رنگرزی گیاهی
تاریخچه :
نمونه های متعدد از آثار باقی مانده در مناطق مختلف جهان چگونگی استفاده از رنگ را در دوران قبل از تاریخ نشان می دهد .
آثار مربوط به دوران غار نشینی ، ار نقاشی های روی دیواره غارها ، صخره ها و سفالینه ها تا رنگهایی که برای تزئین بر پوست بدن استفاده می شد ، قدمت و کاربرد گوناگون را در تاریخ نشان می دهد .
در ایران قبل از اسلام ، رنگرزی سنتهای بسیاری داشته و رنگرزان از احترام خاصی برخوردار بوده اند . نقوش دیواری شوش ، سربازانی را نشان می دهد که لباسهای چند رنگ به تن دارند که به نظر می رسد این نقوش به وسیله نوعی چاپ با قالب باشد . کلافهای نخ و کاسه های کوچک خاص رنگرزی در حجاریهای تخت جمشید نیز نمونه هایی از توسعه هنر رنگرزی در ایران می باشد .
به تبع وجود دستبافتهای متنوع درایران و گسترش نساجی و قالیبافی در طول تاریخ ، رنگ و رنگ آمیزی نیز در ایران از تنوع و گسترش خاصی برخوردار بوده است . کشف" فرش پازیریک " که رنگهای سرخ تیره ، سبز، آبی ، زرد کمرنگ و نارنجی در آن بکار رفته ، نشان از آشنایی ایرانیان با رنگرزی الیاف در دوره هخامنشی دارد .
با گسترش هنر قالیبافی در دوران بعد از اسلام ، هنر رنگرزی نیز توسعه یافت . بی شک ، وفور و تنوع گیاهان رنگزا در نقاط مختلف ایران دراین امر نقش به سزایی داشته است . وجود نمونه های منحصر به فرد قالیهای ایرانی در موزه های جهان شاهد این ادعاست .
از مهمترین مراکز رنگرزی ایرام می توان به فارس ، آذربایجان ، اصفهان ، خراسان ، مرکزی، کاشان ، کرمان ، یزد، لرستان ، همدان و ترکمن صحرا اشاره کرد .
رنگرزی سنتی
تعریف :
رنگین نمودن الیاف یا پارچه های ابریشمی ، پشمی ، کرک، و پنبه را بااستفاده از مواد طبیعی که منشا ء گیاهی یا حیوانی دارند ، با کمک روشهای قدیمی و کاملا" سنتی رنگرزی می گویند .
حد اقل تا یک قرن پیش که رنگینه های رنگینه های شیمیایی نا شناخته بودند ، الیاف مورد استفاده در نساجی بطور سنتی رنگرزی می شدند .
در کشور ما بیش از صد نوع رنگینه گیاهی به ثبت رسیده که از نظر ثبات از درجات مختلفی برخوردار است و بعضی از آنها دارای ثبات کمی بوده وبرای عوض کردن " شید " رنگهای دیگر استفاده می شوند .
رنگرزی سنتی ، با وجود تفاوتهایی که در مناطق مختلف وجود دارد ، دارای فرمول مشخصی است . ابریشم یا پشمی که با مواد گیاهی رنگرزی می شود دارای نوعی جذابیت و زیبایی است که به مرور زمان و در اثر استفاده و قرار گرفتن در معرض نور و مواد قلیائی و .... نه تنها از ارزش آن کاسته نمی شود بلکه به ثبات و درخشندگی آن نیز افزوده می شود . علاوه بر این ، رنگهای سنتی ( گیاهی و حیوانی ) حاصل تجربه صدها ساله مردمان سخت کوش سرزمینی است که همواره با اقتباس از طبیعت به زندگی خود رنگ بخشیده اند ، به این سبب از ارزش معنوی و مادی بسیاری برخوردار هستند .
بطورکلی رنگرزی با سه دسته رنگ انجام می شود :
1- رنگهای گیاهی
2- رنگهای حیوانی
3- رنگهای شیمیایی
رنگ های گیاهی :
دسته ای از گیاهان دارای رنگینه ها یی با ثبات عالی و متوسط هستند و در رنگرزی سنتی نقش موثری دارند . روناس – اسپرک- نیل ( ثمل )- گل بابونه – برگ انگور عسگری – چغندر- پوست پیاز-سرخس عقابی – برگ درخت توت – وسمه- گل رنگ- گل جعفری – برگ انجیر- گندل- غوز پنبه- خون سیاوش –پوست انار – بلوط- پوست گردو- هلیله – سماق – بنه ( پسته وحشی ) – اکالیپتوس- گزنه- گنیما – شوند ( پلم ) – لرگ – زعفران – تیره سرخاب – خوشک ( مردال آغاجی یا تور بیت ) –
جا شیر ( کما یا شوید و مشی ) – هون – از گیا هانی هستند که در ایران یافت شده و از رنگینه های آنها در رنگرزی استفاده می شده است .
- روناس : ماده رنگزای روناس در ریشه آن قرار گرفته است . با کم و زیاد کردن در صد و تغییر دندانه ، از این ماده هم رنگهای قرمز بدست می آید و دارای نامهای دیگری مانند " مدر " ، " کرایه " و "گارانس " می باشد .
- اسپرک ( ورث ) : گیاهی است که در تمام نقاط ایران یافت می شود . با رنگینه آ ن انواع رنگهای زرد بدست می آید مثل طلایی ، زرد ، زرد طلایی ، زرد کدر و شفاف .
- نیل : برای تهیه انواع رنگهای آبی و سرمه ای استفاده می شود . گاهی نیل را در جاشیر ، همراه با دندانه زاج می جو شانند و رنگ سبز می گیرند و با افزودن روناس به آ ن رنگ بنفش می سازنند . از وسمه نیز رنگ آبی بدست می آید .
- پوست انار : مانند اسپرک رنگ زرد تولید می کند ولی ثبات آنرا ندارد . از گل زعفران ، برگ مو
( در اراک و مناطق مرکزی ایران ) ، جاشیر یا کما ( در فارس ) و گندل ( در لرستان و کردستان و دیگر منااطق غربی ) نیز رنگ زرد و نارنجی بدست می آید .
- پوست گردو : انواع رنگینه های قهوه ای روشن تا مشکی و خاکستری تولید می کند . تنوع این رنگها بستگی به استفاده از دانه ها و مواد کمکی افزوده شده دارد . از گیاه سماق نیزبرای تهیه رنگهای قهوه ای استفاده زیادی می شود .
- جفت : جفت پوسته بین مغز و پوست میوه بلوط است که از آن رنگ بژ بدست می آ ید .
رنگ های حیوانی :
قرمز دانه بهترین ماده رنگزای که از حشره ای به همین نام تهیه می شود . این حشره که به شکل نخودی فشرده است و به علت شباهت به آ ن کفش دوز می گو یند ، اغلب بر روی درختان بلوط ، سرو ، کاج و کاکتوس زندگی می کنند. در آسیا ، اروپا ، آفریقا و آ مریکای جنوبی فراوان است .