مقدمه:
هنر اقوام و ملل در حکم حرکتی است بالنده، تحت تاثیر شرایط ویژه اجتماعی- اقلیمی مسلط بر محیط زیست انسانها و محل نشو و نمای آنان. هنرهای ملی، عموما نشانه هایی است از سیر تکامل فرهنگ و اوضاع و احوال ویژه هر قوم.
انسان ابزار ساز برای گردآوری ، حمل و تقل و نگهداری خوراک و اشیا مورد نیازخود احتیاج به سبد و پس از آن ظروف سفالین پیدا کرد. و بدین گونه پس از سبد بافی سفالگری کهن ترین دستافریده آدمی گردید.
در واقع هنر، سفالگری، به دلیل عمومیت و مردمی بودن آن ، در هر منطقه، ناحیه و حتی کارگاه، گویای ویژگی های اقلیمی،تاریخی، اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و هنری کسانی است که در آن منطقه می زیسته اند.زیرا طرز ساخت ظروف و اشیا سفالین ، از نظر روش فنی، اشکال، رنگها و نقوش تزئینی مورد استفاده، زبان گویایی است که پس از هزاران سال، ما را به شیوه تفکر و قدرت تخیل سازندگان آن آشنا می کند، و رازهای بسیاری را که نگارش و تکلم قادر به انتقال آنها نبوده است، بر ما فاش می سازد.
تعاریف
لغت «سفال» (Pottery) که امروزه به هر مصنوع ساخته شده از هر نوع خاکی هم قابل اطلاق است، از لحاظ فنی عبارت است ازآن دسته از آثار، اشیاء، ظروف و محصولاتی که با «خاک های ثانویه» که شاخص ترین آن «خاک رس» است، ساخته می شود.
واژه «سرامیک» (Ceramic) که مشتق از کلمه «کراموس» (Keramos) یونانی است از لحاظ معنا «لوله ای از گل پخته» را مفهوم می سازد و از نظر فنی عبارت است از کلیه فرآورده هایی که با «خاک های اولیه» که شاخص ترین آن «خاک کائولین» یا «خاک سفید» است، ساخته می شود.
به هر حال سفالگری یکی از قدیمی ترین صنایع بشری است و جالب آن است که بدانیم، سفال در واقع حاصل استفاده از «چهارعنصر» یا «عوامل اربعه» یعنی آب، خاک، باد وآتش است و در تمامی تمدن های شناخته شده جهان، سفال یکی از صنایع، حرفه ها و هنرهای مطرح و سفالگری عرصه ای برای بروز خلاقیت هنری گروهی از صنعتگران و هنرمندان آن بوده است.
امروزه سفال، سرامیک و کاشی، جزیی از دانش وسیع و گسترده سرامیک است و در تمامی کشورهای جهان از پایگاه و منزلت مناسبی برخورداراست.
تاریخچه سفال، سرامیک و کاشی در جهان
به اعتقاد برخی از پژوهشگران و به پشتوانه ظروف و نمونه های به دست آمده از کاوش های باستان شناسی، زادگاه سفالگری، ایران بوده و از این کشور به دیگر نقاط جهان راه یافته است. نمونه های به دست آمده توسط «رمان گیرشمن» - باستان شناس معروع فرانسوی- در حفریات بختیاری که مربوط به ده هزار سال ق.م. است قدمت سفالگری در کشورمان را مشخص می سازد. اشیاء مذکور تماماٌ بدون استفاده از چرخ سفالگری ساخته شده و بررسی ها نشان می دهد که در آن زمان، سفال سازان از کوره پخت سفال نیز بی اطلاع بوده اند و احتمالاً ظروف گلین تولیدی را کنار همان آتشی که برای پخت گوشت شکار مهیا می کردند، می پختند. به هر حال سفال، سرامیک و کاشی که امروزه یکی از مصالح ضروری ساختمان نیز می باشد، از هزاران سال پیش به صورت ابتدایی وحتی بدون استفاده از کوره پخت تهیه می شده است.
در 6000سال ق.م. نخستین نشانه پیدایش کوره پخت در سفال سازی دیده می شود چرا که، ظروف سفالینی که از آن دوره باقیمانده تا حدودی «آتش خوار»است.
چرخ سفالگری هم یکی از قدیمی ترین ماشین هایی است که بشر شناخته است و آثار و مدارک نشان می دهد، اولین چرخ سفالگری در مصر باستان ساخته شده است. قدمت چرخ سفالگری چینی نیزبه چندین هزار سال پیش می رسد. چنان که ایرانی ها و یونانیان نیز چرخ سفالگری را قبل از میلاد مورد استفاده قرار می دادند.
در روزگاران گذشته، سفال، سرامیک وکاشی بیشتر برای تزیین معابد، آرامگاه ها، خانه ها، پیاده روها، کلیساها وشهرها به کار برده می شد. مقبره «ملکه سبا» در شهر«اور» (Aure) از شهرهای سومر با سفالینه ها و سرامیک هایی به شکل برگ که با طلا و صدف زینت یافته بود، ساخته شده است و از نخستین ثراره ق. م. تا سده شانزدهم میلادی در مکزیک باستان و آمریکایی مرکزی، این نوع سفال وسرامیک تزیینی در سطح مجسمه ها، زینت آلات و جواهرات با تکه هایی از طلا ونقره به کار برده می شده است.
مصری ها هم زمان با فرهنگ سومری ها، دیوار معابد وستون ها را با این نوع سرامیک وشیشه و سنگ های نمیه قیمتی تزیین می کردند و در حدود 300 سال ق.م.، یونانی ها برای اولین بار متوجه شدند که اگر سرامیک در اندازه های کوچک ساخته شود، مقاومتش بیشتر می شود.
در قرن های بعد یونانی ها و رومی ها استفاده بیشتری از سرامیک کرده و آن را برای ساختن دیوارها، فرش کف ویلاها، تزیین چشمه ها، پیاده روها ومیادین به کار بردند. اندازه های سرامیک، چهارگوش های کوچک و رنگ های آن سیاه، سفید، قرمز و سبز بود.
سال های اوج سرامیک مربوط به دوره اولیه مسیحیت در ایتالیای جنوبی است که مقارن با دوره بیزانس بود. مسیحیان اولیه، دیوارهای سرداب ها را با سرامیک تزیین می کردند ودر زمان «امپراتورکنستانتین» هنر سرامیک سازی و طراحی آن از سرداب ها به زینت دیوارهای کلیساهای کوچک و کلیساهای جامع رسید.
عامل روحانیت دین مسیح، هنر سرامیک سازی را تغییرداد و طرح های جهانی آن روزگار جای خود را به طرح های مذهبی داد وسرامیک ها طوری طراحی می شد که ازروی این طرح ها، موعظه های مذهبی به وسیله دیوار به بی سوادان ارائه و آموخته می شد.
هنرمندان سرامیست در آن زمان از قسطیطنیه به شهرهای دیگر فرستاده می شدند که داخل کلیساها را با سرامیک تزیین کنند. آنها همراه با سرامیک از گوهرهای درخشان و شیشه هم استفاده می کردند. بنابراین در این دوره از تاریخ، بشر شیشه را شناخت و این شناسایی مقدمه تولید سرامیک هایی با لعاب شیشه ای بود.
درسده های چهارم تاششم بعد از میلاد، هنر سرامیک سازی به حد اعلای اوج خود رسید و شهرهای ونیز، رم و قسطنطنیه، مراکز بزرگ و عمده این هنر شد وبهترین نمونه های آن هم اکنون در «مسجد ایاصوفیه» در استانبول موجود است.
درآغاز قرن دهم میلادی، طرح و نقش و مضامین سرامیکها، ناشی از موضوعات مذهبی بود. در قرن چهارم میلادی و بعد ازدوره رنسانس، دوران زوال سرامیک سازی آغاز و برای قرن ها ادامه پیدا می کند. در این سال ها، هنرمندان سرامیک ساز که از اهمیت کار نقاشان دوره رنسانس مطلع بودند، با تلاش فراوان سرامیک ها را به گونه ای طراحی و ارائه می کردند که بیننده به اشتباه می افتاد و تردید می کرد که طرح روبه رو نقاشی با رنگ روغن است یا سرامیک و به این ترتیب تابلوهای نقاشان آن زمان را روی سرامیک ارائه می دادند.
پس از سال ها با تغییر وضع اقتصادی، به دلیل آنکه مصالح، طراحی ونصب سرامیک، گران بود، نقاشی با آب و رنگ روی دیوار گچی در معماری، جانشین سرامیک شد وهنرسرامیک سازی بخصوص در شهر فلورانس ادامه پیدا کرد.
ایتالیا در اواسط سده نوزدهم میلادی، شاهد احیای هنر سرامیک سازی بود و سرامیک سازان، در نما و دکوراسیون دیوارها سرامیک را مورد استفاده قرار دادند ولی جنگ دوم جهانی باعث شد که تکنیک قدیمی و باستانی تهیه مصالح از بین برود که بخصوص این تغییر در آمریکا بیشتر مشاهده می شود.
پس از جنگ جهانی دوم، سرامیک سازان، سبک جدید سرامیک سازی را با روش باستانی آمیختندو این هنر را با صحیح ترین شکل ارائه کردند. این زمان که پایان دوره باستانی سرامیک بود، صنعت جدیدتری توسعه پیدا کرد و سرامیک جزء لوازم ضروری ساختمان ها و تزیین داخلی آنها شد. با توسعه این هنر، اجزاء و مصالح تهیه سرامیک تکامل یافت وانواع سرامیک ها مانند لوازم داخلی حمام، آشپزخانه، سرامیک برای مفروش کردن کف ها و پوشش دیوارها در چهارگوش های مربع و مستطیل و حتی چند ضلعی های بزرگ و کوچک با رنگ ها و طرح های مختلف تهیه شد. در حال حاضر نیز سفال و سرامیک سازی از اهمیت و اعتبار خاصی در کارهای صنعتی و ساختمانی و حتی تولید ظروف، اشیاء ومحصولات مصرفی و تزیینی برخوردار است و هنرمندان زیادی در سراسر جهان انواع ظروف و فرآورده های گوناگون را با صرف وقت و دقت فراوان با کیفیتی مطلوب و به گونه ای هنری عرضه می دارند که مورد توجه و عنایت ویژه هنردوستان است.
از میان کشورهای آسیایی بجز ایران، ممالکی مانند ژاپن، چین، هند، تایلند، اندونزی، کره جنوبی و مالزی و دربین ممالک اروپایی ، فرانسه، ایتالیا، آلمان و انگلیس شاخص ترین آثار سفالی و سرامیکی را تولید و عرضه می دارند. ضمن آنکه هنر سفالگری در بسیاری از کشورهای آفریقایی و قاره اقیانوسیه و نیز درمیان ممالکی همچون ایالات متحده آمریکا و کانادا از جایگاه و اعتبار خاصی برخوردار است.
تاریخچه سفال وسرامیک سازی در ایران:
همان طور که ذکر شد، زادگاه سفال سازی، ایران است واولین سفالینه هایی که مربوط به حدود 10.000 سال ق.م. است،مؤید پیشینه این «هنر- صنعت» است. ضمن آنکه برخی از نمونه های کاشی که در کاوش های باستان شناسی به دست آمده و مربوط به 14.000 سال پیش است، قدمت سفال و سرامیک سازی در ایران را به 12.000سال ق.م. می رساند.
تردیدی نیست که نخستین سفالینه ها صرفاٌ به وسیله دست و بدون استفاده از چرخ سفالگری، لعاب و حتی کوره پخت تولید و عرضه می شد و نمونه های به دست آمده حاکی از آن است که این گونه محصولات، به تقلید از سبدهایی که با ترکه درختان می بافتند، ساخته شده و در بسیاری موارد، سبد به صورت قالبی برای ساختن ظروف سفالین به کار می رفته است.
ظروف سفالین منقوش و غیر منقوش متعددی که از نقاط مختلف ایران به دست آمده، نشان می دهدکه این هنر در دوره پیش از تاریخ ایران، طرف توجه فوق العاده مردم کشورمان بوده و تعداد زیادی از آثار سفالین مربوط به دوران پیش از تاریخ در قبرهای مردگان دفن شده است، زیرا مردم آن زمان عقیده داشتند که پس از مرگ، احتیاجات مادی آنها در دنیای دیگر ادامه خواهد یافت وهنگام به خاک سپردن آنان خوراکی ها وآشامیدنی های مورد نیازشان را برای آخرین بار در ظروف سفالی ریخته و در کنار آنها قرار می دادند.
صحبنظران اعتقاد دارند که شروع کشاورزی و استقرار انسانها در مکانی خاص که در «دوره نوسنگی» صورت پذیرفته در تولید و ساخت سفال تأثیر بسزایی داشته است و نمونه هایی که از منطقه «گنج دره» و نیز غارهای «کمربند» و «هوتو» در نزدیکی بهشهر به دست آمده مؤید و جود سفالگری در ایران در حدود 8000سال ق.م. است.
پیدایش کوره پخت در 6000سال ق.م. دگرگونی کیفی قابل ملاحظه ای در محصولات سفالی ایران و دیگر مناطق جهان برجای گذاشت و موجبات رونق تدریجی این صنعت را فراهم آورد.
صنعت سفال سازی در حدود هزاره پنجم ق.م. باز هم از نظر کیفی وفنی ترقی کرد. ظروفی که در «سیالک» (سیلک) –کاشان- و همچنین در «شوش» به دست آمده قرمز رنگ و دارای لکه های دودی وسیاه است و حتی در مواردی خطوط عمودی و افقی مانند سبد بافی روی آنها دیده شده است. ضمن آنکه جداره داخلی این ظروف ماده ای شبیه لعاب دارد. به طور خلاصه می توان گفت: سفال سازی به عنوان یک صنعت یا حرفه در 4700سال ق.م. در ایران آغاز شده است و در همان تاریخ در دره های «دجله» و «فرات» و «سند» نیز معمول بوده است.
بدون تردید، اختراع چرخ سفاگری ساده و استفاده از آن در شکل بخشیدن به ظروف سفالین- که به حدود هزاره چهارم ق.م. مربوط می شود- تحولی جدید در صنعت سفال سازی به وجود آورد و باعث شد تا محصولات از نظر شکل، متنوع تر و از لحاظ ساخت، ظریف تر گشته و میزان تولید نیز افزایش یابد.
در اواسط هزاره سوم ق.م. نمونه هایی از سفال های تولیدی در شوش به دست آمده که یقیقناًٌ با چرخ های سفالگری کاملی تولید و در حرارتی مناسب- حدود 1000درجه سانتیگراد- پخته شده است. افزون بر این، نمونه هایی از ظروف سفالین نقش دار دوره مورد اشاره در نقاط مختلف ایران نظیر سیالک، لرستان، تپه حسنلو (آذربایجان)، تپه حصار(دامغان)، اسماعیل آباد (قزوین) و تخت جمشید کشف شده که زیباترین اشیاء جهان در زمینه سفال سازی محسوب می شود و به خوبی مهارت استادکاران آن زمان را بازگو می کند.
این سفال ها که اغلب دارای رنگ قرمز آجری است و نقوشی سیاه رنگ دارد، از زیباترین اشیاء سفالین پیش از تاریخ محسوب می شود. نقوشی که روی این ظروف به کار رفته، اگر چه دارای جنبه تزیینی است، اما ظاهراً برای سازندگان ظروف و کسانی که آنها را مورد استفاده قرار می دادند دارای ارزشی بیش از این بوده است و بیشتر حکم وسیله ای را داشته تا با کمک آن جنبه ها و جهات مختلف زندگی خویش ار به نمایش بگذارند وبیم ها، امیدها، آرزوها، و آرمانهای خویش را تجسم بخشند. در پی اختراع چرخ های سفالگری اولیه که شرح آن گذشت، درکوره های ابتدایی نیز که به طور عمده شامل یک گودال و دو مجرا برای ورود و خروج هوا بود، تغییراتی به وجود آمد و در آنها محلی برای آتشدان ومحفظه ای برای قرار دادن ظروف سفالی که به وسیله شبکه ای آجری از هم منفک می شد، پیش بینی شد که کوره های جدید امکان پخت بهتر و طبعاً کیفیت مناسب تر فرآورده های سفالین را فراهم آورد.
از ویژگی های سفالینه های پیش از تاریخ ایران توجه سفال سازان به استفاده از طرح ها و نقوش واقعی در آثار است وآنها تلاش می کردند تا نقوش حیوانات و پرندگان نظیرمار، روباه، قوچ، لک لک و ... را بر روی بدنه سفالینه پدید آورند و البته گاه پای حیوان یا شاخ حیوانی بلند ترو کشیده تر از اندازه واقعی او- به گونه ای که در سفالینه های به دست آمده از شوش مشاهده می شود- تصویر شده است.
در حدود 1500 سال ق.م. به علت گسترش فلزکاری و تهیه انواع ظروف از فلز، ساخت ظروف سفالین تا حدودی از رونق و رواج پیشین افتاد اما در اوایل هزاره اول ق. م. بهترین نمونه کاشی های ایرانی تولید می شد که کاشی های دروازه معروف «ایشتارد بابل» که هم اکنون در «موزه برلن» موجود است، از آن جمله است.
در همین زمان هنر کاشی کاری در شوش و نواحی غربی و مرکزی ایران رواج داشته و در تزیینات دیوارهای «کاخ هگمتانه» کاشی های الوان به سبک دروازه ایشتارد بابل به کار رفته است.
نکته جالب در خصوص کاربرد سفال در دوران پیش از تاریخ کشورمان، استفاده از آن به عنوان مهر برای مراقبت از کالا واحراز هویت مالک آن است که در این رابطه مهرهای جالب و کوچک سفالی که به طور عمده با طرح ها ونقوش نباتی و حیوانی وگاه انسانی به صورت هندسی و بسیار ساده همراه بوده است تولید شده و نمونه های متعددی از آن در مراکز تمدنی ایران پیش از تاریخ- نظیر آنچه که در هند هم دیده شده است- به دست آمده است. طی حفریات انجام شده در «زیگورات چغازنبیل» نمونه های متعددی از انواع کاشی ها و آجرهای لعاب دار- به رنگ های سفید، آبی و سبز- به همراه تعدادی از پیکرهای کوچک سفالی به دست آمده که خود نشان دهنده رونق تولید آجرهای لعاب دار و رواج سفالگری در دوره تمدن عیلامی دارد.