دانلود مقاله رنگرزی گیاهی

رنگرزی گیاهی تاریخچه : نمونه های متعدد از آثار باقی مانده در مناطق مختلف جهان چگونگی استفاده از رنگ را در دوران قبل از تاریخ نشان می دهد .

آثار مربوط به دوران غار نشینی ، ار نقاشی های روی دیواره غارها ، صخره ها و سفالینه ها تا رنگهایی که برای تزئین بر پوست بدن استفاده می شد ، قدمت و کاربرد گوناگون را در تاریخ نشان می دهد .

در ایران قبل از اسلام ، رنگرزی سنتهای بسیاری داشته و رنگرزان از احترام خاصی برخوردار بوده اند .

نقوش دیواری شوش ، سربازانی را نشان می دهد که لباسهای چند رنگ به تن دارند که به نظر می رسد این نقوش به وسیله نوعی چاپ با قالب باشد .

کلافهای نخ و کاسه های کوچک خاص رنگرزی در حجاریهای تخت جمشید نیز نمونه هایی از توسعه هنر رنگرزی در ایران می باشد .

به تبع وجود دستبافتهای متنوع درایران و گسترش نساجی و قالیبافی در طول تاریخ ، رنگ و رنگ آمیزی نیز در ایران از تنوع و گسترش خاصی برخوردار بوده است .

کشف" فرش پازیریک " که رنگهای سرخ تیره ، سبز، آبی ، زرد کمرنگ و نارنجی در آن بکار رفته ، نشان از آشنایی ایرانیان با رنگرزی الیاف در دوره هخامنشی دارد .

با گسترش هنر قالیبافی در دوران بعد از اسلام ، هنر رنگرزی نیز توسعه یافت .

بی شک ، وفور و تنوع گیاهان رنگزا در نقاط مختلف ایران دراین امر نقش به سزایی داشته است .

وجود نمونه های منحصر به فرد قالیهای ایرانی در موزه های جهان شاهد این ادعاست .

از مهمترین مراکز رنگرزی ایرام می توان به فارس ، آذربایجان ، اصفهان ، خراسان ، مرکزی، کاشان ، کرمان ، یزد، لرستان ، همدان و ترکمن صحرا اشاره کرد .

رنگرزی سنتی تعریف : رنگین نمودن الیاف یا پارچه های ابریشمی ، پشمی ، کرک، و پنبه را بااستفاده از مواد طبیعی که منشا ء گیاهی یا حیوانی دارند ، با کمک روشهای قدیمی و کاملا" سنتی رنگرزی می گویند .

حد اقل تا یک قرن پیش که رنگینه های رنگینه های شیمیایی نا شناخته بودند ، الیاف مورد استفاده در نساجی بطور سنتی رنگرزی می شدند .

در کشور ما بیش از صد نوع رنگینه گیاهی به ثبت رسیده که از نظر ثبات از درجات مختلفی برخوردار است و بعضی از آنها دارای ثبات کمی بوده وبرای عوض کردن " شید " رنگهای دیگر استفاده می شوند .

رنگرزی سنتی ، با وجود تفاوتهایی که در مناطق مختلف وجود دارد ، دارای فرمول مشخصی است .

ابریشم یا پشمی که با مواد گیاهی رنگرزی می شود دارای نوعی جذابیت و زیبایی است که به مرور زمان و در اثر استفاده و قرار گرفتن در معرض نور و مواد قلیائی و ....

نه تنها از ارزش آن کاسته نمی شود بلکه به ثبات و درخشندگی آن نیز افزوده می شود .

علاوه بر این ، رنگهای سنتی ( گیاهی و حیوانی ) حاصل تجربه صدها ساله مردمان سخت کوش سرزمینی است که همواره با اقتباس از طبیعت به زندگی خود رنگ بخشیده اند ، به این سبب از ارزش معنوی و مادی بسیاری برخوردار هستند .

بطورکلی رنگرزی با سه دسته رنگ انجام می شود : 1- رنگهای گیاهی 2- رنگهای حیوانی 3- رنگهای شیمیایی رنگ های گیاهی : دسته ای از گیاهان دارای رنگینه ها یی با ثبات عالی و متوسط هستند و در رنگرزی سنتی نقش موثری دارند .

روناس – اسپرک- نیل ( ثمل )- گل بابونه – برگ انگور عسگری – چغندر- پوست پیاز-سرخس عقابی – برگ درخت توت – وسمه- گل رنگ- گل جعفری – برگ انجیر- گندل- غوز پنبه- خون سیاوش –پوست انار – بلوط- پوست گردو- هلیله – سماق – بنه ( پسته وحشی ) – اکالیپتوس- گزنه- گنیما – شوند ( پلم ) – لرگ – زعفران – تیره سرخاب – خوشک ( مردال آغاجی یا تور بیت ) – جا شیر ( کما یا شوید و مشی ) – هون – از گیا هانی هستند که در ایران یافت شده و از رنگینه های آنها در رنگرزی استفاده می شده است .

- روناس : ماده رنگزای روناس در ریشه آن قرار گرفته است .

با کم و زیاد کردن در صد و تغییر دندانه ، از این ماده هم رنگهای قرمز بدست می آید و دارای نامهای دیگری مانند " مدر " ، " کرایه " و "گارانس " می باشد .

- اسپرک ( ورث ) : گیاهی است که در تمام نقاط ایران یافت می شود .

با رنگینه آ ن انواع رنگهای زرد بدست می آید مثل طلایی ، زرد ، زرد طلایی ، زرد کدر و شفاف .

- نیل : برای تهیه انواع رنگهای آبی و سرمه ای استفاده می شود .

گاهی نیل را در جاشیر ، همراه با دندانه زاج می جو شانند و رنگ سبز می گیرند و با افزودن روناس به آ ن رنگ بنفش می سازنند .

از وسمه نیز رنگ آبی بدست می آید .

- پوست انار : مانند اسپرک رنگ زرد تولید می کند ولی ثبات آنرا ندارد .

از گل زعفران ، برگ مو ( در اراک و مناطق مرکزی ایران ) ، جاشیر یا کما ( در فارس ) و گندل ( در لرستان و کردستان و دیگر منااطق غربی ) نیز رنگ زرد و نارنجی بدست می آید .

- پوست گردو : انواع رنگینه های قهوه ای روشن تا مشکی و خاکستری تولید می کند .

تنوع این رنگها بستگی به استفاده از دانه ها و مواد کمکی افزوده شده دارد .

از گیاه سماق نیزبرای تهیه رنگهای قهوه ای استفاده زیادی می شود .

- جفت : جفت پوسته بین مغز و پوست میوه بلوط است که از آن رنگ بژ بدست می آ ید .

رنگ های حیوانی : قرمز دانه بهترین ماده رنگزای که از حشره ای به همین نام تهیه می شود .

این حشره که به شکل نخودی فشرده است و به علت شباهت به آ ن کفش دوز می گو یند ، اغلب بر روی درختان بلوط ، سرو ، کاج و کاکتوس زندگی می کنند.

در آسیا ، اروپا ، آفریقا و آ مریکای جنوبی فراوان است .

رنگرزی گیاهیتاریخچه : نمونه های متعدد از آثار باقی مانده در مناطق مختلف جهان چگونگی استفاده از رنگ را در دوران قبل از تاریخ نشان می دهد .

بطورکلی رنگرزی با سه دسته رنگ انجام می شود : 1- رنگهای گیاهی 2- رنگهای حیوانی 3- رنگهای شیمیایی رنگهای گیاهی : دسته ای از گیاهان دارای رنگینه ها یی با ثبات عالی و متوسط هستند و در رنگرزی سنتی نقش موثری دارند .

رنگهای حیوانی : قرمز دانه بهترین ماده رنگزای که از حشره ای به همین نام تهیه می شود .

قرمز دانه را خشک کرده و بصورت پودر در آب و اسیدهای معدنی حل می کنند .

حاصل ، رنگ قرمز خوبی است که اگر بجای اسید از ماده ای قلیایی استفاده شود رنگ بنفش بدست می آید و از ترکیب با رنگهای گیاهی ، انواع شید های رنگی تولید میکند .

معروفترین قرمز دانه ها قرمز دانه نپال و کاسیل ( مکزیک ) است .

نام علمی این رنگ " اسید کار منیک " است .

انواع قرمز دانه عباتند از : قرمز دانه هندی – لهستانی – مکزیکی – ارمنی – کرم ورمیلو .

برای دندانه قرمز دانه از آ ب زرشک ، قا را و درد آب انگور استفاده می کنند .

رنگهای شیمیایی : پیشرفتهای صنعتی و تغییرنظام تولید ، همینطور مشکلات درتهیه و گاه مقرون به صرفه نبودن رنگهای گیاهی و حیوانی ، محققان را بر آ ن داشت تا دست به تهیه ترکیبات جدیدی از مواد شیمیایی و تولید رنگ از آ نها بزنند .

اولین رنگ مصنوعی " آ نی لین زرد " بود که در قرن 18 میلادی ساخته شد .

رنگهای شیمیایی مورد استفتده در رنگرزی شامل سه گروه هستند : - رنگهای اسیدی : شامل رنگهای اسیدی قوی ، میلینیگ و سوپر میلینیگ می باشد .

- رنگهای پره متالیزه ( متالیک ) : به واسطه وجود کمپلکس فلزی در داخل مولکول رنگ ، ثبات خوبی در برابر شستشو و نور از خود نشان می دهند .

این رنگها به نوبه خود دارای انواع : پرمتالیزه نوع ( 1) – پرمتالیزه نوع (2) – ری اکتیو پرمتالیزه – می باشند .

- رنگهای دندانه ای : کاربرد شان مثل رنگهای طبیعی است .

چون این رنگها با دندانه کروم به ثبات ممکن می رسند .

به همین علت به آنها رنگهای کرومی نیز می گویند .

- رنگهای خمی : به جز نیل شیمیایی ، استفاده از این رنگها چندان مناسب نیست .

زیرا علی رغم ثبات خوبشان ، با عدم توجه به نکات کاربردی آنها ، باعث پوسیدگی الیاف خواهند شد .

- رنگها ی ری اکتیو : جدیدترین نوع رنگهای عرضه شده به بازار هستند .

بیشتر برای رنگرزی الیاف سلولزی بکار می روند و برای پشم کمتر بکار برده می شود .

- رنگهای مستقیم : دارای ثبات ضعیفی هستند .

- رنگهای گوگردی :رنگهایی هستند که از ترکیبات عالی با سولفیت سدیم ( Na2s ) حاصل می شوند .

باید دانست که هر رنگی را که گوگرد داشته باشد ، گوگردی نمی نامند .

رنگرزی گیاهی : - دندانه کردن : در رنگرزی گیاهی ، قبل از شروع عملیات لازم است یزخی مواد کمکی به حمام رنگ اضافه گردد که وظیفه افزایش واکنش بین الیاف و ماده رنگزا ، تثبیت و بدست آ وردن شید مطلوب و یکنواخت و رمق کشی ( روشهای افزایش قدرت جذب رنگ توسط الیاف) بر روی الیاف می باشد .

به این روش دندانه کردن می گویند .

دندانه کردن اصطلاحی است که در حرفه مسگری برای اتصال دو قطعه مس در ساخت پاتیل بکار می رفت .

همجواری حرفه مسگری و رنگرزی باعث وجود واژه های مشترک بین این دو شده است .

در رنگرزی به سه طریق دندانه می کنند : 1- اول رنگرزی ، سپس دندانه کردن 2- اول دندانه سپس رنگرزی 3- عمل دندانه و رنگرزی توام ( این روش بیشتر کاربرد دارد ) .

در این روش کلافها را در حمام محتوای دندانه ، رنگینه و مواد کمکی ریخته و یک روز بعد برای شستشو بیرون می آ ورند .

دندانه ها شامل : زاج سفید ، زاج سبز، کات کبود ، بیکرومات پتاسیم می باشند .

با مقادیر مختلف هر یک از رنگینه ها می توان رنگهای روشن و سیر را بدست آ ورد .

ایجاد شید های متفاوت از رنگینه های گیاهی به منطقه و زمان کشت گیاه ، طرز آ ماده کردن و تهیه پودر آن ، افزودن برخی مواد شیمیایی در حین شستشو و در صد خلوص دندانه ها نیز دارد .

پس از دندانه کردن و شستشوی الیاف ، آنها را خشک می کنند .

برای سهولت و سرعت در عمل خشک کردن می توان از دستگاه " سانتریفوژ" ( نیروی گریز از مرکز ) استفاده کرد .

- ابزار و مواد مورد نیاز در رنگرزی : 1- ظرف یا حمامی که عملیات رنگرزی و دندانه کردن در آن صورت می گیرد و باید از جنس ضد زنگ و مقاوم در برابر حرارت باشد .

معمولا از ظروف استیل یا مسی استفاده می شود .

2- ترازو برای وزنه کردن رنگینه ها و الیاف 3- ترمو متر برای اندازه دمای حمام رنگرزی 4- همزن که معمولا از جنس چوب است و برای هم زدن الیاف در حمام رنگرزی بکار می رود.

5- ظروف شیشه ای مدرج مانند بشر و...

برای اندازه گیری و برداشتن اسیدها و قلیاها .

6- بیلچه برای برداشتن مواد 7- نمکها ی فلزات مانند زاج سفید ، زاج سبز ، بی کرومتها ، کات کبود و ...

8- مواد قلیایی مانند سود و آمونیاک و ....

9- اسیدها ، مانند اسید تارتارات ، اسید لاکتیک ، پتاس و اسیدهای آ لی مانند اسید اگزالیک ، اسید استیک ، اسید سیتریک ، همچنین ممکن است از اسید سولفوریک رقیق و سولفات آلو مینییوم نیز استفاده شود .

در گذشته بجای اسید لاکتیک از " دوغ " استفاده می شد .

10- آب که به دلیل استفاده مداوم در رنگرزی ، باید از شرایط و خواص لازم برخوردار باشد.

- مراحل رنگرزی : - خیساندن کلاف : کلاف پشمی یا ابریشمی را در حمام یا پاتیل آب گرم ( 30تا40 درجه ) برای 2ساعت خیس می کنند ، سپس آب کلاف را گرفته و در آب 30 تا 35 درجه همراه با مقدار کافی پاک کننده می شویند .

پس از آن مجددا آبگیری کرده و با آب معمولی می شویند و پس از مرحله آبگیری خشک می کنند .

2- دندانه کردن پشم : ظرف حمامرا گرم کرده و در آن آب می ریزند و در دمای 70درجه سانتی گراد دندانه را اضافه کرده ، بعد از 20 دقیقه کلاف شسته شده و نمدار را داخل حمام کرده و یک ساعت با دمای 80 درجه سانتی گراد ( برای ابریشم 70 درجه سانتی گراد ) قرار می دهند .

قابل ذکر است که زمان لازم برای دندانه های مختلف ، متفاوت است .

مثلا" دندانه کردن با زاج سیاه وقت کمتری لازم دارد .

3- رنگرزی : حمام رنگ را آ ماده کرده و کلافهای شسته و دندانه شده را به حمام رنگ وارد می کنند .

دمای حمام را به تدریج به جوش رسانده و بمدت یک ساعت کلافها در رنگ می جوشند و هر 5 دقیقه کلاف را با چوب همزن در رنگ غوطه می دهند .

بر اثر تبخیر حجم محلول رنگ کم می شود ، بنا براین با اضافه کردن مقداری آ ب جوش محلول را همواره در 20تا 30برابر وزن کلاف نگه می دارند.

پس از اتمام زمان ( یک ساعت ) ، جوشاندن را متوقف کرده و می گذارند تا حمام رنگ به مرور سرد شود سپس کلافها را خارج کرده ، اول با آب نیمه گرم و سپس با آب معمولی و سرد شسته و آ بگیری می کنند و در مجاورت هوای خشک قرار می دهند .