دانلود تحقیق فرش اراک

موقعیت جغرافیایی و تاریخی استان مرکزی استان مرکزی تقریباً در مرکز ایران بین 33 درجه و 30 دقیقه تا 35 درجه تا 35 دقیقه عرض شمالی و 48درجه و 57 دقیقه تا 51 درجه طول شرقی از نصف النهار گرینویچ قرار گرفته است.

استان مرکزی از شمال به استان های تهران و زنجان از مغرب به استان همدان، از جنوب به استان اصفهان و لرستان و از مشرق به استان اصفهان محدود است.

مرکز این استان شهر اراک و شهرستان های تابعه ی آن ساوه، خمین، محلات، سربند، تفرش، دلیجان و آشتیان است.

سابقه ی تاریخی شهر فعلی اراک گرچه به 200سال نمی رسد ولی لفظ اراک قبل از ظهور اسلام احتمالاً به بخشی از ماد بزرگ یعنی جبال (کوهستان) اطلاق می شده است.

تاریخچه فرشبافی استان مرکزی: این شهر سابقه دیرینی در فرشبانی ندارد ولی شواهد تاریخ و وضعیت منطقه ای حکم بر آن دارد که به همان دلایل که در شهرهای اطراف آن یعنی قم، کاشان، اصفهان و همدان فرشبافی وجود داشته این منطقه نیز از فرشبافی بی نیاز نبوده و در بعضی بخشی های آن ساروق فراهان سربند و مرادآباد از قدیمی ترین ایام تولید فرش وجود داشته است.

بعد از ظهور اسلام تا قرن متمادی نشان مستندی از فرش در این منطقه نیست چون صرف نظر از این که فرش کالایی منسوج و از بین رفتنی است وضعیت خاص نا آرامی و درگیریهای مداوم در منطقه مرکزی ایران نیز خبر از استقرار کارگاههای گسترده و فرش های بزرگ و ماندنی نمی دهد.

از اواسط حکومت ناصر الدین شاه است که فرش اراک حضوری قابل لمس یافته و فرش های منطقه و بعضاً شهرت جهانی می یابد.

برای اولین بار در حدود سال های 1254 ه.ش در زمان ناصر الدین شاه بازرگانان تبریز با اقدام به صدور فراورده های اراک و نواحی اطراف آن نمودند.

می توان دریافت که ارزش اقتصادی این امر آن زمان به حدی رسید که حدود سال 266 (ه.ش) 1883 شرکت انگلیسی - سوئدی الاصل رنگلر اقدام به گشودن دفتر ها در این شهر نمود.

به گفته سیسیل ادواردز این امر به دنبال آن صورت گرفت که یکی از کارمندان شرکت رنگلر به نام اشتراوس پیشنهاد می نماید که به جای تبدیل کردن پول های به دست آمده به امپریال طلا، روی وجود آن صرف خرید قالی بمایاند.

به دنبال شرکت رنگلر، طی ده سال کمپانی های دیگری نیز در اراک شروع به فعالیت کردند که نام برخی از آن ها در زیر آمده: کمپانی تا و سهند چیان نیویورک محل فعالیت این شرکت، منطقه وسیعی بود که فعلا اوراق دارایی استانداری و دبیرستان ترکیه (ایراندخت) قرار دارد و به انبار قرار دارد.

کمپانی شرق (ازمیری) محل کار این شرکت حدود کوچه الکه بوده است.

کمپانی غازان این شرکت در کوچه بانک عباس آباد قرار داشت.

شرکت تلفنیان – مخصوص خرید و صدور فرش و محل کار آن در بازار سرای نوذری بود.

شرکت قراگوزیان – محل کار این کمپانی حدود خیابان حجازی و فعالیت این شرکت چشمگیر بوده است و حدود 2000 دار قالی داشته.

ابعاد فرش های تولیدی استان مرکزی: پشتی خرک روکرسی خرک دوذرع دوذرع یا قالیچه ذرع و نیم و چارک کناره یا رو پله ای سراندازه میان فرش قالی پرده ای کلکی - موقعیت جغرافیایی و تاریخچه استان مرکزی: استان مرکزی تقریباً در مرکز ایران بین 33 درجه و 30 دقیقه تا 35 درجه و 35 دقیقه عرض شمالی و 48 درجه و 57 دقیقه تا 51 درجه طول شرق از نصف النهار گرینویچ قرار گرفته.

استان مرکزی از شمال به استان های تهران و زنجان از مغرب به استان همدان از جنوب به استان اصفهان و لرستان و از مشرق به استان های اصفهان و تهران محدود است.

مرکز این استان شهر اراک و شهرستان های تابع آن ساوه – خمین محلات و سربند تفرش دلیجان و آشتیان است.

سابقه تاریخی شهر فعلی اراک گرچه به 200 سال نمی رسد ولی لفظ اراک قبل از ظهور اسلام احتمالاً به بخشی از ماد بزرگ یعنی جبال (کوهستان) اطلاق می شده است.

بته میر: «بته ابتدا به شکل سرو بوده و سرو مظهر ایران و طی جنگ ها و شکست ها سر سرو خمیده گشته و به بته تبدیل شده است.» در قدیم سرو مظهر ایران بوده است.

ایرانی که همانند سرو مظهر ایستادگی، استقامت و بلندی است سروی که در تمام فصول سر سبز، پایدار و زنده است.

اما همین که جنگ های متوالی به این سرزمین، (این سرو بزرگ زد) این سرو طی ویرانه هایی که در جنگ بود سر شکسته شد و در خود فرو رفت و هنوز که هنوز است این سرو طی صدمات وارده سر بر تو برده و همان گونه که بود، هست.

با سعی و تلاش و کوشش، امید است که دوباره سرومان را سربلند کنیم و ایرانی همیشه سرافراز می سازیم.

در منطقه شازند اراک این بته در روستایی به نام میر بافته شده که همین منطقه علت نامگذاری این فرش می باشد (بته میر) شکل ظاهری این طرح به صورت بته ای لوزی شکل با یک حرکت یا یک بند شکسته بر روی شکل قرار گرفته.

نکته قابل توجه در این طرح بدین صورت است که ابتدا شکل بته در یک ردیف و با یک فاصله خاص تکرار می گردد سپس در ادامه این طرح نوع حرکت بته تغییر نمود و به صورت یک درمیان تکرار می شود نقش های ابتدایی: این نوع طرح از تکرار منظم یک نوع نقش ساده بنام بته بر روی تمام سطح زمینه به وجود می آید این نقش بسیار رایج در بافته های ایرانی با اشکال گوناگون و متنوع به خصوص در روی شال های بافت کرمان، پارچه های قلمکار اصفهان، گلیم هایی که افشارها، قشقایی ها و کرد ها می بافتند و قالی ها و قالیچه هایی که در نواحی سنندج، تبریز، کاشان، قم، اراک و غیره بافته می شوند ظاهر می شوند.

این نقش که با اشکال گوناگون تعبیر شده است که از مهر شاهانه، شعله و غیره بیشتر چنین می نماید که بیانگر یک عنصر گیاهی بوده است.

یعنی برگ گل، دسته گل یافته.

این نکته چه از وجه زبان شناسی و چه از طریق مطالعات مستقیم در بین بافندگان و تجار فرش منطقه اراک که در این نقش حالتی از یک گل یا سرو می بینیم که نوک آن بر اثر وزش باد خم شده است، تأیید می شود.

در تأیید این تعبیر آخر می توان به اهمیت درخت سرو استناد کرد که در شهر کهن ایران غالباً نشانه نماد زیبایی، رعنایی و اصالت مردان است.

در اراک دو نوع بته داریم: بته جقه: که به صورت گرد و مدور با یک یراق احاطه شده است.

گل بته سر کج: (بته مالیمری) گل بته که خیلی کوچکتر از اصلی است و معمولاً از خطوط صاف و منظم تشکیل تشکیل شده است.

زمینه ای در آن نقش گل بته بکار رفته است و رنگ آن گلناری یا ندرتاً سرمه ای است (در زمان فعلی) معمولا در حاشیه دارای یک نوار اصلی است که رنگ زمینه آن فام است و یک خط اصلی شکسته در وسط آن دویده است که نقش های بته روی آن تعبیر شده است.

این نوع نقش به روستاهای منطقه کوهستانی کوچک و سربند اختصاص دارد ولی گاهی نیز در اراک روستاهای مجاور آن دیده می شود.

در مورد نقش بته جقه ای باید گفت که آن را عمدتا درون فرش هایی می بینیم که در ساروق و اطراف آن ساخته می شود.

بته میری (سربندی): نام سربند در چند کیلومتری اراک همیشه با نام طرح مخصوصی که بی شباهت به کاج نیست مترادف بوده است.

این طرح کاج که به «بوته میری» مشهور است، اصل و منشا دقیقی ندارد.

اسم میر مشتق از کلمه مالمیر، روستایی در مرکز این بخش است.

به روایت دیگر سکونت عده بیشمار میرها (سیدها) در بخش سربند، نام مالمیر (اموال میرها) را موجب شده و قالی ها میری دستبافت هایی بوده است که به توسط این افراد بافته می شده است.

بوته میری نیز به خاطر نقوش ساده و تکرار آن ها در ردیف های افقی و مایل نقوش چشم نوازی را پدید می آورد.

نگاهی به انواع بته میری بازار فرش اراک: به لحاظ رج شماری – بته ها معمولا در دو رج شمارند 100 ک (با 25 رجشمار) است به عبارتی در هر 5/6 سانتی متر 25 گره وجود دارد.

120/ک (رجشمار 30) در هر 5/6 سانتیمتر 30 گره زده می شود.

به لحاظ زمینه رنگی: دارای سه رنگ (رنگ متن) 1- کرم 2- لاکی 3- سرمه ای و آبی کمتر دیده می شود.

در قدمی زرد طلایی و سبز به کار می رفته در قدمی زرد طلایی و سبز به کار می رفته حاشیه فرش بته میری: دارای 7 حاشیه است: 1- حاشیه بزرگ 2- تا کوچکتر 4 تا طره دار به لحاظ محل بافت این طرح متفاوت می باشد.

در بیشتر مناطق اراک خیرآباد، کارچان، قلعه نو، گوار، حاجی آباد، شهوه، عقیل آباد و بغدادی و سنجان است که بهترین نوع این بته ها در روستاهای عقیل آباد و گوار شهرستان سنجان است.

به لحاظ نوع گره: در مناطق اراک فرش های فارسی بافته می شود و به منبع آن گره فارسی زده می شود.

به لحاظ کیفیت جنس مواد: نوع خامه: و جنس مواد برای هر متر 5/4 خامه به کار می رود.

پود زیر 400 گرم برای هرمتر پود رو (نازک) 800 گرم در هر متر.

جنس خامه: پشم تابدار است و گاهی نیز استفاده از پشم دبا غی نیز دیده شده ولی چون پشم دارای کیفیت نا مطلوبی است در هنگام شستشو فرش خراب می شود.

پس استفاده از پشم تابدار که کیفیت فرش به حد مطلوب برسد.

ابن طرح در شکل و قالب های مختلف بررسی می شود.

1- بته سرکج 2- بته تخم مرغی (نمکی) 3- بته لچک ترنج 4- بته لچک در شکل بته سرکج در شکل تخم مرغی از حالت لوزی به شکل بیضی و بند شکسته آن کوتاهتر و نزدیک به خود بته می باد.

در شکل تخم مرغی اندازه فرش و رنگ بندی شبیه همان بته سرکج می باشد.

متفاوت در نوع شکل بته می باشد.

پر تر است بته لچک ترنج طرح این لچک ها دقیقاً برگرفته از اصل طرح حاشیه بزرگ این نقشه می باشد.

دقیقاً در این طرح با طرح لچک (بدون ترنج) بدین صورت می باشد که طرح هم در لچک و هم در ترنج یکسان بوده ولی در نوع رنگبندی این دو زمینه متفاوت می باشد بدین صورت که طرح زمینه ترنج آن با حاشیه بزرگ هم رنگ و طرح لچک آن متضاد رنگ ترنج می باشد.

معمولاً این طرح در قالب طرح های 3 متنی یا 5 متنی قابل اجرا می باشد.

بته لچک: تقریباً شبیه طرح افشان اجرا می شود و به لحاظ شکلی فاقد ترنج می باشد نحوه اجرای آن با بته تخم مرغی یا بته سرکج قابل اجرا می باشد.

در بافت فروش طرح بته میری از دو پود رو (نازک) و زیر کلفت (کلفت) استفاده می شود که پود کلفت مانند فرش های دیگر از میان چله ها عبور داده و با دفتین می کوبند و پود نازک (رو) بر روی پود ضخیم قرار گرفته و از میان چله های زیر رو به صورت زد و خورد عبور می دهند و توسط دفتین آن را می کوبیم که پود نازک آن به رنگ سرمه ای می باشد.

و نوع بافت با توجه به رجشمار 25 آن تخت بافت است و در رجشمار 30 آن نیم لول است.

به لحاظ چله کشی فرش: چله کشی فرش نیز مانند تمام فرش های فارس، باف چله دوانی می شود و سپس بر روی دار سوار می گردد.

ابعاد بته ها: در ابعاد 9 متری (5/3 * 5/2) در ابعاد 12 متری (4 * 3) تجاری و کهنه است و بیشتر صرف مساجد می گردد.

در ابعاد 6 متری (3 * 2) تجاری است که رایج تر است و بیشتر یافته می شود.

2 زرع – زرع ونیم – خرسک بافت نیز جز ابعاد آن است.

بند ریحان: خمین در جنوب استان مرکزی قرار دارد در شهرستان خمین روستایی به نام (ریحان) وجود دارد.

این روستا به دو بخش علیا و سفلی تقسیم شده که تقریباً در مرکز این روستا امامزاده ای وجود دارد که این امامزاده بسیار معروف است که نوه چهارم امام زین العابدین است که باعث معروفیت این روستا شده و یکی از موارد دیگر نقش بند در این روستا است.

فرش این روستا به نام خود روستاست و یکی دیگر از عوامل معروفیت این روستا فرش زیبا و هنری آن است بند ریحان در واقع برگرفته از یک آبگیر است که آبگیر این شکل مربع است این بندها زمانی که باران های شدید و برف زیاد می بارید مردم روستا برای جلوگیری از سیل و آسیب ندیدن جلوی آب ها را با سیل بند می بستند و این کار باعث شد که آبگیری یا فضایی به وجود آید و منبع آب مصرفی ساکنان این روستا چه در امور زندگی و چه در کشاورزی همان آبگیر می شد.

مردم این روستا کم کم با توجه به محصولات کشاورزی و دنیای پیرامون خود، اشیا زندگی و گل و گیاه اطراف خود نقوش را به صورت هندسی در آوردند و به صورت ذهنی باف بر روی فرش کار کردند و نقش بند ریحان را به وجود آوردند.

تعداد رنگ ها: رنگ های مورد استفاده در نقش بند ریحان طبیعی بوده و توسط خود روستاییان کار رنگرزی آن صورت می گرفته است.

این رنگ ها حتی نام های محلی مخصوصی به خود دارند رنگ های قرمز پر رنگ (دوغی)، قرمز کم رنگ (پس دوغی)، شتری (جفتی) سرمه ای، سبز، سفید، سیاه که برای بدست آوردن رنگ قرمز پر رنگ (دوغی) از رناس (نوعی ریشه نباتی روغنی) برای قرمز کم رنگ (پس دوغی) از مقدار کم تری روناس رقیق شده و رنگ سبز تیره از برگ درخت انگور (مو) و برگ بید و برای تهیه رنگ های تیره یا مشکی از پوست انار، ریشه شیرین بیان و پوست گردو استفاده می شود.

همچنین برای ثبات رنگ ها از سرکه، دوغ و زاج سفید استفاده می کردند.

خامه های مورد استفاده نیز پشم بوده پشم را از گوسفندانی که خود پرورش می یابند تهیه می کردند یعنی به صورت دستباف بوده و اهالی آن محل خود کار ریسندگی آن را انجام می دادند.

مقراض کاری (پرداخت): که همزمان با بافت هر رج پرداخت انجام می شود.

طرح خاصی به جز بند ریحان در این روستان بافته نمی شود و اغلب بافت فرش با استفاده از نقشه های کشیده شده و از بازار خریداری شده بافته می شود.

زمینه فرش رنگ دوغی دارد.

نقشه بند ریحان: گره ها در این قالی، فارسی و یک پود می باشد.

این قالی بین 18 تا 20 رج بافته می شود بنابراین قالی درشت بافت می باشد.

کسانی که در گذشته استطاعت خرید و تهیه مواد اولیه را نداشتند، در عوض گرفتن مزد و در مدت معین برای دیگران کار می کردند.

نقوس قالی بند ریحان تا حدودی متاثر از طبیعت و همچنین موقیعت خاص اقلیمی بوده است.

این قالی نقشه طراحی شده روی کاغذ شطرنجی نداشته و بافنده نقوش را از کودکی و هنگام کار آموخته و در ذهن دارد.

طراحان نقشه فرش در شهرستان خمین اذعان می نمایند که تا کنون نقشه ای برای قالی بند ریحان رسم نموده اند.

در بافت این قالی پس از چله کشی چند رج با زمینه قرمز بدون هیچ طرحی و ساده بافته می شود که به آن اصطلاح محلی (یوحرامه) می گویند.

این رنگ به طور کلی به عنوان زمینه قالی تکرار می شود بعد از چند رج بافته شده طرح ساده حاشیه قالی شروع می شود.

نقش حاشیه: حاشیه قالی بند ریحان دارای سه قسمت قابل تفکیک است ابتدا حاشیه باریک مصطلح به هلی بافته می شود.

سپس حاشیه ای پهن تر معروف به حاشیه گل سرخ و بعد از حاشیه گل سرخ مجدداً نور باریکی از حاشیه هلی قرار می گیرد.

رنگ های قابل استفاده در حاشیه های هلی عمدتاً قرمز و سرمه ای و در حاشیه اصلی رنگ زمینه می باشد که در حاشیه اصلی گلی به شکل مربع معروف به گل سرخ با رنگ های قرمز و...

بافته می شود، همچنین در کنار ساقه گل سرخ دو ماهی به صورت قرینه نقش می خورد.

در چهارگوش قالی بند ریحان حاشیه ای باریک و معروف به (لته سیب) به جای حاشیه هلی و گل سرخ بافته می شود که از قالی های محله ها و شهر های همجوار گرفته شده است.

این محل گاه برای جلب توجه مشتری و ایجاد نقش هایی شبیه قالی های بافته شده در شهرهای همجوار صورت می گیرد.

طرح و نقش بند، متن اصلی قالی: بعد از حواشی، متن اصلی است که این متن که نام قالی برگرفته از آن است طرح بند نام دارد.

این نام از بند آب جاری در روستای ریحان گرفته شده است.

طرح بند ریحان چند ضلعی منتظمی است که خطوط اطراف آن همواره از رنگ مشکی یا دور گیری سفید بافته می شود.

بند در یک موتیف اصلی با توجه به ابعاد قالی ممکن است که 6 تا 24 بار تکرار گردد.

بند از 3 مربع اصلی تشکیل شده که با تغییر زوایای آن طرح اصلی بند را می سازد.

داخل هر بند با طرح و نقش های متعدد تزئین می گردد.

طرح های داخل بند که معروف به کاسه بند هستند عبارتند از شوپرک که به رنگ آبی می باشد و قرینه آن در طرفین تکرار می شود.

آن تیکه از گل که مستطیلی است با سه مربع کوچک به رنگ قرمز و سپس دو بوته سرکج و در نهایت وسط یک بند گل هشت پر زینت بخش داخل بند خواهد بود.

بته به ذوق و سلیقه بافندگان در اطراف گل با خطوط شکسته و یا طراحی به شکل + فضای خالی را پر خواهد نمود.

برای رها نبودن بندها در متن با طرح زیبا به نام سم بزغاله بندها به یکدیگر وصل می گردند این طرح با نام خود تداعی کننده یکی از نقوش هندسی به نام آلت پابزی در است که بسیار در کاشی کاری ها و طرح های هندسی و معماری به چشم می خورد.

میان بند: همانطور که از نام این طرح پیداست برای پر نمودن فضای بین بند ها به کار می رود.

این طرح ها بر گرفته از اشکال جانوری و گیاهی است.

در این طرح مربع بزرگی در بالا بافته می شود که نماد گل و به گل بشقابی معروف است در گذشته نه چندان دور روستای ریحان خربزه ای را به همین نام می کاشتند و به بازار عرضه می نمودند که بافنده آن در قالی بند ریحان به زیباترین طرح و نقش می بافد.

ساقه این گیاه از شاخه های کوتاه پوشیده شده و دو برگ بزرگ در اطراف ساقه بافته می شوند که به سگ معروف است در زیر طرح سگ دو ماهی به چشم می خورد و در نهایت یک گل هشت پر که در میان بند هم بافته شده قرار دارد.

قالی بند ریحان دارای بیم (بوم) قرمز دوغی است که هیچگاه تغییر نمی کند اما گاهی رنگ بعضی از گل ها و طرح، بنا به سلیقه بافنده تغییر می یابد.

اما در حال حاضر افراد معدودی به بافت قالی بند ریحان اشتغال دارند و زنان قالی بند ریحان را برای همیشه کنار گذاشته و به دلیل نداشتن مکان مناسب و عدم بضاعت مالی جهت تهیه مواد اولیه از ادامه بافت قالی صرفنظر کرده اند.

منابع: سیمای فرش اراک، نویسنده استاد محتاط کتاب سیسیل ادواردز