رهبری
شکی نیست که چگونگی رهبری در طرز سلوک و رفتار کارمندان و بالنتیجه در تحقق هدف و کارآئی سازمان ، مؤثر می باشد. صرف نظر از اصول و فنون سازمانی، رهبر خوب می تواند بسیاری از مشکلات دستگاه را حل نماید. اغلب اتفاق افتاده است که تغییر رؤسای سازمان در نتایج عملیات دستگاه مؤثر واقع گردیده.
تجربه ژنرال برادلی، رئیس کل ستاد نیروهای نظامی آمریکا در جنگ دوم جهانی ، یک مثال کلاسیک در مورد اهمیت رهبری به شمار می رود. در زمان جنگ لشکر پیاده نظام شماره 9 آمریکا ، تحت فرماندهی شخصی که قدرت رهبری نداشت ،به جبهه فرماندهی فرستاده شد. نتایج عملیات افراد واحد مزبور به قدری نامطلوب بود که مشاوران برادلی پیشنهاد کردند لشکر پیاده نظام شماره 90 منحل گردد و افراد ان به واحدهای دیگر ملحق شوند. برادلی با این پیشنهاد مخالفت نمود ، زیرا به نظر وی « افراد کلیه لشکرهای نظامی یکسان هستند. آن چه موجب اختلاف نتایج عملیات آنان می گردد، چگونگی رهبری است». بدین ترتیب لشکر مذکور منحل نگردید، بلکه فرمانده مناسبی برای رهبری آن انتخاب شد. فرمانده جدید تغییرات متعددی در سازمان شانزده هزار نفری لشکر مزبور داد. وقتی که او فرماندهی لشکر شماره 90 را برای تصدی شغل دیگری ترک نمود ، جانشین وی وارث یکی از بهترین لشکرهای نظامی در جبهه جنگ متفقین گردید.
تجربه مذکور در فوق، و تجربیات متعدد دیگر ، نشان می دهد که چگونگی رهبری تأثیر قابل توجهی ، در طرز رفتار و نتایج فعالیت های افراد دارد. بدین جهت بررسی خصوصیات رهبری، روابط رهبری با سایر افراد گروه و تأثیر متقابل روابط مذکور در تحقق هدف های سازمان، در اینجا لازم به نظر می رسد.
نظریه رهبری
اصطلاح « رهبری » در گفته ها و نوشته های سیاستمداران ، مدیران مؤسسات دولتی و صنعتی و نویسندگان علوم اجتماعی زیاد به کار می رود. با این وصف علیرغم تحقیقات و بررسی های متعددی که در این باره به عمل آمده است در مفهوم واقعی آن وحدت نظر وجود ندارد. و هنوز تحقیق و تتبع به منظور تدوین نظریه کاملی که حاوی جمیع جهات مسأله مهم رهبری باشد ، ادامه دارد. بی شک چگونگی رهبری در طرز رفتار کارمندان ، و بالنتیجه در تحقق هدف و کارآئی سازمان، مؤثر است و به همین دلیل دانشمندان علوم اداری با علاقه زاید الوصفی در تکمیل نظریه رهبری و شناسائی عناصر متشکله آن ، با سایر علمای علوم اجتماعی گام بر می دارند.
منظور از این بحث بررسی نتایج تحقیقاتی است که از نظر علمی درباره رهبری و عناصر اساسی آن به عمل آمده تا بدین وسیله درک موضوع و تشخیص عوامل مؤثر در تحریک و برانگیختن افراد به همکاری و کوشش برای تحقق هدف های عالیه سازمان، با عمق و واقع بینی میسر باشد. تفسیر و بررسی نتایج تحقیقات مذکور اجرای پژوهش های تازه را تسهیل کند، و لااقل از مجموعه نتایج تحقیقاتی که تاکنون به عمل آمده می توان فرضیه یی بنا نمود که شامل عناصر اساسی و متغیرهای مهم رهبری باشد.
چون در تعریف و شناسائی عناصر تشکیل دهنده رهبری ، دشواری های قابل توجهی وجود دارد، بدین جهت بهترین طریقه برای تحقق درباره رهبری این است که با شیوه های آماری عده ای از افراد که در سازمان شاغل پست های مدیریت هستند انتخاب شوند و نتیجه کار و توانائی آنان در تحقق بخشیدن به هدف های دستگاه بر حسب صفات شخصی و مهارت های رفتاری مورد مقایسه قرار گیرد. نتایج این تحقیقات نشان می دهد که چه صفات و مهارت های رفتار خاصی مدیران موفق را از مدیران ناتوان متمایز می سازد.
درباره وظایف رهبری ،یعنی اینکه شخص در مقام رهبری چه وظایفی را باید انجام دهد، نظریه های مختلفی وجود دارد. نتایج بررسی های دانشگاه اوهایو نشان می دهد که وظایف اساسی رهبر که در همه حال معرف نقش رهبری به شمار می رود، بدین قرار است :
1- حفظ عضویت : برای این منظور رهبر سازمان با سایر افراد گروه روابط نزدیک و تماس های متعدد برقرار نموده و مورد قبول آنان واقع می گردد.
2- تأمین هدف : مسئولیت اساسی رهبر هماهنگ کردن فعالیت های دسته جمعی به منظور تحقق هدف مشترک است.
3- تسهیل روابط گروهی : رهبر می کوشد تا روابط متقابل مؤثری را میان اعضاء سازمان برقرار سازد و موجبات همبستگی افراد گروه را فراهم نماید. برای این منظور ارتباطات نقش مهمی بعهده دارد.
برای بررسی منظم نتایج تحقیقات مورد مطالعه ، نخست تحول و تطوری را که تاکنون در نظریه رهبری صورت گرفته به ترتیب تاریخ و قدمت زمان باختصار شرح می دهیم ، و سپس براساس نتایج حاصله از این تحقیقات رهبری را تعریف می کنیم و به شرح عناصر اساسی و شیوه های مختلف آن می پردازیم.
مرحله اول تحقیقات : آن چ که در پروژهشهای اولیه مورد توجه محققان قرار داشت تشخیص خصوصیات خلقی و جسمانی رهبر بود که او را از سایر افراد گروهی که وی در آن عضویت داشت، متمایز می نمود. اغلب چنین تصور می شد که قدرت رهبری سازمان در شخص واحدی متمرکز است، و چنانچه شخصی را برای اداره دستگاه برگزینیم که صفات روانی و جسمانی مشخصی داشته باشد، در این صورت خواهد توانست نیروی افراد را در جهت هدف های عالیه سازمان هدایت و رهبری کند. براساس این فکر کوشش های متعدد به منظور شناسائی صفات شخصی لازم برای رهبری به عمل آمد. طبق این مطالعات که نمونه بارز آن بررسی های رالف استا گدیل می باشد، صفات شخصی زیر بیش و کم در بعضی از رهبران گروه های مورد مطالعه یافت گردید.
عوامل جسمانی ( مانند قد ، وزن ، سلامتی مزاج و قیافه) مساعد.
هوش و قدرت فکری . نتایج بیشتر مطالعات مربوطه نشان می دهد که میزان هوش رهبر گروه بیش از حد متوسط هوش سایر افراد گروهی است که وی رهبری آن را بعهده دارد. معذلک نتایج بررسی های فوق در این مورد از دو نظر جالب توجه
می باشد :
الف- اختلاف هوش رهبر با سایر افراد گروه نباید خیلی زیاد باشد ، زیرا در این صورت تفاهم مشترک درباره مقاصد عالیه سازمان مشکل می شود، و بالنتیجه اختلاف هوش زیاد در روابط رهبر با پیروان وی خلل وارد می آورد.
ب- علت اینکه بعضی از افراد بسیار با هوش گروه هیچ گونه نقشی رهبری ندارند آن است که علائق و ارزش های معنوی آنان با سایرین متفاوت می باشد.
درک اشخاص فوق العاده با هوش برای افراد عادی مشکل است. بدین جهت افراد رهبری شخصی را که فهم نظریات وی برای آنان آسان است بر حکومت عاقلانه اشخاص زبده و استثنائی ترجیح می دهند.
اعتماد به نفس ، رهبری مستلزم ابتکار و تفکر مثبت و سازنده است. از این رو در اغلب موارد همبستگی نزدیکی میان قدرت رهبری و اعتماد به نفس ملاحظه شده است. نتایج بیشتر تحقیقات درباره این موضوع نشان می دهد که رهبران گروه های مختلف بیش از سایر افراد گروه به خود اعتماد دارند. شخصی که به خود اعتماد دارد به نظر دیگران نیز دارای مهارت و توانائی لازم برای حل مشکلات عاجل سازمان می باشد.
اخلاق اجتماعی ، یکی از خصوصیات خلقی رهبر آن است که اجتماعی باشد. منتهی شخصیت اجتماعی قابل تفسیر است.اگر منظور از آن شرکت در فعالیت های متشکل دسته جمعی باشد، در این صورت بدیهی است که یکی از خصوصیات رهبری شرکت در مجامع و هدایت مساعی افراد گروه می باشد.
اراده قوی ، نتایج بعضی از تحقیقات نشان می دهد که همبستگی قابل توجهی بین اراده ( که شامل ابتکار ، استقامت و جاه طلبی می گردد) و قدرت رهبری وجود دارد.
تفوق . به نظر بعضی از نویسندگان ، آنچه که رهبر را از سایر افراد گروه متمایز
می سازد ، تمایل به داشتن قدرت و مقام و تسلط بر دیگران است . بدین جهت در صورت تساوی سایر شرایط ، اشخاصی که میل با حراز قدرت و تسلط بر دیگران دارند استعداد بیشتری برای ایفای نقش رهبری خواهند داشت.
گرچه نتایج بعضی از تحقیقات صحت این موضوع را تأیید می کند، معذلک
بررسی های دیگری که در این زمینه بعمل آمده است ثابت می نماید که هیچ گونه دلیل قاطع و ثابتی مبنی بر اینکه رهبر همیشه محتاج تسلط بر دیگران است ، وجود ندارد.
تموج شخصیت ، تموج شخصیت در اصطلاح روانشناسی شامل صفاتی از قبیل پرحرفی ، نشاط، خوش مشربی، حرارت ، قدرت بیان، هوشیاری و ابتکار می گردد. بعضی از محققان درصدد پیدا کردن رابطه ای بین صفات فوق و قدرت رهبری برآمده اند.
گرچه نتایج برخی تحقیقات رابطه مثبتی را بین قدرت رهبری، این مسأله را به خوبی آشکار می سازد که هیچ گونه صفات ثابتی وجود ندارد که در کلیه شرایط و
گروه های مختلف لازمه نقش رهبری باشد. گرچه صفات شخصی یکی از عوامل مؤثر در چگونگی رهبری است، معذلک عوامل دیگری که ذیلاً شرح خواهیم داد. در ایفای نقش رهبری مؤثر است.
چنین به نظر می رسد که شکست محققان را پیدا کردن رابطه ثابتی بین صفات شخصی و قدرت رهبری ناشی از یک یا چند عوامل زیر است :
1- شخصیت و عناصر آن هنوز بخوبی قابل تعریف و اندازه گیری دقیق نمی باشد و روش های قابل اعتماد به منظور تعیین عناصر اساسی شخصیت به مرحله تکامل نرسیده است. بالنتیجه ممکن است عناصر مهم شخصیت در تحقیقات مربوط به رهبری مورد بررسی محققان قرار نگرفته باشد.
2- گروه های مورد مطالعه به طور قابل توجهی با یکدیگر متفاوت بوده و بالنتیجه محققان نتوانسته اند رابطه شخصیت و رهبری را در گروه های مشابه و
موقعیت های شبیه با هم پیدا کنند.
3- رهبری فی نفسه یک پدیده محتملاً غیر ثابت و پیچیده ای است و نقش رهبری بر حسب نوع وظایف تغییر می کند.
مرحله دوم تحقیقات : پس از اینکه تحقیقات اولیه برای شناسائی صفات ثابتی که در جمیع شرایط مؤثر در چگونگی رهبری باشد بی نتیجه ماند، یک عده از دانشمندان علوم اجتماعی درصدد برآمدند که مسأله رهبری را با توجه به شرایط موقعیت (Situation ) خاصی که در آن فعالیت های گروهی از افراد هدایت می شود، مورد مطالعه قرار دهند. این عده از محققان کاوش خود را به منظور کشف صفات لازم برای رهبری گروه های متشکل لزوماً ترک نمی کنند، منتهی به عقیده آنان صفاتی که رهبری باید داشته باشد تا بتواند در رهبری افراد کامیاب و موفق شود در کلیه شرایط و موقعیت های مختلف یکسان نیست و عمومیت (Univcrsality ) ندارد، بلکه بر حسب شرایط موقعیت خاصی که در آن رهبری صورت می گیرد، تغییر می کند، چنان که رهبر مستبد و قدرت طلبی ممکن است در یک اجتماع توفیق حاصل کند و در اجتماع دیگر با شکست روبرو گردد.