شبه جزیره بالکان در جنوب قاره اروپا قرار دارد. بخش جنوبی شبه جزیره بسیار زیاد در آب پیشرفته است. این بخش از شبه جزیره بالکان و تعدادی جزایر کوچک پراکنده در اطراف آن که در دریای اژه قرار دارند و سرزمینهای کرانه‌های دریایی آسیای صغیر، کشور یونان باستان را تشکیل می‌دادند. یونان باستان به سه بخش تقسیم می‌شد: یونان شمالی، یونان مرکزی و یونان جنوبی که آن را پلوپونز مینامند.
یونانیان مردمانی کشاورز بودند که نیاکان آنها را از نژاد «دریانوردان» هند و اروپایی می‌دانند. آنها نخست مقدونیه را تسخیر کرده بودند و بعد در همه سرزمینهایی که امروزه یونان می‌نامیم پراکندند.
یونانیان برای مدت طولانی کشاورز باقی نماندند، چون منافع زندگی در شهر را دریافتند. البته هنگامی که زندگی در شهر را آغاز کردند. برخی از شهرها را بنا کردند و برخی از آنها را بر خرابه‌های باقی مانده از پیش بازسازی کردند. زمینهای اطراف شهر را برای کشاورزی محفوظ نگهداشتند.
سرچشمه تمدن یونان باستان از کجا بود؟
اگرچه فرهنگ یونان باستان تا اندازه‌ای مدیون تمدن مصریان، فنیقیان و بابلیان بود، اما ریشه تمدن یونان، در اصل از جزیره کرت است. این جزیره در جنوب شبه جزیره بالکان، در دریای مدیترانه قرار دارد. اهالی کرت، کشاورزی پیشرفته داشتند.
ظرفهای سفالی لعابدار، اشیاء شیشه‌ای، جنگ‌افزار و مجسمه‌های کوچک از آنها بر جای مانده است. از شهرهای مهم کرت عبارت بودند از: کنوسوس، فایستوس، گورتینا و گورنیا.
تمدن کرتی را تمدن مینویی یا مینوسی هم مینامند و این تمدن حدود سالهای 3400 تا 1200 پیش از میلاد ادامه داشت. این نکته را هم باید یادآور شویم که کرتی‌ها نوعی خط داشتند که تا به امروز خوانده نشده است. آنها با سرزمین و تمدنهای خاورمیانه باستان مصر، بابل و … نیز تماسهایی داشتند.
تمدن کرت چگونه جای خود را به تمدن دیگری داد؟
مردم کرت، مردمی بودند با فرهنگ که از جنگ و ستیز گریزان بودند. به علاوه موقعیت اقتصادی پیشرفته‌ای که داشتند آنها را راحت‌طلب بار آورد. اقوامی به نام اکیئی‌ها که بخشهایی از شمال شبه جزیره بالکان را در چنگ آورده بودند، به شهرهای کرتی حمله بردند و آنها را تاراج کردند.
پس از اکیئی‌ها، دورین‌ها که قبایل یونانی بودند و در شمال این سرزمین زندگی می‌کردند، کار جزیره کرت را یکسره ساختند و به نفوذ فرهنگی آن پایان دادند.
باید افزود حدود سال 1500 ق.م، آتشفشان «ترا» که تقریباً در فاصله 110 کیلومتری کرت بود فوران کرد و مناطق مسکونی را تا ارتفاع چند متر به زیر خاک برد. آتش‌سوزی مهیبی هم در شهر کنوسوس، پایتخت کرت رخداد که این شهر را به کلی ویران کرد. علت آتش‌سوزی را به نام تزئوس منسوب می‌کنند.
در سالهای پایانی فرهنگ مینویی، این فرهنگ در نواحی شمالی یونان، مقدونیه، تروا و جزایر دریای اژه گسترده شد. فرهنگ مینویی با فرهنگ بومی این مناطق درهم آمیخت و فرهنگ نویی شکوفا شد که آن را فرهنگ میسینایی منسوب به سرزمین میسینی مینامند. به فرهنگ میسینایی، فرهنگ اکیئی و هلادی نیز می‌گویند.
«عهد هومری» در یونان باستان چیست؟
حدود سالهای 1100 پیش از میلاد تعداد بسیاری از قبایل دوری از شمال غربی شبه جزیره بالکان به سمت جنوب هجوم آوردند. دوری‌ها که جنگجو بودند حتی نسبت به اکیئی‌ها نیز در سطح پایین‌تری قرار داشتند.
آنها در یونان مرکزی و پلوپونز نفوذ کردند، نواحی میسینی را تسخیر کردند و تعدادی از مردمان بومی را اسیر کردند. گروهی از آنها منطقه لاکونی در جنوب شبه جزیره بالکان را فراچنگ آوردند. در این منطقه، در قرن نهم پیش از میلاد، دولت اسپارت بنیانگذاری شد.
بنابر آنچه گذشت، در آغاز هزاره اول پیش از میلاد ملیت یونان باستان شکل گرفت. در همین سالها بود که سلاحهای آهنی (شمشیر و نیزه) و دیگر افزارهای جنگی آهنی ساخته شد و استفاده از آهن روز‌افزون گشت. زندگی روزمره مردم و صحنه‌هایی از زندگی فرهنگی و اجتماعی دوره‌ها، که شامل سده‌های دوازده تا هشتم پیش از میلاد است، در دو کتاب هومر منعکس شد. از این رو این دوران را، «عهد هومری» مینامند.
کتابهای هومر چه نام دارند؟
هومر، مشهورترین شاعر حماسه‌سرای یونان باستان است. او طی سالهای آخر سده نهم تا اوایل سده هشتم پیش از میلاد می‌زیست. بنا به روایت مشهور، هومر نابینا بود.
برخی از دانشمندان باستان‌شناس، اساساً وجود شخصی به نام هومر را که اشعاری سروده باشد، انکار می‌کنند. در هر صورت، آنچه امروزه به هومر منسوب است دو کتاب است: ایلیاد و اودیسه.
در ایلیاد، وقایع جنگ اکیئی‌ها با اهالی تروا و زندگی یونانیان تا سده هشتم پیش از میلاد بازگو شده است.
کتاب اودیسه،شرح ماجراهای بازگشت قهرمانان پس از جنگ تروا، بویژه شرح حال قهرمانی به نام اولیس است. این دو کتاب از شاهکارهای ادبیات جهان محسوب می‌شود.
به چه شهرهایی «دولت شهر» می‌گفتند؟
پس از آنکه شهرنشینی در یونان باستان آغاز گشت، در هر شهر بتدریج یک نظام حکومتی تشکیل شد. حکومت در آغاز در دست کشاورزان ثروتمند بود. اما این کشاورزان اندک، اندک تمام وقت خود را یا به کشاورزان دیگر اجاره می‌دادند و یا می‌فروختند.
در همان وقت کسانی که در شهر می‌زیستند، خود را برتر و قویتر از آنهایی می‌دانستند که روی زمین کار می‌کردند. موفقترین این افراد، حکومت بر مردم را در دست گرفتند و خود را اریستوکرات نامیدند. به این گونه حکومت اریستوکراسی می‌گویند.
اریستوکراسی یعنی حکومت اشراف. هر یک از شهرهای یونان باستان را که حکومت مستقلی داشت «دولت شهر» می‌نامیدند.
مشهورترین «دولت شهر»های یونان باستان عبارتند از آتن و اسپارت.
سقراط که بود و چگونه کشته شد؟
سقراط، از اندیشمندان آتنی بود که به نظم اجتماعی آتن اعتراض داشت. او معتقد بود که انسان باید آزاد باشد و خود دریابد که چه باید انجام دهد. وی از دوستان نزدیک پریکلس بود.
پس از مرگ پریکلس، سقراط شاگرادان خود را علیه نظم اجتماعی آتن برانگیخت. سخنان سقراط سبب شد که جوانان نیز علیه اشرافیت و ستم آنان برآشوبند. از این رو سیاستمداران آتنی بر آن شدند تا مانع کار سقراط شوند. سقراط را در دادگاهی محاکمه کردند و او را به مرگ با خوردن زهر محکوم نمودند. سقراط با نوشیدن جام شوکران شرافتمندانه مرد ولی زیر بار سخنان یاوه اشراف آتن نرفت.
افلاطون که بود؟
افلاطون شاگرد و جانشین سقراط بود. وی اندیشه‌های خود را از زبان سقراط بیان می‌کرد. او معتقد بود که آموزشهای سقراط برای همیشه اعتبار دارد. افلاطون کتابی به نام جمهوریت دارد که در آن روشهای ایده‌آل حکومت کردن را توضیح می‌دهد.
مردمان آتن چگونه روزگار می‌گذراندند؟
مردمان آتن نسبتاً ساده می‌زیستند. پارچه‌هایی از پنبه و یا پشم می‌بافتند و آنها را به دور بدن خود می‌پیچیدند و دنباله آن را روی شانه می‌انداختند. پسران آتنی، موسیقی، خواندن و نوشتن می‌آموختند، اما دختران هیچ‌گونه آموزش خاصی نداشتند. بیشترین توجه مردمان آتن به پرورش اندام بود و مردان جوان بیشتر به ورزش و کسب مهارتهای نظامی می‌پرداختند.
بویژه دانشمندان آتنی را باید بنیان‌گذار فلسفه قدیم دانست. کلمه فلسفه نیز یونانی و به معنی دانش است، و فیلسوف یعنی دوستدار دانش. دانشمندان بسیاری نیز در آتن پرورش یافتند. از جمله آنها می‌توان سقراط، افلاطون، ارسطو، تالس، فیساغورس، اقلیدس، بقراط و ارشمیدس را نام برد.
ارسطو که بود؟
ارسطو از بزرگترین دانشمندان یونان باستان است که طی سالهای 384 تا 322 پیش از میلاد می‌زیست. ارسطو، هم فیلسوف بود و هم دانشمندی برجسته. وی کتابهای بسیاری درباره موضوعهای مختلف علوم نوشته بود. متأسفانه امروزه تنها چند کتاب از او برجای مانده است.
از کتابهای مشهور او: اخلاق، سیاست، حکومت آتن، فن شعر و فن سخنوری را می‌توان نام برد. ارسطو شاگرد افلاطون بود، اما برخی از نظریه‌های او را قبول نداشت.
آتن و اسپارت چه تفاوتی با هم داشتند؟
آتن دولت شهری بود که حکومت دموکراسی نخستین بار در آن بنیاد شد. دموکراسی به این معنی بود که شهروندان آزاد، می‌توانستند دولت خود را انتخاب کنند و اگر دولت مطابق میل آنها رفتار نمی‌کرد، دولت را تغییر می‌دادند.
نظام حکومتی دولت شهر اسپارت با آتن تفاوت داشت. اسپارت یک دولت شهر نظامی بود و همه شهروندان آزاد حق انتخاب نداشتند.
تفاوت دیگر این دولت شهرها با هم این بود که آتنی‌ها، همیشه برای دفاع از آتن و یونان آماده بودند و چندین بار هم این را ثابت کردند، اما آدمهای جنگ‌طلبی نبودند و مقام انسان را برتر و والاتر از این می‌دانستند که بیهوده با هم جنگ و ستیز کنند. آنها به ادبیات انسانی بسیار علاقمند بودند و بیشتر دقت خود را صرف پژوهش درباره مقام و منزلت انسان می‌کردند. مدارسی که در آتن بود که شهروندان آتنی فرزندان خود را برای آموختن دانش و هنر بدانجا می‌فرستادند.
شهروندان اسپارتی چنین نبودند، آنها مردمی جنگ‌طلب و جنگجو بودند و فرزندان خود را از سن هفت سالگی در مدارس نظامی آموزش می‌دادند و آنها تمام دقت خود را صرف یادگیری فنون مختلف نظامی می‌کردند.