دانلود مقاله هنر کاشی کاری در اسلام

مقدمه

در زمانی که ساکنان حجاز واطراف آن به خاطر موقعیت جغرافیایی خود از قافله ی تمدن عرب واپس مانده بودند و به چادرنشینی روزگار می گذراندند محمد (ص) به پیامبری مبعوث گردید و عربی که گمراه عبادت بت ها بود به سوی پرستش خدای یگانه هدایت شد. اندیشه های نهفته و فکرهای بکری که در سرما بود با راهنمایی های حضرت محمد به راه صحیح ایمان به خدای لایزال افتاد و اعتقادی که این مردم نسبت به اسلام پیدا کردند به اتکا درک روز افزون فلسفه ی اسلامی آنان را بر پهنه های گسترده تری از جهان چیره ساخت.

گسترش قلمرو اعراب سبب پیدایش مناسبات اقتصادی و داد و ستد کالاهای نفیس و اشیا زینتی شد که به نوعی رقابت هنری منتج گردید هنر از سرآغاز اسلام به بعد زمینه یی محدود نماند بلکه پیشرفت چشمگیر یافت.

مسلمانان چون به دیگر ممالک سفر کردند و با پرستشگاه های یونانیان و رومیان و کلیساها و کاخ های دیگر کشورها رو به رو شدند و آنها را در کمال تزئین مشاهده کردند به دگرگون ساختن محیط زیست خود راغب شدند. نقل و انتقالات ونیازهای زمانی سبب گردید که به صنعت و هنر روآورند و نکته ها بیاموزند تا زیباسازی خانه های خود را برابر با پیشرفت های زمان و اعتقادات خود همراه کنند.

همانطور که می دانیم مساجد اولیه شامل قطعه زمینی به شکل مربع یا مربع مستطیل بود که اطراف آن را محصور کرده و حوضی برای وضو گرفتن در میان آن ساخته و سقفی از بوریا یا دیگر مصالح ساختمانی بربالای آن قرار داده بودند که آنان را از گزند بادهای محلی و باران های موسمی مصون دارد. این تقلیدی بود از آتشکده ی ساسانیان و نمونه هایی از این گونه مساجد هنوز در بعضی از شهرها دیده می شود. از جمله فی المثل مسجد مصلی در تخت فولاد اصفهان یا مسجدی در سامرا و غیراینها.

اعراب در دوران پیش از اسلام اصولا اشتیاقی به جذب صنعت و هنر و پرداختن به پیشه های مربوط به اینها نداشتند. گسترش اسلام آنان را وادار کرد که با دیگر ملل دنیا رفت و آمد برقرار کنند و با صنعتگران و هنرمندان ایران ، مصر، یونان ، سوریه ، ایتالیا و دیگر کشورهایی که سنن گوناگون و سابقه ی دیرینه ی صنعتی و هنری داشتند آشنا گردند.

در زمان پیغمبر مسجدی بسیار ساده در محل مسجد النبی کنونی برپاشده بود و از این محل بود که حضرت محمد ندای الهی را به گوش مردم می رساند.

این سادگی مسجد تا زمانی ادامه یافت که خلافت به امویان رسید و مقر خلافت از مدینه به دمشق انتقال یافت. با اینکه قمار می گساری و استفاده از البسه ی فاخر و ادوات موسیقی و دیگر اسباب لهو و لعب بر مسلمانان حرام شده بود خلفای لذت جوی اموی دستورهای دین را نادیده گرفتند و کاخ هایی بس مجلل ساختند و لباس هایی از ابریشم پوشیدند و شاعران و خوانندگانی هنرمند را به دور خود جمع کردند.

بدین سان در این زمان یک سلسله فعالیت ساختمانی آغاز شد که تزئین درونی و بیرونی بنا را شامل گردید.

اعراب در سال 26 هجری در زمان خلافت عمر بر اصفهان چیره شدند. این شهر در آن عصر کانون مسلمانان ایران بود و تا سیصد سال زیر نفوذ خلفا باقی ماند به طوری که تاریخش با تاریخ بغداد توام گردید.

اسلام به سرعت در ایران پیشرفت می کرد. گسترش اعتقاد مردم نسبت به خدای یکتا و پیغمبر او محمد (ص) و دستورات دین مبین اسلام سبب توسعه ی هر چه بیشتر بناهای مذهبی می شد. مراکز مذهبی یی که از دوره ی ساسانیان باقی مانده بودند به مساجدی تبدیل می شدند که معماری شان با معماری ساسانی هماهنگ بود . ذوق معماران ایرانی آن چنان به تکامل زیبایی شناسی بنای مسجد آغاز کرد که ابتدا مسجد به یک ایوانی و در اندک زمانی به چهار ایوانی تبدیل گشت و گسترش روز افزون معماری ایران به نقاط نفوذ پذیر اسلام کشیده شد.

صنعتگران و هنرمندان مسلمان در طی سفرهای خود از کشورهای مختلف نکته ها آموختند و با دستمایه ی خویش در آمیختند به طوری که متدرجا هنری پرتوان پدیدار شد که امروز بدان هنر اسلامی اطلاق می شود.

در سال 316 هجری مرداویج برای تصرف اصفهان لشکر کشید و بین سپاهیان وی لشکریان مظفر بن یاقوت که خلیفه یی مقتدر و حاکم اصفهان بود جنگی در گرفت. دراین جنگ مرداویج غالب آمد و بر اصفهان تسلط یافت.

مرداویج که می خواست دین عرب را از اصفهان ریشه کن کند به مدت یکسال مردم اصفهان را زیر فشار قرار داد. در سال 323 هجری دستور داد در کنار زاینده رود جشنی برپا دارند و از بالای کوه صفه تا دامنه ی آن که نزدیک زاینده رود است چراغانی کنند و مشعل های آلوده به نفت به پای مرغان ببندند و آنها را به پرواز درآورند... در تدارک این چنین جشنی بودند که ترکان غلام مرداویج را فریب دادند و سلطان را درحمام بکشتند . حسن بن عمید وزیر مرداویج جنازه ی وی را به ری فرستاد که در همین شهر به خاک سپرده شد.

در پی تحولات بسیاری که باز گفتشان از مقوله ی ما خارج است فرقه ی اسماعیلیه از زمان مسعود تا سال 600 هجری در اصفهان باقی ماند و قدرتی روزافزون کسب کرد به طوری که سلاطین سلجوقی از مزاحمت های پی در پی آنها آسوده نبودند. در سال 438 هجری طغرل بیک موسس سلسله ی سلجوقیان سپاه خود را گردهم آورد و پس از جنگی سخت با ابومنصور شهر اصفهان را به محاصره درآورد. دیری نگذشت که عرصه بر مردم شهر اصفهان تنگ گردید و ابومنصور که وضع را چنین دید به آشتی کنار آمد و قرار شد که سالیانه خرابی به طغرل تادیه کند.

لیکن بین ابومنصور و طغرل هرگز صفایی پیش نیامد. تا آنکه در محرم سال 442 اصفهان دیگر باره به محاصره ی طغرل گرفتار شد و این محاصره در حدود یک سال طول کشید. کار بر مردم شهر آنچنان مشکل شد که مسجد جامع اصفهان را ویران کردند تا از چوب هایی که در بنای آن به کار رفته بود استفاه کنند.

شهر سرانجام در مقابل طغرل تسلیم شد و فرمانروای سلجوقی اصفهان را به پایتختی برگزید. پس از مدتی تمام مهمات را از شهر ری به اصفهان نقل مکان داد و بنای خوشرفتاری با مردم را نهاد.

ملکشاه در آبادانی اصفهان کوشید . در عصر فرمانروایی او مرزبان ابن حسن فیروز به سال 481 گنبد مسجد جامع و خواجه نظام الملک مدرسه ی صدریه ی اصفهان را برای طالبان علم بنا کرد. خواجه نظام الملک همچنین خانقاهی ساخت و امیر محمد را که از علویان فاضل وصوفی بود به خادمی آن منصوب کرد. ملکشاه در مال شوال سال 485 هجری در دارالسلام بغداد وفات یافت و کالبد او را به اصفهان انتقال دادند.

بعد از وفات ملکشاه و زد و خوردهایی که بین پسران او در گرفت آخرالامر سلطان محمد ملکشاه به پادشاهی رسید. در چهارم ذی حجه ی سال 511 هجری سلطان محمد درگذشت . پس از او سلطان محمود پسر سلطان محمد عازم اصفهان شد و سلطنت را به دست گرفت. در این سال در مسجد جامع اصفهان حریقی رخ داد که در طی آن قسمتی از مسجد از بین رفت و قسمتی دیگر آسیب دید.

اگر چه مسجد جامع اصفهان از کهنترین مساجد است که قدمت آن را می توان در حدود 1250 سال تخمین زد لیکن بنای آن چندین بار خراب و بازسازی شده و قبل از این 1250 سال نیز بنا به روایاتی عبادتگاه و آتشکده ی زمان ساسانیان بوده است. قدیمی ترین تاریخی که در این مسجد یافت شده 485-465 هجری قمری است که در گنبد قبله دیده می شود.

شاردن تاریخ نویس فرانسوی الاصل بر اساس کتیبه هایی که ترجمه کرده است نتیجه می گیرد که این بنا در ابتدا کوچک بوده و به امرالمنصور خلیفه ی عباسی در 755 میلادی ساخته شده و بعدها توسعه یافته است.

محمد مهدی در کتاب خود (اصفهان) می نویسد : آنچه معروف است و کتیبه ی آن گواهی می دهد این مسجد را سلطان ملکشاه بن آلب ارسلان به سرکاری خواجه نظام الملک طوسی بنا نمود و شبستان آن  که از بناهای معروف و بسیار محکم و قابل تعریف و ذکر است بنام آن وزیر بی نظیر مشهور است.

یاقوت در سفرنامه خود می نویسد این مسجد قسمت قدیمی تری داشته که در زمان محاصره اصفهان به دست طغرل بیک خراب شده است این مسجد کتابخانه بزرگی داشت که فهرست کتب آن سه مجلد بزرگ می شد این کتابخانه در سال 515 هجری در زمان سلطان محمود بن ملک شاه در طی حریق دیگری که در این مسجد اتفاق افتاد شبانه به آتش کشیده شد .

مافروخی می نویسد : خطیب بن مسلم مسجد جامع را وسعت داد و در زمان مقتدر بالله احمد بن مسرور به سال 307 بر بنای آن افزود در اوایل قرن چهارم ابوعلی بن مسلم ملحقاتی بدان اضافه کرد و عمر بن عبدالعزیز عجلی والی اصفهان در مجاورت مسجد جامع در سمت شرق مسجدی که هنوز هم به نام مسجد عمر بن عبدالعزیز مشهور است بنا کرد نا گفته نماند که محمد مهدی در کتاب خود می نویسد که انتساب بنای این مسجد به عمربن عبدالعزیز به ماخذی مستند نیست .

اشرف افغان این صفه را تعمیر کرد  و محل نماز سنیان قرار داد تا در موقع نماز از شیعیان جدا باشند در پیرامون این مسجد کتیبه ای بود که بر آن اسامی خلفای ثلاث خوانده می شد و چون عمر نزد شیعیان اجل خلفاست آن صفه به نام او مشهور گردید.

معماران و هنر دوستان دوره صفویه این کتیبه را که با کاشی خوب ساخته شده بود حفظ کردند در نقل است که بعدا اشرف افغان و سپاهیان وی خرابش کردند .

در دوره حکومت عباسیان که با پشتیبانی ایرانیان به خلافت رسیدند و یکی از درخشانترین دوره های حکومت اسلام را به وجود آوردند هنر موقعیت خود را حفظ کرد به اعتبار سیاست عباسیان ونفوذی که ایرانیان در دربار آنان داشتند معماری ایران که زبانرد جهانیان شده بود در کشورهای غربی جای پیدا کرد. و تا زمان هارون الرشید که خلافت عباسیان در هم کوشیده و به نفوذ ایرانیان خاتمه داده شد ادامه یافت.

در تاریخ 205 هجری طاهر ذوالیمینین در خراسان حکومتی مستقل ایجاد کرد و سلسله طاهریان را بنیان نهاد از اینرو می توان قرن سوم هجری را سرفصل تجدید استقلال ایرانیان شمرد این استقلال به تدریج قوت گرفت و دوره هایی چون صفاریان ،سامانیان ،آل بویه و غزنویان را پشت سر گذاشت و دست اعراب را به طور کلی از ایران کوتاه کرد ولی به واسطه انتشار و گسترش دین مبین اسلام نفوذ عرب در روح ایرانی به جا ماند و ایرانیان تعلیمات عرب را برابر ذوق خود پذیرفتند و تمدن و اندیشه خود را در روح او جای دادند بنابراین هنر اسلامی در آغاز پیدایش از ویژگی های هنری و معماری خاص ایرانیان برخوردار گردید.

یکی از آن ویژگی ها هنر کاشی سازی بود که در تزئینات مساجد ،مدارس ،مقابر و اماکن متبرکه و کاخ های با عظمت دوره های مختلف به کار برده شد ایرانیان تا پیش از رواج کاشی کاری بناهای خود را با نقاشی و رنگ تزئین می کردند . این نقاشی و رنگ از گل و بته منظره و از این قبیل موضوعات تجاوز نمی کرد نقاشی روی دیوار تا حدود قرن چهارم ادامه یافت اما دراین اوان رفته رفته کاشی کاری جای آنرا گرفت و نقش مهمی در معماری ایران پیدا کرد کاشی هایی که تا سده های چهارم و پنجم هجری به کار می رفتند از نوع قلیایی بودند و کاربرد آنها به تزئین داخل و خارج ابنیه تعمیم یافت و سرآغاز کاشی کاری ایرانی گردید.