معرفی استان چهار محال و بختیاری
یکی از شعرای محلی درباره استان می گوید:
خواهی اردانی محال اربعه باشد کجا
هست آن لار و کیار و میزدج با گندمان
سرزمین بختیاری و محال اربعه
پیش از این گویندگانی داشت و دارد این زمان
مرکز شعر و سخندانی و دانش بوده است
قهفرخ، سامان، شهرکرد و جونقان
بختیاری ها بر بام ایرانبختیاری ها بر بام ایران
اگر کوله بار سفر بربندیم و از دامنه کوه های مرتفع و از گردنه رخ با شیب بسیار تند ، که در دل رشته کوه های راسخ و استوار زاگرس قرار گرفته ، بگذریم ، خود را در میان طبیعتی پاک ، سرشار از لطف و صفا ، محصور در بین کوه های بلند سلسله جبال زاگرس که قله های سر به فلک کشیده اش ، همیشه پر برف است ، می بینیم . سرزمینی بسیار زیبا و دیدنی با نام چهار محال و بختیاری که شهر کرد بام ایران را در آغوش گرفته است . در این استان زیبا که در میان استان های اصفهان ، خوزستان ، کهکیلویه و بویر احمد و لرستان قرار گرفته ، جلوه مناظر طبیعی و جاذبه های توریستی به حدی زیباست که گویی نقاش کهنسال طبیعت ، بر فراز زردکوه سر به فلک کشیده ، یک چند به نظاره نشسته و آنگاه مجموعه بدایع طبیعت را یکجا ، در پهنه دشت ها و سینه کوه ها و دره ها و چشمه ساران و جویبارها در کمال هنرمندی نقش زده است . در حقیقت استان چهار محال و بختیاری ، به اعتبار طبیعت بی همتایش انگار همه جهان است : دشت ، رود ، جنگل های انبوه ، کوه های سر به فلک کشیده ، دره هایی که نگاه تو را گیج می کنند و آبشارهایی ناپیدا کرانه ، همراه با مانده های شگرف باستانی و تاریخی که هویت منطقه را تشکیل می دهند .وجود صدها مکان جاذب و دیدنی همچون آبشار آتشگاه لردگان ، دره عشق کوهرنگ ، چشمه دیمه ، سیاسرد ، سندگان ، تالاب چغاخور ، گندمان ، سولقان ، پل زمانخان ، رودخانه زاینده رود ، دشت لاله های واژگون ، غارهای یخی و آهکی ، پیست اسکی چلگرد و بابا حیدر ، پیر غار ، چشمه برم لردگان ، گرداب بن ، دریاچه شلمزار ، بلوط سبز کوه ، بازفت ، مجتمع توریستی سامان ، ارتفاعات زردکوه بختیاری ، چاله های زردکوه و صدها مکان دیدنی دیگر در استان سبب شده تا استان چهال محال و بختیاری به یکی از استثنائی ترین کانون های گردشگری مرکز و جنوب ایران تبدیل شود که هنوز ناشناخته و دست نخورده باقی مانده است . به اعتقاد کارشناسان ایرانگردی و جهانگردی یکی از ویژگی های ممتاز این استان ، فصلی نبودن گردشگری است . مناظر طبیعی به خصوص تنوع رنگ ها در حاشیه زاینده رود در فصل پاییز ، همچنین کوچ عشایر بختیاری در این فصل که سبب جذب بسیاری از گردشگران خارجی و داخلی علاقه مند به مطالعه آداب و رسوم و سنن ایل بختیاری می شود ، سبب شده تا این استان در تمام فصول سال پذیرای گردشگران داخلی و خارجی باشد . استان مرتفع چهار محال و بختیاری در همه فصول و روزهای سال پذیرای کسانی است که به قصد تماشای دیدنی های آن بار سفر می بندند تا ایامی از سال را با فراغ بال در استان گل و شکوفه و کوه و آب سیر کنند . در جای جای چهار محال و بختیاری ، هنر طبیعت زیبا ، کوه ها و دشت های پر گل ، رودخانه های خروشان و ... دامن گسترده است . استانی که بیش از یک درصد وسعت خاک کشور را در بر نگرفته ، ده درصد حجم بارش و بارندگی و آب را در خود اختصاص داده است . به گونه ای که نبض حیات دو استان بزرگ خوزستان و اصفهان در زرد کوه بختیاری می تپد و دو رودخانه کارون و زاینده رود با عظمت و قدرت فراوان ، اما در کمال فروتنی چون مردمان این استان ، روانه این دو دیار می شوند . یکی دیگر از امتیازات برجسته ی این استان وجود 16 قله مرتفع است که علاوه بر فراهم آوردن زمینه مناسب کوهنوردی مکانی ویژه برای زیستگاه انواع وحوش از قبیل پلنگ ، قوچ ، میش ،پازن ، خرس قهوه ای ، گراز ، روباه قرمز و انواع پرندگان مانند کبک ، چویبا ، باقرقره و انوع مرغابی است . علاوه بر دو رودخانه بسیار مهم زاینده رود و کارون که تنها سالانه از کارون نزدیک به یازده میلیارد متر مکعب آب از منطقه خارج می شود ، وجود 20 رودخانه دایمی و خروشان دیگر نظیر بازفت ، کوهرنگ ، آقلاغ ، سبز کوه و خرسان حکایت از وفور نعمت الهی آب در تان دارد . عوامل مساعد جوی و طبیعی ، پوشش گیاهی متنوعی از درختچه های کوچک گون گرفته تا جنگل های بلوط ، پسته وحشی ، بادام ، گردو ، زالزالک و زبان گنجشک را در استان پدید آورده است ضمن آنکه وجود گونه های دارویی در سطح استان ، به ویژه در دامنه های کوهستانی از اعتبارات مهم گیاهان دارویی کشور محسوب می شود .این استان از نظر تاریخی نیز قدمت دیرینه دارد ؛ آثار به دست آمده در استان ، تاریخ هزاره ششم قبل از میلاد را نشان می دهند : ساختار اجتماعی - سیاسی بختیاری که از شعبه های قوم لر است . به دو بخش بزرگ هفت لنگ و چهار لنگ تقسیم می شود و از ایل ، طایفه ، تیره ، اولاد و خانوار تشکیل شده است .مورخ مشهور ، عباس اقبال آشتیانی در باره ساکنان بومی شهر کرد می نویسد : اهالی این منطقه از نژاد کردهای اصیل مهاجر که برای دامداری و دامپروری به این منطقه کوچ کرده و دردشت های سرسبز و دامنه های مصفای این منطقه به زندگی پرداخته اند و مردم شهر کرد و بختیاری از دو نژاد کرد و پارتی ( آریایی ) هستند . در این میان دستان هنرمند و هنرآفرین زنان و دختران این استان سال هاست که با حوصله هر چه تمام تر شب و روز در دل تارهای به هم تنیده قالی ، بهترین نقش های اصیل ایران را به نمایش می نشانند و ظرافت و زیبایی زنانه خود را در پود فرش های معروف این خطه به ودیعه نهاده و هدیه دوستداران قالی اصیل ایران می کنند .
سوغات منطقه :
عسل بختیاری با شهرتی جهانی که در بازارهای مختلف با نام عسل بختیاری ، عسل سبز کوه و عسل زردکوه شناخته می شود .گز ، به ویژه گز بلداچی که طرفداران بسیاری در داخل و خارج از کشور دارد و سوغات اصلی منطقه به شمار می رود . قارا ( قره قورت ) و روغن حیوانی از جمله سوغاتی های تولیدی و اختصاصی استان و به خصوص عشایر و دامداران است . سیر ، موسیر ، تره کوهی ،کرفس و قارچ از جمله گیاهان خوراکی و دارویی پرطرفدار هستند که در دامنه های مناطق اردل ، لردگان و زردکوه بختیاری می رویند نبات و پولک از جمله تولیدات استان است و در قنادی های سراسر استان به وفور یافت می شود . محصولات کشاورزی نظیر گردو ، بادام ، کشمش ، برنج ،گندم ، سیب و انگور از دیگر تولیدات استان است .
انواع قالی چهار محال و بختیاری
قالی فرش بختیاری با تار و پودی از نخ و با پشم خوب و مرغوب بافته می شود.پرزفرش نسبتا ضخیم می باشد.گره رایج متقارن و رنگ های مسلط بر فرش قرمز و آبی زنگاری و کرم می باشد.فرش بختیاری غالبا به قاب هایی تقسیم شده که هریک ازاین قاب ها دارای تزیینات گلدار استیلیزه شده خاص خود است قالی و قالیچه با شهرت جهانی و نقوشی زیبا که می توان از نمونه قالیچه ها و قالی های چهار محال و بختیاری که به نام های بی بی باف ، شلمزار ، سامان و حوری مشهورند در جنوب شرقی اصفهان تولید می گردد.که مشهورترین ویژگی های آن به شرح زیر است:
1- در ابعاد متنوعی تولید می شود.
2- رنگ های اصلی آن سفید ، شیری ، قرمز و انواع قهوه ای و سبز و زرد است.
3- علاوه بر نقوش هندسی عمدتا از طرح لچک ترنج و قاب قابی استفاده می کنند.
4- عمدتا از گره ترکی استفاده می کنند و فرش های درشت باف آن در منطقه ی حوری و ظریف باف آن در منطقه ی چال شتر و سامان بافته می شود.
5- رنگ های طبیعی جایگاه ویژه ای دارند و از گیاه گندل ، جفت استفاده ی فراوانی به عمل می اید.طرح های خشتی ، گل مینا ، چالشتر ، ایلیاتی لچک ترنج ( بی بی باف ) ، تلفیقی از لچک ترنج و بندی " خشتی" گل پتو فرادنبه و گبه گندمان نام برد . علاوه بر نقوش فوق ، طرح های دیگری نظیر بته ( بته سر کج ) ، جقه ای سماوری ( گلدانی ) و نقوش جدیدی چون بافت نقشه شاهنامه ، تصویر حضرت علی (ع) ، خانه کعبه ، نقشه آسیا ، نقشه ایران و بسیاری از قالی های منقوش از عناصر طبیعی ، لیلی و مجنون و .... در بیشتر نقاط استان متداول است .
از دیگر ویژگی های فرش بختیاری نخ های پود آبی رنگ آن است که از پشت به طور کامل متمایز است.در منطقه ی بختیاری فرش های با کیفیت و مرغوب عنوان بی بی باف را دارند.احتمالا بی بی به زنانی اطلاق می گردیده ایت که بر بافت قالی های مرغوب در ناحیه ی بختیاری نظارت داشته اند.یکی از مشهور ترین دستبافته های منطقه ی بختیاری قالی های بی بی باف است.در باب وجه تسمیه ی بی بی باف اشارات زیادی به عمل آمده است که مهم ترین آنها به شرح زیر است:
1- گفته شده است که چون بافندگان فرش از همسران خوانین اطاعت پذیری داشته اند
لذا قالی هایی که تحت نظارت این افراد تولید می شده از مرغوبیت بسیار خوبی برخوردار بوده است و چون به همسر خان لفظ بی بی اطلاق می گشته است این قالی ها نیز به بی بی باف مشهور گشته است.
2- چون بافت قالی های کیفی کار زنان با تجربه بوده لذا این قالی ها به بی بی باف مشهور شده است.
3- گفته شده است که برای اولین بار آموزش فرشبافی به منظور تولید فرش های بزرگ پارچه توسط زنی سیده انجام گرفت و از آن تاریخ قالی های قاب قابی به بی بی باف مشهور گشت .
خرسک : خرسک به معنای خرس کوچک و در اصطلاح نوعی قالی ضخیم را میگویند که از ارزش و کیفیت پایین برخوردار است . طرح این محصول چندان منقوش نیست . از نقوش ذهنی بافت خرسک می توان از طرح های دوحوضه ، خشتی و قالبی نام برد ؛ اما نوعی از خرسک به نام گبه از طریق رفت و آمد و سکونت ترکان قشقایی استان فارس در شهر گندمان استان یافت می شود که این رقم ، صادراتی و بنا به سفارش برخی از کشورهای اسکاندیناوی و چند شرکت فرش در ایران آماده می شود . تارو پود این محصول از پشم خالص و رنگرزی آن به طریق سنتی و گیاهی ثابت صورت می پذیرد . بافنده ، نقشه گبه را ذهنی بر روی کاغذ معمولی آورده و روی فرش پیاده می کند . نقوش آن تجسم کننده حرکت چهار فصل ایل و الهام گرفته از مراتع طبیعی ، اشکال هندسی ، هیئت انسان ، حیوانات و پرندگان اهلی است . این طرح ها معمولاً با رنگ های زرد ، سبز ، قرمز ، آبی ، سرمه ای ، قهوه ای و سیاه نشان گبه رنگین کمانی از نقش پردازی نگاهی به سختکوشی زنان روستایی در نوآوری و تولید جذاب دستبافته ها (3)
صدای چنگک به آرامی ولی ماهرانه برخامه گبه فرود می آید. زن گبه باف روستایی، رج به رج تاروپود رنگ آمیزی شده زیرانداز چشمنواز را با شوروشوق به هم می تند که با هر گره استادانه، گبه قد می کشد. گبه نوعی فرش از جنس قالی است، اما رنگ یک دست و میزان ضخامت و نقوش گاه برجسته آن دلربایی این دست آفریده هنری بیشتر عشایری - ایلاتی را از قالی مجزا می سازد. "گبه" نقش و طرح شیدایی ولی استثنایی دارد. گاه زنان ایلاتی جنوب با بافت "گبه" رنگین کمانی از هنر بدیع را عرضه می کنند که در دیدگان شیفته هنردوستان موج تحسین به سان زلال اشک تموجی فریبالی دارد، "گبه"، شاهکار دست آفریده روستایی است که پیچاپیچ انگشتان ظریف و تحسین برانگیز زنان با نبوغ ایلاتی، گاه پرواز مرغان را چنان با مهارت برقلب "گبه" نقش می زنند که از هر تابلوی ظریف نقاشی تماشایی تر است.
دست آفریده های افسون کننده
"گبه"، زیرانداز هنری است، حیف که زیرپا قرار می گیرد، باید این دست آفریده شوق آمیز روستایی را به دیده های مشتاق نشاند... دکتر نسرین دخت بنی هاشم یزدی کارشناس ارشد علوم اجتماعی و عضو هیأت علمی دانشگاه آزاداسلامی با طرح نکات فوق به چگونگی بافت گبه در مناطق ایلی - عشایری و روستاهای حاشیه کویری اشاره می کند و می گوید: گبه دست آفریده ای از جنس زیراندازهای مقاوم و استواری است که در قطع معمول قالیچه توسط زنان هنرآفرین عشایری و ایلات لر و قشقایی با تبحر و نوآوری چشم افسا بافته می شود. گبه های بافته شده توسط زنان ایلات قشقایی و ل نرم و ضخیم تر از فرش است، اما دست آفریده های زنان گبه باف عشایری دارای پرزهای بلند و نقشه های بدیع و حیران کننده است، که رنگ آمیزی آنها دلنشین و گاه بهت آورست. زنان عشایری و ایلاتی لر و قشقایی که سراسر عمر و حیات آنان در پهنه های چشمنواز کوهستانی، در بطن مرغزاران باشکوه جویباران و سبزه زاران طبیعت دلگشا و جان پرور می گذرد، بهره گیری از مناظر افسون کننده طبیعت و رنگ های باشکوه و دلفریب کوهپایه های حیات بخش در متن زیرانداز گبه شوقی وافر در دوستداران صنایع دستی روستایی و سنتی به جا می گذارد. زنان خبره و کارکشته ایلی و عشایری که سالیان متمادی است گبه می بافند و دست آفریده های جذاب آنان اکنون در مغازه های فرش فروشی سراسر شهرهای اروپایی عرضه می شود، در پدید آوردن ابتکاری و خوش نقش گبه از تعداد پود فزون تری بهره می گیرند.
چنین گبه های دارای شوروحال طبیعت افسون کننده مناظر کوهپایه ای زاگرس این شیوه را با این هدف در دستور کار بافت گبه رعایت می کنند که در نرمی و لطافت گبه تأثیر آهن ربایی دارد، ولی تعداد پود برخی گبه ها از سه تا هشت واحد در هر رج متفاوت است و میزان بلندی پودها نیز گاه تا یک سانتی متر فراتر می رود.گبه های مستحکم و استوار ایلی و عشایری در اندازه های مختلفی بافته می شود، ولی سه نوع آن بیشتر رواج دارد که عبارتنداز:
گبه در مقیاس قالیچه و بیشتر در اندازه 5/1 در 2 متر و 20 - گبه پتویی و سرانجام گبه در اندازه قالی.
گبه در مقیاس قالیچه که تا پنجاه درصد میزان بافت سالانه این نوع زیرانداز ایلی و عشایری ایران زمین را در برمی گیرد دارای پرز و خواب بلند است که تعداد پودهای آن در هر رج به هشت واحد می رسد. زنان و دختران گبه باف ایلی و عشایری گبه در اندازه قالی های بزرگ بالای چهار مترمربعی را با درخواست و سفارش قبلی دردست هنرآفرین می گیرند، چون این نوع گبه خریداران بی شمار ندارد. هرگاه تعداد و شمار رشته های پود گبه در هر رج از سه واحد تجاوز نکند این دستبافت با پرزهای بلند را "قالی گبه" می نامند.
گبه پتویی نرم و لطیف است، افراد خانوارهای ایلی عشایری وقتی نیمی از سال را در نواحی ییلاقی به سر می آورند، از این وسیله در خواب به عنوان پتو استفاده می کنند. گبه های لطیف پتویی به دلیل بهره بردن از پود فراوان نرمی مخصوص دارد و خواب پرز و پودهای اضافه آن از ظرافت بیشتری برخوردار است. زنان و دختران بافنده گبه های پتویی باید شکیبایی خاص را با ظریف بافی درآمیزند و گاه حوصله در کار را چنان فزون سازند که 14 پود شگفتی ساز را ماهرانه در کنار هم نقش زنند که یک رج گبه پتویی را در برگیرد. این گونه بافت نیاز به مهارت فراوان دارد.