صنعت قالیبافی در کرمان سابقه طولانی دارد، چنین به نظر می‌رسد که این هنر قبل از دوران صفویه در این شهر وجود داشته است و در زمان صفویه که اوج کلیه هنرها در ایران است ، فرش هم همانند دیگر هنرها در این دوره بیشتر شکوفا شده است . هنر اسلامی بر طرحها و نقوش آن تأثیر بسزایی گذارده است ، چنانچه در تاریخ (عالم آرای عباسی) که توسط منشی شاه‌عباس به رشته تحریر درآمده ، به قالی کرمان اشاره شده است.
در زمان اکبرشاه که معاصر شاه‌عباس بود قالیهایی از کرمان به هندوستان حمل می‌گردید بدیهی است نباید تصور کرد این صنعت در کرمان از بین رفته است و متوقف گردیده است[1]
قدیمیترین نوع قالی کرمان ، قالی راور است که می‌توان تاریخ بافت آنها را (1866 میلادی یا 1286 هجری) گفت. شهرتی که قالی کرمان در سراسر دنیا از آن برخوردار است بیش از هر چیز مربوط به درهم آمیختن موفقیت آمیز رنگ و طرح آن است.طراحی و نقشه‌کشی قالی کرمان قدمت دیرینه دارد و به جز نامی که از چند تن از نقاشان دهه اخیر منطقه کرمان ، بر جای مانده ، تاریخچه درستی درباره چگونگی رونق قالیبافی ، طراحی نقشه‌های قالی و چگونگی نام نهادن بر طرحهای منطقه کرمان در دست نیست.همین بس که از دیرباز قالیبافی در کرمان رایج بوده و پس از صنعت شال و ترمه به اوج خود رسیده است و زبانزد خاص و عام گردیده است . زمانی فرش ایران را بنام فرش کرمان می‌شناختند. فرشهای نفیس و قدیمی کرمان ، هم‌اکنون زینت‌بخش موزه‌های معتبر جهان و ایران می‌باشد . البته در مورد طرح بسیار باید گفت مثلا موسی خانی افشاری که در سیرجان بافته می شود با موسی خانی که در بافت و رابر بافته می شود از نظر طرح ورنگ آمیزی با هم تفاوت دارند و در هر منطقه با یک نام مخصوص به محل بافت نام گذاری شده اند. مثلا گل کاغذی منطقه بافت با کمی تغییر در رابر و جیرفت به گل اسفندقه معروف است . یا طرح درختی زرند ، که صادراتی است و قالی ریز بافت می باشد ، با درختی منطقه فیض آباد راور فرق می کند .قبل از پیدایش نقشه، فرش ها با نقشه و طرحهایی که بافندگان در ذهن داشتند و سینه به سینه از نیاکان خود فرا گرفته بودند ، بافته می‌شد.
سیر تحول و پیشینه تاریخی نقش قالی های کرمان
تطور وتکامل نقش قالیهای کرمان ، شامل چندین دوره تاریخی و متمایز است :
دوره نخست یا عصر ترمه همزمان با زمان شالبافی
دوران انتقال ترمه دوزی به قالیبافی ، از حدود سالهای 1330-1315 هجری قمری را در بر می گیرد کاربرد نگاره بته جقه ای و نیز نقش سرو که به نظر بسیاری منشأ اصلی نگاره بته ای است، از جمله نقوش متمایز این دوره است . این شیوه تا جنگ بین المللی اول ادامه یافت.[2]
روند تکاملی عصر ترمه و ادامه منطقی آن در حدود سالهای 1328 تا 1339 هجری قمری، عصر بهارستان را پدید می آورد . طرحهای این دوره به ارائه باغ و بوستان و گل و گیاه استوار است . نقش های درختی گل و بلبل ، درختی پرنده ای یا بهارستان ، نقش انسان ، نقش سبزیکار ، از جمله نقوش رایج این دوره است . به بیان دیگر پایه کاربر طرح باغ و بوستان و شاخ و برگ و گل و گیاه با رنگهایی به همان ظرافت و شادابی و باغها و گلزارهای بهاری با پرندگان بیشمار استوار است
از صفات ویژه عصر ترمه و بهارستان برخورداری از شیوه سایه روشن در رنگ آمیزی برگها ، بصورت سبز روشن و تیره و کاربرد دو مایه در یک نگاره گل مثل قرمز سیر و روشن ، گلهای آبی رنگ از تیره تا روشن بدون شکل بندی و تعیین مرز ، و رها نکردن طرح بدون هیچ گوشه خالی است .
عصر بازگشت
با پایان یافتن جنگ جهانی اول و تغییر سلیقه بازار در آمریکا تغییر اساسی در طرحهای کرمان بوجود آمد و نقش و نگاره های صوفی مورد تقلید هنرمندان کرمان قرار گرفت در این دوره که از آن به عنوان عصر بازگشت یاد می کنیم ، نقشه های اسلیمی وگلهای شاه عباسی از نقش های قاب قرآنی و لچکهای انبوه رایج شد .
شروع بحران اقتصادی در آمریکا در سال 1928 میلادی مطابق با 1306 شمسی ، بر چیره شدن شرکتهای آمریکایی ، توقف سفارشات را به همراه داشت و برای مردمی که به تمامی از فرش و صنایع وابسته آن ارتزاق می کردند ، زندگی را دشوار کرد . با استقبال نقش های ریزتر و فشرده تر با متنی انبوه و پر نقش و نگار ، زمینه برگشت طراحان کرمانی به عصر بهارستان پدید آمد و نقش سبزیکار بیش از پیش معمول شد .
عصر گوبلن ، طرحهای کرمانی را به همراه داشت و چیره دستی در کار رنگ آمیزی نیز نتوانست هویت از دست رفته قالی کرمان را باز گرداند و دامنه این مسخ هنری را ، محدودتر کند.، رواج دهه طرح گل فرنگی و برگ فرنگی صرف نظر از نداشتن اصالت ، پیوستگی و تداوم منطقی نقش قالی کرمان را نداشت .
حاشیه شکسته و درهم به شیوه اروپائی و قالیهای دست باف ، باب روز شد و برای نخستین بار نقش و نگار حاشیه که از عصر پازیریک همواره شرط وجودی قالی ایران بوده ، از میان برداشته شد و نقش و نگار حاشیه به لچک ها پیوسته و نقش حاشیه و متن قالی نیز یکی شده و یکسانی و یکنواختی کسالت آوری بر قالی کرمان چیره شد .
سرماژیف که ابداع نقش معروف قاب قرآنی ، الهام گرفته از جلد قرآن را به وی نسبت می دهند ، کار طراحی بسیاری از قالی های کرمان را برعهده گرفت .
عنوان تحقیق
شناسایی طرحها و نقوش سنتی فرش دستباف کرمان و ایجاد و راه اندازی بانک اطلاعات فرش دستباف
اهداف تحقیق
1 - هدف اصلی از انجام تحقیق شناسایی نقوش سنتی فرش دستباف کرمان و احیاء آنها می باشد .
2 – ایجاد و راه اندازی بانک اطلاعاتی فرش دستباف است که در برگیرنده کلیه اطلاعات مربوط به فرش ، نقوش فرش ، طراحان فرش ، از گذشته تا کنون بصورت CD می باشد .
اهمیت و ضرورت
امروزه فرش دستباف کرمان بدلایل متعدد منجمله پایین بودن کیفیت ، عدم استفاده از رنگهای طبیعی ، عدم نوآوری در طرحهای متناسب با سلیقه بازار ، عدم وجود مواد اولیه مرغوب ، مهاجرت روستائیان به شهرها و نپرداختن به این حرفه ، از دست دادن طراحان قدیمی و عدم توجه به طراحان فعلی این هنر و دلایل دیگر با مشکل روبرو شده و بازار خود را از دست داده است . اما کشورهای دیگر مثل چین ، هند ، پاکستان و نپال توانسته اند با کپی برداری از همین طرحهای اصیل کرمان در بازار جهانی جای خود را باز کنند . همچنین عدم توجه به طرحهای قدیمی و سنتی که برخی از آنها دارای قدمت بالایی بیش از یک قرن می باشند ، باعث رکود فرش دستباف در سالهای اخیر شده است .
یکی از راههایی که استان کرمان بتواند اعتبار گذشته خود را در زمینه فرش دستباف بدست آورد ، توجه به طرحها و نقوش قدیمی فرش دستباف می‌باشد که در حال حاضر یا بدست فراموشی سپرده شده و یا در حال نابودی می باشند . به همین جهت بررسی و شناسایی طرحهای فرش دستباف استان کرمان اهمیت و ضرورت تحقیق را می‌رساند .
روش تحقیق
به منظور انجام تحقیق از دو روش ، روش میدانی به منظور تهیه عکس و برخی اطلاعات هنرمندان ، و روش کتابخانه ای به منظور تهیه مطالب مکتوب استفاده شده است
روش جمع آوری اطلاعات
به منظور جمع آوری اطلاعات از روش مشاهده و مصاحبه استفاده شده است . در این روش چند سؤال بصورت کلی از قبل تهیه شده است و همراه با مشاهده گر و مصاحبه کننده به مراکز تولید و بافت فرش دستباف مراجعه و از پاسخگویان خواسته شده است که به آنها پاسخ دهند.
پیشگفتار
قالی کرمان این گستره سراسر رنگ ، کتابی است گسترده در برابر دیدگان همه که اگر سر سوزن ذوقی در ایشان باشد هر سطرش خود داستانی است به درازای هزار و یک شب ، و پر رمز و راز است چون معمای هستی .
این گستره زیبا که همگان شیفته آنند ،گنجی است گرانبها که در گذر زمان فراز و نشیب ها، فراز و فرودها برخود دیده و اکنون در دست ماست . آنچه در پی می آید نگاهی است به تاریخ و طرحها و نقوش فرش دستباف استان کرمان .
چکیده
استان کرمان که در جنوب ایران واقع و در حاشیه کویر قرار گرفته است ، از زمانهای گذشته از مراکز خیلی مهم فرشبافی محسوب می شده است . قبل از فرشبافی مردم کرمان به کار شالبافی می پرداختند و طرحهای قدیم فرش کرمان که در اوایل قرن میلادی بافته شده از طرحهای شال کرمان اقتباس شده بود . اما بتدریج در طرحهای فرش کرمان تنوع بوجود آمد و طراحان معروف همچون حسن خان ، احمد خان ، زمان خان و ... کارهای زیبایی بوجود آوردند که کرمان را از سایر مناطق بافت متمایز ساخت و کم کم طرحهای باب بازار خارج از کشور رایج شد و طرحهای گل فرنگ ، گلدانی ، ظل السطان ، تصویری و ... بوجود آمد . این طرحها مورد پسند بازار خارج شد . طراحان کرمان با الهام از طبیعت پیرامون خود ، فرهنگ و اعتقادات خود ، به خلق آثار زیبایی پرداختند . آنچه از بررسی نقوش در رابطه با گیاهان و طبیعت این منطقه بدست آمده است نشانگر این است که هنرمند و طراح با الهام از گل های موجود در دشت ، تپه ، و دره های اطراف کرمان ، طرحهای خود را بوجود آوردند . این گل ها گاه بصورت خمیده ، گاه ایستاده ، زمانی در حرکت ، زمانی در کنار هم جمع شده ، و زمانی دیگر از هم جدا شده اند . طراح آنچه را که مجسم می کند ترسیم می نماید . هنرمند بافنده کرمانی بیش از هر چیز از مکتب تصوف و عرفان الهام گرفته است مثل بته جقه که از سرو گرفته شده و طرح گلدانی از زیباترین نقش هایی است که مورد توجه متخصصان ایران و جهان بوده اند . قالی نقش گلدانی مقبره شاه عباس دوم از نمونه های منحصر به فرد این دسته از قالیها است .
شناسایی طرح های اصیل و سنتی فرش دستباف استان کرمان به همراه عکس و معرفی آنها
امروزه در کرمان انواع لچک ترنج کف ساده گلدار و بی گل ، کف ساده معمولی، خوشه انگوری ، سبزیکار ، چمنی ، ستونی ، سی و سه پل ، برگ چغندری ، قاب قرآنی و انواع بوته بخصوص بته جقه ها و نقش های انگوری یا واگیره نظیر خشتی ، لوزی ، خاتم و نقشه های اروپایی از قبیل :
گوبلن و گل فرنگ و نقشهای متفرقه نظیر آرم و صورت رایج است. تنوع و گونه گونی این نقوش بسیار گسترده است و هر یک طرح و فرم و سلیقه نقاش را به همراه دارد .
بدلیل همین تنوع ابداعات بدیع ، انواع آن را نمی توان بر شمرد . بارزترین آن طرح درختی و اسلیمی است و نیز طرحهایی بنام اساطیری که هر یک خود از ارکان کار طراحی و نقشه فرش بوده اند . طرح درختی شاید به دهها نوع و شکل کشیده می شود . ترنج دار و بدون ترنج ، یا گوشه دار یا بدون گوشه ، با مرغ و بدون مرغ ، منظره دار و بدون منظره که همه این اشکال و قالبها را درختی می نامند به استثنای بته جقه ، سرام ، طرح شاه عباسی نیز که بیشترین انواع فرش کرمان را در گذشته تشکیل می داده ، اکنون دارای دهها سبک و فرم مختلف است .
انواع شاه عباسی گوشه ترنج ، شاه عباسی اسلیمی شکسته ، اسلیمی دم اژدری ، حاشیه صاف یا حاشیه شکسته ، جملگی به عنوان شاه عباسی از دیگر نقوش تفکیک می شوند . از دیگر نقوش خوشه انگوری است که از زمان مرحوم دیلمقانی به بعد مطرح بوده است . مثالی بارزتر نقش قالیهای افشار است که به افشاری معروف است این نقش مخصوص هر خانواده از این طایفه است.
ظاهراَ هر عروسی در این خانواده می بایست یک قالیچه با نقش مخصوص به خانه شوهر بیاورد . نگارگاه از انواع دیگر نقوش هستند ، با نقشهای گوناگون از قبیل گل سرخ دوره ای ، گل سرخ بی دوره که در زمان قدیم با رنگهای متفاوت مسی ، پوست پیازی ، پوست سیری ، صورتی ، چهره ای ، گل خاری و لاکی به کار رفته اند . این هفت رنگ به همراه سفید درون یک گل سرخ بکار می رفت .
انواع گلها :
طرحهای فرش کرمان را می توان به سه دسته کلی تقسیم کرد :
1- طرح قالی افشاری (مانند بعضی از گل سرخی ها ، سرکله ها ، گل هشت ، گل سماوری ، طرح موسی خانی)
2 – طرح قالی صادراتی (مانند نقشه های خوشه ای قالی درشت باف وقالی های ریز حسن خانی)
3 – طرح قالی زیرپایی (مانند شاه عباسی ، سرام ، درختی ، قاب قرآنی ، بندی ، اسلیمی ، خشتی).
اما بطور کلی می توان گفت طرحهای فرش کرمان به شرح زیر می باشند :شاه‌عباسی ، بته‌جقه ، درختی ، ستونی ، خشتی ، هندسی ، قاب قرآنی ، حسن خانی ، خوشه‌ای ، گلدانی ، حاج‌خانمی ، گوبلن، سرام ، کتیبه‌ای مینیاتور، گلسرخی ، باب‌آمریکا ، شکارگاه.
طرح قالی کرمان به شرح زیر است:
طرحهای اسلیمی:
از قرن نهم به بعد خطوط منحنی به طرح قالی راه یافت و کم‌کم طراحان ورزیده قالی بخاطر ایجاد نوعی تحول در طراحی قالی از خطوط مستقیم منحرف شدند و از خطوط منحنی در طرحها استفاده کردند. از این زمان بود که ترنجها و اسلیمی‌های بسیار ساده در قالی مشاهده شده است.
طرح های اسلیمی در زمان صفویان به نهایت کمال رسید و در کاشی کاری و قالی بافی آنچنان رواج یافته که کمتر کاشی و قالی از آن دوران می‌توان مشاهده کرد که بدون طرحها باشد. باید یادآوری کرد که طرحهای اسلیمی بدون شک از پدیده‌های طبیعت استفاده شده است . چرا که خطوط دارای گردی بسیار ملایم و زیبایی هستند. گروهی عقیده دارند که طرح اسلیمی ساده در اصل کله فیل بوده و گردش دنباله آن را نمودار خرطوم فیل می‌دانند. اسلیمی ماری که در واقع آن را باید یک اسلیمی خاص نامید، از حرکت مار گرفته شده است.
اسلیمی انواع مختلف دارند: اسلیمی ساده، اسلیمی برگی، اسلیمی گلدار، اسلیمی دهن‌اژدری ، اسلیمی توخالی ، اسلیمی پیچک‌دار و اسلیمی ماری .
بته و انواع آن:
میان شالبافان و قالی بافان این طرح بیشتر به بته کشمیری معروف است و این اواخر به سبب از میان رفتن جقه آن را بته ترمه می‌خوانند. در کرمان بته ها از خود نقشه بته جقه ، بته بندی و بعضی از بته ها که سر آنها زائده ای خمیده دارد از پته کرمان الهام گرفته اند و دو بته داخل هم به پته مادر و دختر معروف است . تا آنجا که صاحبنظران گفته‌اند قدیمیترین طرح بته جقه به قرن نهم هجری مربوط می‌شود
که نمونه‌ای از آن در موزه متروپولین نیویورک نگهداری می‌شود . بته جقه انواع بسیار دارد اما بطور کلی طرح اصلی آن سروی خم شده است.
طراحان و استادکاران داخل بته جقه را با نقشهای مختلف اسلیمی ، ختایی و بته جقه کوچکتر تزئین می‌کنند و گه‌گاه حاشیه آن را با اسلیمی‌ها و یا طرحهای ساده از خود بته جقه می‌آرایند .
ترنج و انواع آن :
نگین هر قالی ترنج‌دار در واقع ترنج آن است. ترنج همان نقش بیضی شکل و گرد وسط قالی است که اغلب با طرحهای اسلیمی و گل‌بوته‌های گوناگون تزئین می‌شود. طرح یک چهارم ترنج در چهار گوشه قالی را لچک می‌گویند که نقشه اصیل است . اگر فرش همانند باغ تصور شود، حاشیه به عنوان دیوارهای باغ ، متن آن همان گلهای و درختان باغ ، در مرکز ترنج یعنی بهترین جای باغ ، استخر آب است که همانند نگین درمرکز باید بدرخشد . بیشتر ترنج ها در کرمان سر ترنج دارند که شهرهای دیگر فاقد آن هستند .
بعضی وقتها از تکرار ترنجها در متن قالی نقشه جالبی بوجود می‌آورند که به ترنج بندی معروف است . به هر حال ترنج در وسط قالی همیشه طوری بافته می‌شود که برجسته و خوش رنگ تر از دیگر قسمتهای قالی باشد.[3]