مقدمه
فرش ایران بر آمده از هنر اصیل و قدمت آداب ها و رسوم های زیبای ایرانی می باشد. فرش هایی ایرانی با نقوش و تزئینات خیالی باغ گونه خود به جان و روح انسان ، توان زندگی را هدیه می کند.
با توجه به مطالعات انجام شده توسط محققین و کارشناسان هنری، اولین فرش یافت شده به نام پازیریک به ایران و بافنده ایرانی اختصاص دارد. پس این هنر در مملکت و سرزمین ما دارای اعتبار و اصالت خاصی می باشد.
فرش ایران در دوران های مختلف و زمان های گذشته دارای تاریخ و اتفاق هایی می باشد که اطلاع داشتن از آنها باعث می گردد تا به اصل هنر، قدمت هنر و به خدای عشق هنر برسیم.
در این مجموعه به بررسی هنری و اقتصادی فرش ایران در دوره پهلوی می پردازیم تا بیشتر بدانیم و قدردان این هنر و دستان توانمند راهی آن باشیم.
تاریخ فرش پهلوی
در هنر فرش پهلوی می توان به تجارت و صادرات فرش توجه کرد. ولی در این دوره از لحاظ هنری تغییر زیادی در فرش ایران به وجود نیامده است. در واقع در این دوره به هنرمندان توجه و بها داده نمی شد. و هر کس بر طبق آداب و رسوم خانوادگی خود و آنچه که از گذشته به ارث برده بود کار می کرد و هنرش را ارائه می داد.
در این دوره نیز شاهد نامرغوب شدن فرش و از بین رفتن اعتبارات و اصالت آن به دلیل افزایش تقاضا و سفارشات فراوان و مختلف از طرف کشورهای اروپائی و بیگانگان می باشیم. در واقع دیگر از مواد اولیه مطلوب استفاده نمی شد و تقلب در امر بافت نیز رایج شد. پس باعث شده که در راه پیشرفت وا مانده و یا حتی عقب نشینی کنیم.
پس کشورهای رقیب به فکر افتادند تا با ایران به سر رقابت پردازند. که استفاده از طرح های ایرانی در آثار و کارهای خود و فروش فرش های تولید شده با قیمت کمتر از ایران باعث شده که فرش ایرانی را در جهان کمرنگ کند.
در مجموعه حاضر ما با توجه به اسناد و مدارکی که بین پادشاه ایران در آن زمان ، وزرا و تمام مسئولین اداره های مختلف توانستیم مشکلات و اقدامات لازمه برای بهتر شدن اوضاع را جمع آوری کنیم.
درسال 1292 در خزانه داری کل ایران در دوران پهلوی دستور به کاربردن نقش ها درقالی به صورت های زیر بوده :
نمرۀ 1- حاشیۀ قالی سه ذرعی است و شمارۀ چله آن باید 1680 ریشه باشد و بعد از بافتن حاشیه بزرگ باید تمام حاشیه های کوچک مجدداً بافته شود به این معنی که باید بدواً حاشیه کوچک و بعد حاشیه بزرگ بافته شود و پس از آن باید مجدداً حاشیه تحتانی فوق حاشیۀ کوچک و بعد حاشیۀ بزرگ بافته شود و پس از آن باید مجدداً حاشیۀ تحتانی فوق حاشیه بزرگ بافته شده و شروع به متن قالی شود.
نمرۀ 2- متن قالی سه ذرعی است که پس از بافتن نقشۀ یک به بافتن آن شروع می شود.
نمرۀ 3- حاشیه قالیچه 2 ذرعی است وشماره چلۀ آن باید 920 ریشه باشد که پس از بافتن حاشیه بزرگ حاشیه های کوچک مجدداً به طریق نمرۀ 1 بافته شده وشروع به متن قالی می شود.
نمرۀ 4- متن قالیچه دو ذرعی می باشد و باید از پای نقشه یعنی از آنجا که نمرۀ 4 دارد شروع شود و این نقشه بر خلاف نقشه های دیگر پس از بافته شدن مجدداً از پای نقشه شروع به بافتن می نمایند . همینکه این نقشه چهار مرتبه طولاً و سه مرتبه عرضاً بافته شده قالیچه به انتها خواهد رسید.
نمرۀ 5- نقشه حاشیۀ پنج ذرعی است که به ترتیب نقشه 3 بافته می شود.
نمرۀ 6- متن قالیچه دو ذرعی است وباید پس از بافته شدن نقشه ، نمرۀ مزبور بافته شود واز اینجا که نمره 6 گذاشته شده باید بافته شود و کلیه ترتیب بافتن این نقشه مطابق نقشۀ نمره 2 خواهد بود.
براساس گزارشی که از حکومت اصفهان مورخه 19 اسد 1332 شده ، ادارۀ مالیه اصفهان به عنوان رنگ جوهر مزاحم کسبه بی بضاعت است . رنگهای جوهر مردم را که سرمایه آنهاست میگیرند که بسوزانند به علاوه معادل قیمت آن به اسم جریمانه مطالبه می نمایند و ملاحظه رعایتی از کسبه فقیر را نمی کنند . و نیزاداره مالیه تفنگ های مردم را به عنوان تفنگ دولتی می گیرند و معادل قیمت آن جریمه نقدی می نمایند و که این اسباب زحمت عمده برای اولیای دولت خواهد شد و همه روز اسباب کشمکش فراهم می شود زیرا در زیر دست مردم از هر سیستم تفنگ است، اگر بخواهید مالیه به اسم تفنگ دولتی هرروز مطالبه نماید دچار خیلی محظورات خواهیم شد.
سفارت اتریش تلگرافی در تاریخ 10 اکتبر 1914 به ریاست گمرکات تبریز مخابره نموده و نمونه ای از رنگ رکسین z.y خواسته است که بعد از وصول توسط مهندس شیمیست ادارۀ گمرکات آن را تحت تجزیه شیمیائی در آورده ترکیب و اهمیت آن را از روی درجه ثبات رنگ جوهری آن دوا معلوم نماییم .
مناً وزارت امور خارجه مبادرت می نماید که چند فقره الوان معروف به رکسین و متعلق به کارخانه ی هلندی دلفت سابقاً در تحت تجزیه شیمیائی در آمده و ادارۀ گمرکات اشعار داشت که نظر به جامع نبودن شرایط مقتضیه نمی توان ورود آنها را به خاک ایران قبول نمود آن را به ادارۀ گمرکات ارسال داشته درموضوع قبول آن قرار لازم داده شود در تاریخ 20 دلو 1912 به همین ترتیب نامه ای به سفارت هلند نوشته وآن سفارتخانه را مستحضر داشت که بالفرض جوهری در دفعه اول قبول شود اداره مختار است که در آتیه مجدداً آن جوهر را تحت امتحان و تجزیه شیمیائی در آورده معلوم نماید که کماکان دارای خواص و ترکیب اولیه یعنی در آب وآفتاب و صابون ثابت و تغییر ناپذیر است یا خیر .
در سال 1332 از سفارت آلمان اظهار شده است که دوازده ماه قبل تا به حال یکصد بسته امانت پستی محتوی یونیل و آلیزارین یلو در مشهد برای دکتر پوژن آمده و اداره گمرکات آنها را توقیف نموده و حالاین که ادخال رنگ های مزبور خارج از مقررات معموله نبوده.
در تاریخ 8 نوامبر 1914=19 ذی الحجه 1332 در جواب مرقومه مورخ پنجم عقرب به استحضارمی رساند که اداره گمرکات به موجب تصمیم مورخ 4 اکتبر ریاست ایالتی گمرکات مشهد را مطلع ساخت که ادخال مواد جوهری محتوی درصد کلی را که چند فقره نمونه آن به جهت امتحان شیمیائی به تهران ارسال شده بود به خاک ایران قبول نماید. اداره گمرکات مختار است که تمام مواد جوهری وارده را ولو در دفعۀ اول آن جوهرها قبول شده باشند تحت تجزیه شیمیایی در آورد . محض اینکه اطمینان حاصل شود که الوان مزبور کماکان دارای خواص مقتضیه از یک جوهر ثابت که در آب و نور و صابون رنگ آن تغییر نکند می باشد یا خیر . در این صورت می توان گفت اقدامی که در این موضوع به عمل آمده و سفارت آلمان آن را یک رفتار خلاف قانون تلقی نموده فقط اجرای یکی از وظایف مقرره اداری بوده است .
در سال 1333 چون سابقاً از طرف دولت در منع ورود رنگهای غیر ثابت جوهری و صدور قالی هایی که به این الوان رنگ آمیزی شده محض حفظ منافع هیأت جامعه مملکت اقدامی به عمل آمده بود این اقدام باعث اعتراضات عامه تجار قالی فروش گردید . هیأت دولت کمیسیونی مقرر داشتند که به اعتراضات تجار رسیدگی کنند. هیأت وزرا ترتیب ذیل را در جلسۀ 19 محرم 1332 تصویب نمودند مشروط براین که مواد راجع به تهیه رنگ ثابت و تعلیم طریقه شناختن آن با مواد راجع به اخذ حقوق معافیت تواماً اجرا گردد.
پیشنهاد کمیسیون در مورد فرش ایران دراین دوره :
اولاً از قالی های جوهری که قبل از تاریخ اول میزان اودئیل 1331 وارد گمرک شده وتا این تاریخ در حال توقیف هستند حق معافیت از قرار صدی 3 و از آن تاریخ به بعد از قرار صدی شش گرفته شود.
ثانیاً حقوق صدی شش که از قیمت قالی های انیلینی در موقع خروج آنها از ایران گرفته می شود و ابتدا مقرر بود که از اول برج میزان به صدی نه برسد ( محض رعایت حال تجار اخیراً قرار شد که تا اول برج جدی به همین مأ خذ باقی مانده و از آن تاریخ به بعد اضافه شود ) برای مزید مساعدت درباره صاحبان این قبیل قالی تا اول حمل توشقان ئیل تغییر نکند.
ثالثاً کلیه جرایمی که به واسطه اظهار در موضوع رنگ به قالی های توقیفی در سرحد تا آخر قوس بارس ئیل تعلق گرفته است عفو و بخشیده شود .
رابعاً فرش هایی که در سرحد توقیف هستند و در ده قسمت یک قسمت انیلین دارد یعنی مقدار رنگ جوهری غیر ثابت آنها در برابر رنگ ثابتشان مضمحل باشد. در موقع حمل به خارجه از حقوق سابق الذکر معاف شود.
خامساً خزانه داری کل به مأمورین گمرک در هرجا دستور بدهد که از این به بعد منتها ی سرعت را در معاینۀ قالی های جوهری بکاربرند تا این که مال التجارۀ قالی فروشان در گمرکات حتی المقدورمعطل نشود سادساً خزانه داری کل به کیمیا گرانی که مخصوصاً برای تنظیم رنگ عمل قالی استخدام کرده است اوامر اکیده بدهد که به فوریت و بدون تأخیر به تعلیم و اشاعه استعمال رنگ های ثابت در مراکز عمده قالی بافی مبادرت نمایند. برای تسهیل وظایف این کیمیا گران واخذ نتیجۀ مطلوبه از تجارب و تعلیمات آنها ، خزانه داری کل مجاز باشد که هرگونه اسباب و وسایلی که در خور می داند از قبیل استخدام شاگردان کلاس شیمی عالی دارالفنون و احداث مدارس کوچک کیمیاگری مجانی در مراکز عمده قالی بافی هرچه زودتر فراهم آورد.
سابعاً برای این که از ترک رنگ های جوهری فعلاً سکته ای به صنعت قالیبافی ایران نرسد خزانه داری کل به هر وسیله ای که مقتضی می داند از حالا در مراکز بزرگ قالی بافی رنگ های ثابت به قدر کفایت تهیه کرده تا موقع رفع ضرورت در دسترس قالی بافان ایرانی نگاه دارد و نیز کمیسیون لازم دانسته که در ضمن اجرای این مواد به کافۀ فرش فروشان ایرانی در همه جا رسماً اعلان شود که این واپسین مساعدت و گذشتی است که دولت درباره آنها مبذول می دارد و از این تاریخ به بعد هیچ عرض وتظلمی که منافی مساعی دولت در جلوگیری از تجارت قالی جوهری باشد قطعاً جالب توجه اولیای دولت نخواهد بود .
سال 1920 طبق گزارش مأمورین متخصص گمرکی بندر عباس که وظیفۀ آن ها تصدیق صحت رنگ های قالی می باشد قالی هایی را که از کمپانی قالی شرق در گمرک بندر عباس توقیف کرده بودند فوراً اظهار داشتند که پنجاه درصد رنگ انیلین است . طریقۀ امتحانی که معمول می دارند از این قراراست :
بارها را باز کرده و یک پارچۀ مرطوب روی قالی می مالند و به مجرد آن که فی الجمله رنگی در پارچه نمودار شده فوراً اعلام می دارند که دارای انیلین می باشد . کتابچه ای که دولت ایران راجع به صدور قالی به ممالک خارجه اشاعت داده در قسمت هفتم تحت عبارت ملاحظات و رأی کمیسیون چنین می نگارد :« خزانه داری کل برای امتحان رنگ قالی آلت آزمایش و ابزارهای مخصوص شیمیائی وارد نموده و مابین مأمورین گمرکات تقسیم کرده و بوسیله آلات مزبور، مستخدمین مذکور با وجود عدم آشنایی به اصول ابتدایی علم شیمی با کمال سهولت و صحت وجود و عدم انیلین را در قالی می توانند تشخیص دهند.»
سلطان آباد عراق مرکز تجارت قالی و کمپانی های متعدد از تجار خارجه و داخله تشکیل گردیده ، بطور تخمینی سالی دو کرور تومان قالی و قالیچه از عراق به خارجه حمل می شود کمپانی ها به واسطه داشتن سرمایه ، مصالح فرش را از پشم و نخ تهیه نموده و به تفاوت نقشه و دستورالعملی که به رعیت می دهند به قیمت خیلی نازل اجرت بافت به رعیت می پردازند و چون رعیت بی مایه و محتاج به کارکردن است نصف اجرت قراردادی را قبلاً دریافت می دارد. برای نصف اجرت باقیمانده غالباً کمپانی ها ایراداتی نیز به کارآنها وارد کرده و بیچاره ها را از اجرت باقیماند محروم می دارند و در نتیجه تمام ماحصل دسترنج سالیانه رعایا عاید کمپانی ها است . مثلاً فرشی که به ذرعی هفت هشت تومان تمام می کنند . در داخله ذرعی 20 تومان و در خارجه چهل پنجاه تومان به فروش می رسانند و در حقیقت تحمیلی که از این بابت به رعیت بیچاره وارد می شود که در نتیجه سلامت بدن وعمر خود را روی این کار می گذارند، بسیار وقت آور است .
درسال 1338 از سفارت اتازونی مراسله ای به وزارت خارجه رسیده و اظهار داشته اند که وکیل موسیو تاوشانچیان ، کمپانی آمریکایی معادل شصت عدل قالی از عراق به بغداد حمل نموده که از آنجا به آمریکا ببرند. در سرحد کرمانشاهان به ایراد اینکه در عراق عجم و صفحات همدان ناخوشی وبا سرایت کرده وعدل های مزبورآلوده است آنها را توقیف کرده و گفته اند تا تصدیقی از طرف اولیای امور در عدم سرایت ناخوشی نرسد حمل نخواهد شد و از سفارت مشارالیها حکمی تلگرافاً در این باب به مأمورین گمرک کرمانشاهان خواسته اند صادر شود که عدل های مزبور آلوده به ناخوشی نیست وحمل آنها را ممانعت ننمایند .
مواد مقرر در خصوص شهر کرمان در مورد آسایش کارگران :
• بطور کلی مدت کار برای کارگران در کارخانجات قالی بافی و پارچه بافی درتمام فصول بیش از هشت ساعت نخواهد بود ، مگر برای اشخاصی که بطور مقاطعه و آزادانه کار می کنند.
• حداقل سن اطفالی که در کارخانجات مزبور مشغول کار می باشند نباید کمتر از ده سال باشد.
• ساختمان کارخانجات و یا کارگاهها باید موافق حفظ الصحه ترتیب داده شود .
• ایام جمعه و قتل واعیاد مذهبی و ملی کارخانجات تعطیل خواهد بود .
• کارخانجات مردانه و زنانه باید از یکدیگر علیحده و مجزا ترتیب داده شود.
• درموقع ظهرباید به کارگران فرصتی که حداقل آن یک ساعت ونیم خواهد بود ، داده شود که از هوای کارخانه خارج شده و استراحت نمایند .