مقدمه
استان کرمان با وسعتی بیش از 175000 کیلومتر مربع و جمعیتی نزدیک به دو میلیون نفر در جنوب شرق ایران و در حاشیه کویر قرار گرفته است. آب و هوای این استان کویری و خشک می باشد.
نام کرمان در دوره های قبل از اسلام بونیا و کارامانیا بوده و کرمان را برخی با فتحه و عده ای با کسره می خوانند. مرکز کرمان را در قدیم گواشیر و بردشیر می خواندند. مرکز آن در دوره ی ساسانیان سیرجان بود. در سال 21 یا 41هجری قمری عمر بن سهیل بن عدی، عبدالله تبان را مامور فتح کرمان کرد. سردار نامبرده با گرفتن اندک جزیه ای از حاکم آنجا به مدینه مراجعت کرد اما در آن زمان اهالی کرمان تا چند سال از پرداختن جزیه خودداری کردند و سرانجام پس از فرار یزدگرد و درگیریهای بعدی در سال 31 هجری قمری این شهر به دست مسلمانان افتاد. پس از دفع اشرف افغان توسط نادر شاه و خلع شاه طهماسب دوم از سلطنت، کرمان نیز مانند سایر قسمتهای ایران به تصرف موسس سلسله افشاریه در آمد.
سرانجام آقا محمد خان قاجار اولین پادشاه قاجار با کشتار مردم این شهر را متصرف شد. بسیاری معتقدند که خرابیهای آن زمان تا کنون هم جبران نشده است.
زمان رایج شدن فرش در کرمان فرش در کرمان را کسی بدرستی نمی داند اما از شواهد پیداست که ابتدا چادر نشینان ایلات به بافت قالی پرداخته اند.بررسی طرحها و ویژگی های بافت قالی کرمان سابقه ای بیش از یک هزار سال را برای آن رقم می زند ، همچنین وجود قدیمی ترین نوع گره های به کار رفته در فرش پرزدار که امروزه به بی گره بافی شهرت یافته ثابت می کند که منطقه کرمان در حفظ یکی از ویژگی های بافت فرشهای کهن سهم مهمی داشته است چه امروزه می دانیم بسیاری از فرشهای کهن ایران با شیوه U یا V بافته می شدند و آثار آن را می توان در فرشهای قدیم مصر که متأثر از فرشهای ایرانی است به وضوح مشاهده کرد.
از طرف دیگر شیوه استفاده از سه پود بین هر دو رج بافت، ویژگی قالیهای کهن ایران است که ما این ویژگی ها را امروزه در قالیهای کرمان می بینیم، وجود بقایایی از اولین و قدیمیترین دارهای عمودی در بافت قالی های گره دار در کرمان و همچنین وجود طراحان بسیار چیره دست در هنر قالیبافی کرمان، به گونه ایی دست به دست هم می دهند تا سابقه ای چند هزار ساله برای فرش کرمان رقم بخورد.
مردم کرمان در زمانهای قدیم به شالبافی می پرداختند و طرحهایی که برای فرشهای خود انتخاب می کردند از طرح شالهای کرمان می گرفتند. اما کم کم با ورود طراحان زبده در این هنر، در طرحهای کرمان نیز تنوع به وجود آمد، بطوریکه کرمان از نظر قالیبافی نامی مشهور در جهان شد ونفیسترین نوع قالی در این منطقه بافته شد. بیشتر شهرت این فرشها برای ترکیب زیبایی طرح و رنگ در فرش و استفاده از پشم مرغوب کرمان در قالی های کرمانی بود. طراحان مشهور کرمانی با الهام از طبیعت پیرامون خود و فرهنگ و عقایدی که داشتند به خلق آثار زیبایی می پرداختند.
مهمترین طرحهای مورد استفاده در قالیهای کرمان از گذشته تا به امروز عبارتند از:
1- طرح سبزی کار
2- طرحهای تصویری که اغلب بهترین آنها در حوزه قالیبافی راور بافته شده و می شوند
3- طرحهای افشان به ویژه افشان شاه عباسی که شاید بهترین آنها در دوره معاصر حاصل دست قلم توانای طراحان خاندان شاهرخی بوده باشد.
از دیگر طرحهای معروف کرمان نقوش قاب قرآنی، انواع درختی و گلدانی تلفیقی و همچنین انواع گل فرنگ می باشد. طرح مرسوم به به گوبلنی نیز در اوایل سده سیزده هجری شمسی بخش مهمی از طرح های منطقه کرمان را به خود اختصاص داد که برگرفته از هنر های تزئینی غیر ایرانی بود. از لحاظ رنگ آمیزی، فرش کرمان یکی از متنوع ترین و شادترین فرشهای ایران محسوب می شود.
لاکی سیر و روشن، بژ، عنابی، مسی، آبی سیر و روشن، سرمه ای، صورتی و سبز سیر و روشن از مهمترین رنگهای مورد استفاده در قالیهای کرمان می باشد. به طور متوسط در هر قالی کرمان بین 15 تا 30 رنگ مشاهده می شود. آنچه که بیش از همه شهرت قالی کرمان را جهانی کرده است، طرح و رنگ آمیزی اعجاز گونه آن است.
تاریخچۀ بافندگان
استاد حسین کرمانی
• نام:حسین کرمانی
• تاریخ تولد:
• محل تولد:کرمان
استاد حسین کرمانی از جمله بافندگان طراز اولی است که بیشتر به بافت قالیچه های گلدار و گلدانی مبادرت می نموده است. از وی نمونه های ارزنده ای را در موزه فرش ایران می بینیم. در یکی از آنها به تاریخ 1277 و در اندازه 610×309 سانتی متر با ریزی برابر45 گره در10 سانتی متر دسته های گل سرخ در داخل گلدانهایی به اشکال مختلف تمام زمینه فرش را زینت بخشیده بنحوی که تنوع در ارائه شکل گلدانها قالی را از یکنواختی بیرون آورده است. این قالی از جمله قدیمیترین قالیهای کرمان محسوب می گردد. در نمونه دیگری که بسال 1289 هجری در اندازه 608× 305 سانتیمتر با ریزی برابر50 گره در ده سانتیمتر بافته شده است، تمام زمینه قالی از گلهای سرخ پوشیده است. این گلها در میان شاخه های منحنی بصورت گلدانهای بزرگی جلوه گر شده است.
استاد قاسم کرمانی
• نام: قاسم کرمانی
• محل تولد:کرمان
برخلاف تصور بسیاری که فکری می کنند تبریزیان ابداع گر فرش های تصویر یند، باید گفت بافندگان کرمان از جمله اولین کسانی هستند به بافت فرش های تصویری و عکس اقدام نمودند.
از جمله بافندگان قدیم و طراز اول کرمان که بیشتر به بافت فرشهای تصویری و عکسی مبادرت می ورزیده و از وی قطعاتی در موزه فرش ایران موجود است می توان از استاد قاسم کرمانی نام برد. در یکی از این قطعات در اندازه 276× 205 سانتی متر با ریز60 گره در ده سانتیمتر، شاهپور دوم را نشسته بر تخت شاهی در حالیکه از سربازان بسان می بیند بهمراه سه سرباز مسلح به نیزه و دو خدمتگزار که یکی چتر و دیگری برگ خرما در دست دارد، می بینیم. در اطراف قالی اشعاری در ستایش پادشاه بچشم می خورد. نام بافنده، استاد قاسم کرمانی و تاریخ 1103 در قابی در بالای فرش نمایان است، لیکن به احتمال قوی تاریخ صحیح آن 1303 می‌باشد.
در نمونه دیگری از قالیهای عکسی عمل استاد قاسم کرمانی در اندازه 256×205 سانتی متر و ریزی برابر62 گره در10 سانتی متر عرض که در موزه فرش ایران مضبوط است، از صحنه واگذاری تاج پادشاهی اورمزد به شاهپور دوم پسر اردشیر بابکان الهام گرفته شده است و اشعاری در ستایش شاهپور دوم و اردشیر بابکان در قابهائیکه در حاشیه بچشم می خورد خوانده می شود.
استاد علی کرمانی
• نام : علی کرمانی
• تاریخ تولد : 1294 ه.ق
• محل تولد : کرمان
علی کرمانی فرزند علی اکبر جراح در سال 1294 ه.ق دیده به جهان گشود و در سال 1318 ه.ش در سن 62 سالگی بدرودحیات گفت. استاد علی کرمانی که بعدا" به علی هنری ملقب شد از بافندگان نادر و بسیار لایق کرمان است که می توان او را به تنهایی در نقطه اوج تولید کنندگان فرش کرمان در اواخر دوره قاجاریه قرار داد. او شاگرد ابوالقاسم کرمانی بود و با حسن خان شاهرخی در تولید فرش همکاری بسیار نزدیک داشت. بیشتر فرشهای نفیسی را که علی کرمانی تولید کرده حسن خان شاهرخی طراحی کرده است. خوشبختانه نام علی کرمانی در چند فرش به صورت کتیبه بافته شده است که این فرشها می تولند مبنایی برای شناسایی بافته های دیگر او باشد.
استاد محمد ارجمند
• نام: محمد بن جعفر ملقب به محمد ارجمند
• تاریخ تولد: 1276 ه.ش
• محل تولد: کرمان
محمد بن جعفر کمی بیش از 110 سال پیش متولد شد. در کودکی در قالیباف خانه ها و کارگاه های نقشه کشی به شاگردی پرداخت و در سنین نوجوانی خود شخصا به بافت قالی اقدام کرد.
در بعضی از فرشهای او نام محمد بن جعفر بافته شده است. محمد بن جعفر حدود 80 سال پیش به محمد ارجمند ملقب شد. و از این پس نام ارجمند در تعدادی از بافته های او دیده می شود.
محمد ارجمند به سلطان فرش ایران شهرت یافته بود و فردی باهوش، لایق و کاردان با طبعی بلند و منشی نیکو بود. او در سال 1347 ه.ش وفات یافت.
تاریخچۀ طراحان
استاد محسن خان شاهرخی
• نام :استاد محسن خان شاهرخی
• محل تولد:کرمان
• تولد: 1248 هجری قمری
• وفات: 1330 هجری قمری
نسل بزرگ نقاشان کرمان از محسن خان آغاز می شود که به سال( 1248 ه. ق) به جهان آمد و هشتاد سال بزیست و در (1330 ه . ق ) روی در نقاب خاک کشید .
محسن خان که تا سال (1315 ه . ق ) در کار نقاشی مینیاتور و قلمدان سرآمد بود در این سال یکی از نقشه های قالی کرمان را پدید آورد و تا آستان مرگ قلم از کف ننهاد.
استاد حسن خان شاهرخی
• نام :استاد حسن خان شاهرخی
• محل تولد:کرمان
• تولد:
• وفات: 1329 هجری شمسی
حسن خان پسر محسن خان شاهرخی و شاگرد وی بود که در سال 1329 خورشیدی به سن 82 سالگی در گذشت ، بعنوان معلم و استاد دوم نقاشان قالی کرمان است که بیش از هزار نقش قالی ابداع کرد که بدبختانه بیش از 50 نقش از وی باقی نمانده است.
زمان خان میرحسینی
• نام :زمان خان میر حسینی
• محل تولد:کرمان
• وفات: 1304 هجری شمسی
زمان خان میرحسینی برجسته ترین شاگرد حسن خان ، است که در سال 1304 خورشیدی در پنجاه سالگی جهان را بدرود گفت.
شیخ رمضان میرسرجانی
• نام :شیخ رمضان میر سر جانی
• محل تولد:کرمان
• وفات: 1322 هجری شمسی
شیخ رمضان میر سرجانی بعد از میر حسینی از طراحان معروف فرش بود که نزدیک به شصت سال در کار نقاشی بود و در سال 1322 خورشیدی از جهان رفت .
محمد علی شاهرخی ،( نوه حسن خان)
• نام :محمد علی شاهرخی
• محل تولد:کرمان
نقلی در یک مصاحبه : بهتر است دولت بر کار فرش نظارت کند وترتیبی داده شود تا استادان این هنر شاگردانی تربیت کنند وبرای بهبود کیفیت فرش ورنگ طرح باید حتمآ از نظر استادان استفاده شود .