و نام زیلوها انکارناپذیر است.
نوشتن تاریخ و سابقه زیلوبافی وعلل تکوین وپیدائی آن بسی دشوار است. برخی سابقه زیلوبافی در میبد را تا قرن هشتم به دوره مظفریان مسبوق می‌دانند و برخی دیگر سابقه وقدمت آن را کمتر از این تصور می‌کنند. ناصرخسرو قبادیانی در سفرنامه در ضمن توصیف وضعیت و موقعیت شهر تون (فردوس کنونی) مینویسد: "گفتند در این شهر چهارصد کارگاه بود که زیلو بافتندی ...".احتمالا قدیمیترین سندی که از زیلو وزیلوبافی نام برده است ،همین سفرنامه ارزشمند است. نگارنده را گمان بر آن است که وجود راه مستقل میبد به خراسان و ارتباط وتبادل تجاری وفرهنگی مردم این خطه با اهل آن سامان سبب انتقال این صنعت از آنجا بدین جا شده است.
یکی از قدیمیترین و درعین حال نفیس‌ترین زیلوهایی که در میبد موجود است ،متعلق به قرن 12 است و بر آن 24 سجاده طرح شده است. رنگهایش با مختصر اختلاف در مجموع همانند و چشم نواز است. درحاشیه این زیلوی نفیس این جملات که کلمات آن به چندرنگ و ترتیب مختلف است ،مشاهده میشود: " وقف صحیح شرعی نمود جناب ستوده آداب حاج الحرمین الشرفین حاجی عبدالرشید خلف مرحوم عبدالغنی المیبدی بر پیش قبه مسجدجامع مزبور بیرون نبرند مگر در شبستان مسجد مزبوره برند. تحریرا فی سنه شهر ربیع الثانی 1188".
تصویر1: زیلویی با قدمت 6 قرن. (مسجد جامع میبد)
دو زیلوی کهنه دیگر در مسجد رکن آباد میبد نگهداری میشود: بر روی یکی از آن زیلوها ابیات زیر بافته شده است:
غرض نقشی است کز مابازماند
که هستی را نمی بینم بقائی
مگر صاحبدلی روزی به رحمت
کند در کار درویشان دعائی
سه فرد زیلوی نفیس و خوشرنگ در مسجدجامع هفتادر عقدا نگهداری میشود که در نوع خود کم نظیر است. دوفرد از این زیلوها بافته و عمل حاجی باقر میبدی در سنوات 1070و 1083 هجری قمری است. زیلوی تاروپود گسسته ای هم در صحن مسجد نگهداری میشود که قدمت آن به سال 1023 میرسد.
چند نمونه از زیلوهایی که درعهد قاجار بافته شده است را در مساجد میبد ویزد میتوان دید. یک نوع آن زیلوی آویختنی است به اندازه تقریب یک متر در دومتر، که در سال 1279 توسط عبدالوکیل میبدی یزدی بافته شده و در مسجد میرچخماق یزد آویخته بوده است.
نخ و رنگ
پنبه ماده اولیه و اصلی زیلو محسوب میگردد. امروزه کارخانه های ریسندگی با وسایل مدرن نخ مورد احتیاج زیلوبافان را تولید و عرضه میدارند. در گذشته زنهای خانه دار نخ را می رشته اند.
در گذشته نوعا رنگها از روناس و پوست گردو وانار تهیه میشده است ،اما رنگهایی که امروزه استفاده میشود،تماما شیمیایی است. در گذشته پنبه ای موسوم به "مله" (malla) که رنگ آن متمایل به زرد بود، کاشته میشد و به همان رنگ طبیعی در زیلوبافی مورد استفاده بود.
از لحاظ ترکیب رنگ ،زیلو انواع و اقسامی دارد بدین ترتیب: آبی و سفید- مشکی و سفید- مله و سفید- مله و آبی- قرمز و سفید- آبی و گلی- سبز ونارنجی- فیروزه ای وعنابی- روناسی و سفید.
دستگاه زیلوبافی از 2 پایه اصلی که شباهتی به دارکول گلیم بافی دارد تشکیل شده است. زیلوبافان این 2 پایه را "اسون"(osoon) می‌گویند (اسون صورتی از کلمه استن و تستون است). تیر بالا و پایین (نورد)، علم پشت، چوب پشت، کلی(kali)و کمونه اجزای دیگر این دستگاه است. علم پشت چوبی است عمودی به موازات اسونها و "شلیت" به دو سر آن وصل میشود. تعداد مشخصی از تارها به رشته های کلفت و چندگانه شلیت گره زده میشود. اگر استادکار با 13 رشته از رشته های شلیت کارکند وبا عقب و جلو بردن و دردام کمانه انداختن آنها نقش (منظور از نقش در اینجا نقشهای حاشیه نیست که آن مجهای مخصوص واضافه بر این مقدار دارد) مورد نظر را ببافد، می‌گویند نقش زیلو 13 تایی یا سیزده "مجی" است. هرچه تعداد مجها بیشتر باشد، بافتن زیلو پیچیده تر و کار حساس تر میشود. در گذشته زیلوهایی بافته میشده اند که هفتاد تایی بوده اند.
تصویر2: دستگاه زیلوبافی و اچزا تشکیل دهنده آن
نقوش زیلو بر حسب مج
نقشها را میتوان به سه نوع تقسیم نمود: پنج تایی(مجی)،هفت تایی و سیزده تایی.
1- پنج تایی
- چشم بلبلی
- پرگ (parog)
- مهرگ(mohrog) بریده
2- هفت تایی
- بافتوگ
- پرت توره (پرت در گویش مردم به معنای رد و اثر و توره به معنای شغال است. این نقش شباهت کامل با اثر شغال دارد)
- زلفگ
- مفرش حلقه
- زنجیروگ
- تالوگ
- رکن الدینی
- چار کلگ(kolog)
- سروگ
- خزن قفلی
- چشم بلبلی
3- سیزده تایی
- گره
- بند رومی
- پیله آبی کار (سفیدکار)
- کلی
- گچ کند
- تالوگ
- سرو
- سینه ریز
- کمری(komori)
- پرت گرگ
- هشت پر بریده
- هشت پر توپر
- چینی
نقش مشترک پنج تایی و هفت تایی ،چشم بلبلی است و نقشهای تالوگ و سروگ هم به صورت هفت تایی و هم به صورت سیزده تایی بافته میشود.
تصویر3: هنرمند زیلوباف در حال بافت زیلو
استادان بافنده
در آخر شایسته است ازاستادانی یاد کنیم ،که درطول سالیان دراز به بافت این زیرانداز زیبا همت گمارده اند. قدیمیترین نام بافنده ،بافته شده برروی زیلو، مربوط به "علی بیک ولد استاد حاجی المیبدی" به تاریخ 1176 هجری قمری است که درمسجد جامع ابرندآباد موجود است وبصورت 5 نقش سجاده ای بافته شده است. از متاخرترین بافندگان زیلو در میبد "حاجی بمان اکبر حقیری" ، "بمانعلی امامی" معروف به "بمانعلی مختار"، "محمد حسن غنی پور" مشهور به "محمد حسن یدالله" و"حبیب باغستانی" هستند که شاید آخرین بازماندگان این هنر اصیل وارزنده وزیبا باشند وجز تعدادی اندک ،دیگر کسی به پویایی این هنر اصیل و ارزنده نمی‌اندیشد وچه بسیارند نقوشی که آرام آرام می‌روند تا به بوته فراموشی سپرده شوند.