دانلود مقاله سوابق تاریخی فرش اردبیل

سوابق تاریخی

بافت فرش در اردبیل سابقه طولانی دارد. در دوران صفویه بمانند بسیاری از مراکز بافندگی، قالیبافی در اردبیل نیز در اوج کمال بوده، نام اردبیل همواره به همراه نام قالی ذی قیمت اردبیل متعلق به قرن شانزدهم که فعلاً در موزه ویکتوریا- آلبرت نگهداری می شود ذکر گردیده است.

در دوران قاجاریه قالیبافی اردبیل دچار رکود فاحشی گردیده است. بافندگان اردبیلی در هنگام جنگ جهانی دوم که فرشبافی در شیروان و سایر مناطق بافندگی قفقاز در حال توقف بود با اقتباس از طرحهای بسیار موفق قفقازی و همچنین نقشهای زیبای تبریز از جمله طرح هراتی مشایخی، گلدانی، ظل السلطانی و ترنجدار شیخ صفی و نیز با متابعت از روشهای متداول بافت در آذربایجان از قبیل استفاده از گره ترکی، تار و پود پنبه ای به فرشبافی خود سر و سامان دادند.

-  ساختار

 از نخ پنبه برای تار و پود استفاده میشود.

گره: گره درشت تا نسبتاً ظریف ترکی به تعداد 1500 گره در هر دسی متر مربع.

پرز: پشم مرغوب و براق اما کمی ضخیم بیشتر بکار می رود و بلند چیده می شود

کیفیت: نمونه های قدیمی قالیچه های عشایری کم نظیر و با دوام و با ارزش که کیفیتی بیش از متوسط دارند. بندرت یافت می شوند.    

نوع بافت قالی در حوزه شهری اردبیل بصورت تمام لول و نیم لول می باشد با این حال تعدادی از عشایر که به اردبیل کوچ کرده اند بصورت تخت فرشبافی می کنند. چرا که نوع بافت حوزه عشایری اردبیل، بصورت تخت می باشد. این در حالیست که قالیهای روستایی اردبیل در گذشته بیشتر بصورت نیم لول بافته می شدند ولی امروزه با توجه به تقاضای بازار بصورت تمام لول هم تولید می شوند.

-  طرحهای رایج

-  رنگ بندی

فرشهای منطقه اردبیل در زمینه های فیروزه ای، سفید، نخودی، کرم سرنجی، سرمه ای و سبز روشن به بازار عرضه می شود.  همچنین رنگها در قالیهای اردبیل روشن تر و زنده ترند.

-  رنگرزی

-  ابعاد

-  توزیع جغرافیایی

قالیبافی یکی از صنایع دستی مهم شهرستان اردبیل است که علاوه بر ارزش افزوده، از نظر اشتغال زایی نیز دارای اهمیت خاصی می باشد. مناطق قالیبافی اردبیل را می توان به سه گروه عمده تقسیم کرد.

1.     حوزه شهری باف: مانند اردبیل و بخشهای تابعه

2.     حوزه روستایی باف: مانند اکثر روستاهای تابعه اردبیل

3.     حوزه عشایری باف: (شاهسونها)

حوزه شهری باف:

این حوزه عمدتاً شهر اردبیل را شامل می شود و اکثر بافندگان آن از مناطق دیگربدانجا کوچ کرده اند درصد بسیار بالای تولید فرش اردبیل متعلق به این حوزه است. در نقاط بسیاری از این حوزه بعضی از ارگانها و یا سازمانها فعالیت دارند. از مناطق مهم قالیبافی می توان به سلمان آباد، میر اشرف و بهشت زهرا اشاره کرد که در آنها بیشتر طرحهای شکسته و هندسی بافته می شود.

حوزه روستایی باف:

تولید فرش در اغلب روستاهای اردبیل رایج می باشد. فعالیت عمده این حوزه مربوط به فصل های کم کار کشاورزی یعنی اول پاییز تا آخر زمستان است. با گرم شدن هوا و اشتغال مردم به کار کشاورزی میزان تولید فرش کاهش می یابد. اکثر بافندگان مناطق روستایی را زنان و دختران تشکیل می دهند طرح قالیهای این حوزه بسیار ساده و هندسی می باشد.

حوزه عشایری باف:

این حوزه شامل عشایری می شود که در تابستان برای ییلاق به منطقه اردبیل می آیند. بافندگان این حوزه را نیز زنان و دختران تشکیل می دهند. فرش در این حوزه نه جهت کسب درآمد بلکه برای کاربرد خود خانوار صورت می گیرد. نه تنها مرحله بافت بلکه کلیه مراحل تولیدی فرش اعم ازپشم ریسی و رنگرزی توسط زنان انجام می پذیرد در این حوزه از دارهای کوچک افقی استفاده می شود و فرشهای بافته شده رج شمار پایینی دارند. چله کشی با نخهای پشمی صورت می گیرد و اصطلاحاً به آنها فرش تمام پشم می گویند.

فرشهای به اصطلاح بازاری اردبیل که به سنه بافت مشهورند فرشهایی یک پوده و با کیفیت نازلی از نظر بافت هستند. گره ها در روی شبکه تار و پود بسیار نرم کوبیده می شود. هر چند این نرم کوبیدگی باعث زود بالا آمدن فرش در روی دستگاه می شود ولی در عوض از تراکم و دوام آن تا حد قابل توجهی کاسته می شود.

شاهسونها

 با بقدرت رسیدن ترکان قزلباش در دستگاه صفویان و دخالت بی جای آنها در امور کشور، شاه عباس دستور داد تا ایل جدیدی با شرکت ایلات مختلف به نام شاهسون (شاهیسون) به معنی دوست دار شاه به وجود آید.

متشکل ترین دسته شاهسونها در غرب دریای مازندران زندگی می کنند. اقامتگاه تابستانی آنها دامنه های پر آب و علف سبلان است، و با شروع سرما دراوایل پاییز به دشت مغان که هوایی معتدل دارند باز می گردند. علاوه بر شاهسونهای دشت مغان دسته های زیادی از شاهسونها در مناطق مختلفی که در فاصله تبریز و تهران قرار گرفته به سر می برند. از مهم ترین آنها باید از دسته هایی که در اطراف هشترود و میانه و بیجار، قزوین، ساوه، ورامین و همدان و قم بسر می برند نام برد.

قالیچه های شاهسون همچون قالیچه های بلوچ های خراسان که از همسایگان خود تأثیرپذیری داشته اند، رنگ و لعابی کردی دارند بنحوی که تولیدات دو پودی آنها با بافتی بسیار سفت و فشرده و نه چندان ظریف، بافته های کولیایی را در ذهن تداعی می کند.

 نقشه های رایج  درقالی های شاهسون در اصطلاح محلی عبارتند از لاکی نیمه، شبیری ناری و دوقوز بورونی.

مشکین شهر:

فرشهای مشکین شهر شباهت زیادی به فرشهای سراب دارند در مراکز بافندگی آن، فرشها وکناره های بادوام و ضخیم بافت با طرحهای هندسی بافته می شوند. در متن سرمه ای فرشهای آن اغلب یک ردیف ترنج شش ضلعی با محیط اره مانند در رنگ قرمز لاکی بافته می شوند. حاشیه فرش مشتمل بر چهار ردیف نوار هم عرض باریک و مملو از موتیفها و اشکال کوچک هندسی است.

 در اطراف مشکین شهر قالیچه ها و کناره های مخصوص با الیاف بلند و قطعهای غیر متعارف تولید می شوند اینگونه تولیدات  بیشتر دستبافهای قفقاز را در ذهن تداعی می کنند. سه ترنج زاویه دار بر روی زمینه ای سرمه ای بسیار ساده ولی دلچسب. حاشیه آن از سه بخش مساوی و ساده تشکیل شده و معمولاً مورد پسند اروپائیان میباشد..بافندگان اردبیلی تقریباً در تمام اندازه ها می بافند. ولی بیشترین تمایل را به ذرع و نیم و پرده ای و کناره های معمولی نشان می دهند. .فرشهای قالیچه ای اردبیل که اکثراً در ابعاد کوچک بافته می شود در محل اصطلاحاً به کلگی معروفند. در اطراف اردبیل قطع کناره بیشتر متداول و رایج است.

موقعیت جغرافیایی استان اردبیل:

استان اردبیل در شمال فلات ایران با مساحتی حدود 17953 کیلومتر مربع که 1.09 مساحت کل کشور را تکشیل می دهد قرارگرفته در شمال آن رود ارس و در شرق رشته کوههای تالش قرار گرفته که این رشته کوهها مرز بین استان اردبیل و گیلان می باشد. استان اردبیل از شمال شرق به واسطه رود بلقار با کشور آذربایجان همسایه است. جنوب استان شهرستان خلخال قرار دارد که مرز با استان زنجان را تشکیل می دهد. گردنه حیران ارتباط دهنده اردبیل و استارا است که اولین پل ارتباطی استان را با استانهای همسایه تشکیل می دهد.

طبق نظر متخصصان بافندگان و دست اندارکاران فرش اردبیل اصالت فرش منطقه به معماری و هنر ایرانی، هویت مذهبی، هویت تاریخی ابراز شده است. معماری از قدیم در اردبیل رواج داشته و سازندگان و معماران مهارت کافی و وسیع برای ساخت آنها داشتند.

بقعه شیخ صفی الدین:

یکی از شاهکارهای معماری و تاریخی ایران و استان اردبیل می باشد. سردر و کاشیکاری بقعه تا سال 1321 هجری شمسی در میدان عالی قاپو قرار داشته و در همان سال به دستور اداره باستان شناسی کشور برداشته شد و کاشی معرق آن هم اکنون در انبار نگهداری می شود. این سردر در زمان شاه عباس دوم برای بقعه شیخ ساخته شد و زیر نظر اسماعیل نقاش اردبیلی در سال 1057 ه. ق به اتمام رسید. دروسط حیاط آن دو حوض سنگی در دو طرف راهرو وسط مشاهده می شود. به طور خلاصه قسمتهای دیگر بقعه عبارتند از صحن اصلی- مسجد منبت سرا- قندیل خانه (قسمت اصلی بنا)- چینی خانه- محوطه شهید گاه که البته صحن اصلی دارای سرسرایست که در جلوی آن پنجره شبکی قرار دارد که به صورت زیبایی گره چینی شده. در قسمتهای بقعه نقوش زیبای اسلیمی و ختایی زینت بخش طاقها ‌و دیوارها شده که حکایت از هنری اصیل وناب دارد.

قالی اردبیل:

قالی اردبیل که شهرت جهانی دارد از گنجینه های بقعه شیخ صفی می باشد که در زمان شاه طهماسب اول در سال 946 ه.ق توسط مقصود کاشانی در تبریز بافته شده و تا سال 1312 در کف دارالحفاظ (قندیل خانه) بقعه قرار داشته است. قالی اردبیل که حتی امروز به عنوان یکی از ذخایر ارزی کشور انگلستان محسوب می شود در سال 1312 ه.ق به دلیل کمبود بودجه شاهان قاجار و برای ساخت راه آهن در ازای آهن به مبلغی حدود 38.000 تومان فروخته شد البته این از دلایل اظهار نظرات متخصصین و کارشناسان است بعضی هم براین عقیده اند که برای تعمیر بقعه فرش فروخته شده قالی اردبیل امروز در موزه ویکتوریا و آلبرت لندن نگهداری می شود و جزء با ارزش ترین فرشهای جهان به شمار می رود و همانند دیگر آثار ارزنده بقعه زینت بخش موزه های جهان شده، موزه های رم، لندن و آمستردام جزیی ازاین موزه ها هستند.

صنایع دستی قالب در استان اردبیل قالی بافی، گلیم بافی، جاجیم بافی و ورنی بافیست.

بیش از 90 درصد مردم استان به تولید این صنایع مشغولند.

از دیرباز قالی بافی در میان روستاییان جایگاه خاصی داشته و این مردم در کنار کشاورزی و دامپروری این حرفه را انجام می دادند. مواد اولیه برای تولید محصولات دارای پشم است و پشم نیز محصول دامپروری می باشد این تولیدات هم برای مصارف خانگی روستاییان بوده و هم برای عرضه با اقشار دیگر جامعه ‌کمک هزینه ای برای تامین معاش و معیشت بوده و هست.

تا سال 1310 هجری در شهرهای مجاور اردبیل فرشها کناره ای در اندازه های مختلف از 6/3 متر تا حدود 11 متر بافته می شده است اندازه های کوتاهتر و ارزان قیمت تر در مشرق استان بافته می شد که معمولا در خود اردبیل به فروش می رفته که به کناره های اردبیلی شهرت یافته بهترین و مرغوب ترین این کناره ها در سراب و روستاهای مجاور‌آن بافته می شد که در تبریز به کناره های سراب معروف است که معمولا دارای متن شتری و ترنجهای لوزی شکل است.

قبل از جنگ جهانی دوم این مناطق که از مراکز مهم قالیبافی محسوب می شد دارای رکود اقتصادی شد و کارگران برای کار به اراک مهاجرت کرده و در زمینه بافت قالی ساروق شروع به کار کردند مطابق آمار در سال 1379 و 1380 از تعداد 124 کارگاه دارای مجوز حدود 106 کارگاه مربوط به خود اردبیل است مشکین شهر 12 و خلخال و پارس آباد 6 کارگاه دارند بافت قالی کم عرض بروی دارهای کم عرض صورت می گرفت و همچنین عدم آشنایی بافندگان به بافت قالی های بزرگ باعث رواج کناره شد و حتی عشایر و بافندگان روستایی هنوز هم به بافت قالی های کم عرض مشغولند و این نقشه ها همان نقشه های طرح قلمی، نیم قلمی و جلد باخان شهرت دارد که در حدود سالهای 1300 ه.ش در مناطق اردبیل و سراب بافته می شده، در دوره صفویان رابطه بین ایران و جمهوری آذربایجان تاثیرات زیادی در بافت فرشها و زیراندازهای دو منطقه بوجود آورده و به همین علت بافت فرشها و زیراندازهای قفقاز دراستان به وفور مشاهده می شود قفقاز از بهترین و مهمترین مراکز قالی بافی ایران از عهد صفویه تا عهد قاجار بوده نقوشی که در این منطقه طراحی می شود انتزاعی و هندسی و به صورت لوزی های بهم چسبیده بوده و بخش میانی لوزی های گل و برگ ختایی و شاه عباسی درشت است و در زمینه اصلی فرش علاوه بر لوزی ها نقشهای خیالی همچون سیمرغ و اژدها به چشم می خورد.

از نقش های رایج دیگر قاب قابی یاخشتی همراه با گل و گیاه و نقش محرابی منقوش به نقوش شکسته گیاهی است. رنگ زمینه قالی های قفقازی سرخ آتشین، روناسی، سرمه ای، قهوه ای و کرم سیر است اندازه رایج در آنها قالی، قالیچه و کناره است. شیروان و گنجه ‌از مناطق بافت قالی در قفقاز هستند نقش محرابی رنگ شرابی در شیروان بافته می شود که در نوع خود بی نظیر است. اشکال مربع و لوزی متصل به هم هستند رنگ این نوع بافت فیروزه ای بسیارزیباست. قالی و قالیچه های فوق در رجشمارهای 25-30 الی 45 در استان اردبیل به اقتباس از طرحهای قفقازی تولید می‎شد.

شهرها و روستاها و عشایر ایل سوون در بافت و تهیه قالی و قالیچه و کناره با نقوش هندسی و زینتی و سنتی محلی در دنیا مشهور و صاحب عنوان است.

مواد اولیه برای بافت الیاف پشمی و پنبه ای است که به وفور خود استان تولید می شود نوع بافت متقارن (ترکی بافت) بوده و در رجشمارهای 30 تا 80 بافت می شود.

از نشانه های بارز روستایی اردبیل گیس بافی شده در دو سر قالی و نیز ساده بافی گلیم در دوسر قالی است که از 5 سانتی متر تا 20 سانتی متر می باشد بافت حاشیه مضاعف ساده در بخش افقی و عمودی قالیچه که در آنها نقوش حیوانی و گیاهی به صورت شکسته کار می شود.

درشت بافی و بلندی پرزها و وزن سنگین این نوع قالیچه ها ازنشانه های بافت روستایی اردبیل است. عشایر برای خودشان به دلیل نداشتن الیاف مکانیکی فرشهایی با رجشمار 18 الی 25 تولید می کنند. عشایر و ایلات ذهنی باف هستند و نقشه ای برای فرش نمی کشند و از نگهای تند و خشن استفاده می کنند که ناشی از برخورد مستقیم با طبیعت اطراف خویش است و طرحهایشان عموما لچک ترنج می باشد.

موتیفها در نقوش قالی های محلی استان:

کله قوچی: نقشی متشکل از یک چند ضلعی که از اطرافش چهار نقش شاخ مانند خارج می شوند این طرح در ذهن انسان شاخ گوزن یا اسکلت بدن ماهی را تداعی می کند.

جلد باخان: در لغت ‌به معنای نگاه زیرکانه است و د رطرح 3 یا 5 ترنج که در وسط قالی به اندازه های یکسان قرار دارند و معمولا در کناره ها استفاده می شوند این طرح در چهار گوشه دارای لچک می باشد و درون آن معمولا ذهنی بافی می شود.

یورتچی: نام روستایی در اطراف اردبیل است و این طرح از 3 ترنج تشکیل شده که مجزا از هم هستند این ترنجها شش ضلعی با نوارهای نازک و پهن در رنگ بندی متفاوت حاشیه دور ترنجها بوجود می آیند. نقوش داخل ترنج ذهنی باف است.

قلمی: این نقشه از طرحهای فرشهای قدیمی سراب است که از شش ضلعیهای متصل به هم تشکیل شده و خطوط موازی و هاشوری که روی زمینه با ترنجها تزیین شده.

پودنیس: کلمه پودنیس مترادف سینی است. علت نامگذاری این طرح وجود مستطیل و مربع هایی است که به ترنجهای هندسی محسوب می شوند اکثر این اشکال گوشه بریده شده وبه هشت ضلعی تبدیل شده اند.

و نقشه هایی که در دیگر جاهای کشور مانند هریس اصفهان، نائین کاشان، و … بافته میشود در اردبیل هم بافته می شود. اندازه های رایج در فرش استان اردبیل:

1- قاپی ایچی (پادری-پشتی ) 2- ذرع چارک 3-ذرع و نیم 4-مسند

سانتی متر 75* 100 سانتی متر 80*120 سانتی متر150*100 سانتی متر140*200

5- قالی 7- مترو 8- کناره 9- خرک

سانتی متر 40*30 سانتی متر 300*200 سانتی متر (400،300)*150 سانتی متر(500،400،300)*(80،70)

گلیم بافی در استان اردبیل:

اردبیل از جمله مناق مهم گلیم بافی ایران به شمار می آید و گلیم های آن در دنیا مشهور است و نقوش سنتی واساطیری که درگلیم سمبل نمادها و یا نقشهایی از ذهن بافندگان که بیانگر ارزوها و خواسته های ساکنان منطقه است. نقوش سنتی رایج درگلیم های استان بیشتر نقش سماور سینی، خرچنگ در متن گلیم و گردونه مهر (چلیپا) و نفش اژدها در حاشیه گلیم باشد. همچنین نقوش حیوانات انتزاعی شده هم به کار می برد. گلیم در اکثر مناطق اردبیل رونق دارد در روستاها و عشایر. اما شهرنمین و روستاهای تابع آن و روستاهای بخش زهرا از شهرستان گرمی (مغان) ازمراکز مهم و عمده تولید گلیم در استان به شمار می آیند.

گلیم به سه نوع بافته می شود:

گلیم ساده باف: در این گلیم پودها، یکی در میان از لابلای چله ها عبور می کند این گلیم دو رواست و برای بافت آن از قبل نقشه اماده نمی شود. نقشه آن معمولا هندسی است و خطوط منحنی هم به ندرت دیده می شود.

گلیم برجسته: زمینه ای ساده دار دولی طرح اصلی مانند قالی پرز دار است، بدین صورت که از روی نقشه قالی بروی چله گلیم گره زده شده و در پایان پرز اضافی چیده میشود.

ورنی: گلیمی بدون پرز است بدون نقشه و ذهنی باف که توسط زنان و دختران عشایر مناطق مغان ارسباران ‌و مشگین شهر بافته می شود. این نوع گلیم درکردستان و کرمان با طرح و نقش دیگری بافته میشود که در کرمان آن را شیریکی پیچ می نامند. بهترین ورنی را در اردبیل ایل شاهسون، یا ایل سون تولید می کنند که سابقه ای طولانی در این زمینه دارد.