آثار وثمرات تدریجی مجاهدات وخیزش های ملی ومردمی برای اخراج خلفای عرب ، بخصوص درسده نهم میلادی ، نابودی مغول ها در سده چهاردهم ، پاک سازی روس ها وترک ها در سده هفدهم ، تحقق استقلال ایران در دوران صفوی ، افشار و زند بود ، که ازاواخر سده هجدهم با دست اندازی کشور گشایان اروپایی مواجه گردیده بود .
(1) حاصل جنگهای دوست وپنجاه ساله ایران ، جدایی افغانستان ، سرزمین هایی وسیع از شمال ایران وعقد قرار دادهای خفت بار « گلستان 1813» و «ترکمن چای 1828 » میان ایران وروسیه بود .
جنبه مترقی این جدایی ، آشنایی وبهره گیری روشنفکران ایران از فرهنگ مترقی وتجارب انقلابی روشنفکران روسیه و قفقاز و آگاهی ازافکار واشکال مبارزه با غاصبان خارجی واپسگرایان داخلی بود ، به طورمختصر بایدگفت ، که هجوم نفوذ اقتصادی ، فرهنگی ، سیاسی واقتصادی ، به صورت اعزام دانشجو به اروپا ، اخذ وام های خارجی ودادن امتیازهای بازرگانی ، عقدقراردادهای نابرابر به تبدیل ایران به کشوری نیمه مستعمره انجامید .
(2) ترور ناصرالدین شاه ، خیزش موج شورش ، تعطیل کارخانه ها ، بازارها ، تحصن کسبه وعلمای دین ، به نشانه بی عدالتی های صدر اعظم ، اعتراض علیه انحصارها ، عقب نشینی وموافقت با تشکیل پارلمان ، تدوین قانون اساسی واجرای انتخابات مرحله ای ودر نتیجه منع قراردادها ، عهدنامه ها ، مقاوله نامه ها واعطای امتیاز انحصارهای تجارتی ، صنعتی وفلاحتی نمود .
انقلاب مشروطیت ، مهترین رویداد آغاز سده بیستم ، به منزله انقلاب بورژروازی ملی وضد امپریالیستی ایران ، در سال 1382 شمسی آغاز شد وشش سال ادامه یافت .
(3) نهضت مشروطیت پدیده تاریخی هم وپیچیده ای بود که زمینه اجتماعی ، اقتصادی ، فرهنگی وتشکیلاتی آن به تدریج ازنیمه دوم سده هجده به وجود آمد.
وبا وجود انحراف اهداف ، موجبات پیدایی دوران ، « ایران معاصر » را فراهم آورد .
(4) سخن را با آخوندزاده ، نه به عنوان نخستین نمایشنامه نویس ملل شرق ، بلکه نخستین فرد ایرانی که به زبان مادری خود نمایشنامه نوشته است ، آغاز می کنیم .
(5) پیشتازان : آخوند زاده وتبریزی آخوند زاده ( 1257-1191) « میرزا فتحعلی آخوند زاده نمایشنامه نویس ، داستان پرداز ، منتقد مبتکر اصلاح خط والفباء وفیلسوف ونظریه پرداز ، نخستین نمایشنامه نویس تئاتر جدید ، در مشرق زمین بوده است .
او به علت جدایی والدینش ازهم ، ناخواسته به قفقاز کشانده شد ، وتا آخر عمر درتفلیس کاروزندگی کرد تفلیس در آن هنگام مرکزتبعدیان آزایخواه وبه ویژه روشن فکران ورهبران نهضت « دکابریستی » بود زندگی ، آشنائی وهمدمی با اندیشمندان نام آوری چون « برمانتوف ، بکی خان ، پاراتاشویلی ، ادیوسکی ، آ، بستوژف ( آ ، مارلینسکی ) و آشنایی با آثار نویسندگان متفکر روس مانند « چرنیشفسکی ، گوگول ، گریبایدوف ، پوشکین ، کارامزین ، دابرالیوبوف ، گرتسن ، » ونیز نویسندگان اروپا ، چشم او را به مشاهده خواب غفلت مردم شرق وبخصوص ایران ، گشود ، وشخصیت او رابه صورت اندیشه ساز فلسفه « ناسیونالیسم » متجلی ساخت ، به گونه ای که عقب ماندگی های اجتماعی ، فرهنگی ، معیشتی وسیاسی مردم ایران به عنوان انگیزه کوشش و نگارش وی در آثارش بازتاب دقیق و سیع یافت .
آخوند زاده درتفلیس بامحیط تئاتر به طور عملی آشنا وبر آن شد که نمایشنامه های روس را برای اجراء به زبان آذربایجانی برگرداند وحتی بازیگران را آماده اجرای ترجمه ها وراهنمایی کند .
آشنایی با او با همه جوانب کارتئاتر موجب دلبستگی وی به نوشتن نمایشنامه در موضوعات بکر ایران شد .
آخوند زاده با نوشتن « تمثیلات » یا شش نمایشنامه کمدی ( 1272-1266 ه .ق ) پیشاپیش همه نمایشنامه نویسان به « نوع اروپایی » در آسیا قرار گرفت .
(6) آخوند زاده درنخستین فرصت ممکن نمایشنامه های خود را ، درچندنسخه ، برای ترجمه به ایران برای چندنفر ، از جمله « میرزا آقا تبریزی » ارسال داشت.
میرزا آقا چنانکه بعد اخواهد آمد ، با کسب الهام از آن ها خود اقدام به نوشتن نمایشنامه هایی به زبان فارسی نمود .
لیکن ، شاهزاده جلال الدین ، طبق تقاضای آخوند زاده ترجمه آنها را به میرزا جعفرقراچه داغی ( منشی تحقیق ) دیوانخانه آن زمان سفارش می دهد واو همه آنها را موافق رضای خاطر آخوند زاده ترجمه و ارسال می دارد .
(7) میرزا آقا تبریزی انتشار گزیده ای از کارهای انستیتوی زبان وادبیات آکادمی آذربایجان شوروی به سال 1334 زیر عنوان « درباره نویسنده اصلی نمایشنامه های منسوب به میرزا ملکم خان » به وسیله محمد زاده ، به مثابه انفجار بمبی درجهان ادب و هنر ایران ، آذربایجان وارمنستان بودبمبی که انفجارش مقالات تحلیلی بسیاری رادرباکو ، ایروان وتهران درپی داشت تا آن تاریخ نخستین نمایشنامه های فارسی را به میرزا ملکم خان منسوب می نمودند وحال آنکه نویسنده اصلی میرزا آقا بود راز این معما هراس بجای نویسنده آن ازحکومت ودرباریانی بود ، که چهره بیدادگر وایلغار بیشترشان برای نخستین بار به گونه واقعی در آثار میرزا آقا ترسیم شده بود .
او نه تنها نام خود را درنمایشنامه نمی نوشت وامضائی نمی گذارد ، بلکه هنگام اهداء وارسال « پوشیده ماندن » نام خود را خواستار می شد.
(8) باتوجه به ماهیت استبداد دوره قاجار ،بی قانونی وزور گویی حاکم ومحتوای نمایشنامه های میرزا آقا وبرداشتن پرده از رشوه خواری های شاه ودربار وحکام باید میرزا راشجاعترین نمایشنامه نویس در طول تاریخ جدید ایران شناخت .
ضعف های فنی نمایشی نمایشنامه های میرزا آقا ناشی ازشناخت محدود او از تئاتر جدید بوده است ودر این زمینه هیچ یک از کاستی های فنی مورد ایراد آخوندزاده مگر نحوه شناخت وبرخورد میرزا با شاه وحکومتیان ، بی جا نیست .
آخوندزاده ه با نضای حکومت قاجار از راه نوشته ها وتعریف ها آشنا بوده وسانسور را نیک می شناخته وبا آثارش تازیانه های اخلاقی بر پیکر سیاستمدران می نواخته است ، ازمیرزا آقا می خواهد که باتعویض زمان نمایشنامه وگنجاندن دستور العمل هایی که اشاره به به شاه وقت نباشد .
دید سیاسی شاه را نرم کند تا راه اجراء وچاپ آثار راهموار سازد .
آخوندزاده درمقام منتقد ، وباید گفت نخستین منتقد ایرانی .
(9) تئاتر نوع اروپایی دوره نخست : 1299-1262 ، « تئاتر دارالفنون » پس از آشنایی های عینی وکتبی ، آمادگی های فرهنگی وزمینه چینی های مقدماتی طی سالیانه دراز ، بالاخره دیدار ناصر الدین شاه از تئاترها واپراها ، درسفرهایش به روسیه واروپانیز اشتیاق به تفاخر وتظاهر ، سبب موافقتش با احداث تالار نمایشی ، در شمال شرقی کاخ ، دور از تالار « تکیه دولت » شد بدین ترتیب ، نخستین تالار تئاتر جدیدایران درسال 1262 شمسی ، طبق یک نقشه فرانسوی ، زیر نظر « نقاشباشی » ساخته شد.
(10) گردانندگان تئاتر جدید ونوع اروپایی بی هیچ رابطه وپیوندی با تئاتر کهن که مراحل تکامل خود را با « پیش واقعه » و « گوشه » می پیمود وپیوند وارتباطی بی همتا درجهان با همه مردم داشت ، کار خود را آغاز نمود علل این جدایی زیانبار، ترس ازمراجع تقلیدومردم متعصب ، تجدد طلبی ، دست کم گرفتن مهارت هنری ونادیده گرفتن زیان های تقلیدکورکارانه از فرنگ ، نشاختن رسالت های اجتماعی ومردمی نمایش وغیره می تواند باشد .
بازیگران وگردانندگان تئاتر جدید ، دانش آموزان ، معلمان فرنگ دیده ایران به یاری معلمان بلژیکی و فرانسوی بودند .
مزین الدوله ، ملقب به نقاش باش ، رهبر مترجم ، دکوراتور ، بازیگر وگرداننده این تئاتر بود میرزا علی اکبر خان اهل نطنز وازجمله محصلان اعزامی سال 1234 ش به فرانسه بود ولی پس از بازگشت واز فرهنگ به عنوان معلم نقاشی وزبان فرانسه دارالفنون آغاز به کارکرد ودر سال 1247 ملقب به « نقاشبانی » شد وبعدها به درجه سرتیپی رسید لغت نامه ای ا زا و به نام – مزین اللغه در سال 1304 چا پ شده است .
(11) تلاش های آماتوری : تروپ های مشخص نمایشی فعالان جوان وروشن فکر تئاتر دارالفنون وتجدد خواهان ، با آغاز خیزش امواج مشروطه خواهی وشرکت درفعالیت های ضد استبدادی وهم سویی بااعتراض ها وخواسته های مردم ، و پذیرش اهداف انقلابی انجمن ها ، کانون ها ، احزاب و گروه ها وگردهم آیی ها ، جای نمایش را خالی می دیدند وبه حضور آن احساس نیاز می نمودند ، پیدا بود که نیازهای اجتماعی ، سیاسی ، ادبی وهنری دوران انقلا ب را امیال « تجدد خواهانه » وافکار مولیر صرفا نمی توانست پاسخگو باشد .
به همین جهت ، حرکت های خودجوش نمایشی در عرصه نوشتن نمایشنامه و اجرا ی آن ها درمحافل نامبرده ، پارک های شخصی وشرکت های خصوصی به طور اساسی ایجاد گردید ، که مشخص ترین آنها « انجمن اخوت » «شرکت علمیه فرهنگ » و « تئاتر ملی » بودند .
« انجمن اخوت » پس از تالار دارالفنون دومین سازمان منظم در سال 1317 ه .
قمری به وسیله - ظهیر الدوله – یکی از روشن فکران خوش ذوق ورجال نامی دربار « محمد علی شاه » بنام « انجمن اخوت » در تهران تاسیس یافت .
(12) « شرکت علمیه فرهنگ » ( 1288-1286 ) موسسان شرکت علمیه فرهنگ «محمد علی فروغی » ،« سیلمان میرزا اسکندری» ،«عبدالله مستوفی » به اتفاق جمعی از فارغ تحصیلان مدرسه سیاسی و عده ای دیگر ، از جمله «سید علی نصر » و « محمود خان منشی باشی » ،که بعداٌ نیز کار نمایشی را تداوم بخشیدند ، برای پیشبرد نهضت انتقادی و اخلاقی از راه نمایش ، به اجرای نمایش هایی آگاهی بخش در پارک های شخصی و خانه ها، به سود فعالیت های فرهنگی اهتمام ورزیدند .
شرکت فرهنگ نمایش ها را به طور رایگان برای مردم اجرا می کرد ، و با جمع آوری اعانات به کارهای فرهنگی و خیریه ، مانند ایجاد مدارس جدید ،کمک به خانواده های شهیدان و کسبات آسیب دیده در انقلاب مشروطه می پرداخت.
(13) تئاتر ملی ( 1294- 1288 ) موسس « تئاتر ملی » ،محقق الدوله، نویسنده ،مترجم و شخص فاضلی بود که به یاری جوانانی چون سید علی نصر ،محمود بهرامی ،محمد علیخان ملکی و عنایت الله شیبانی ، که کار خود را از شرکت علمیه آغاز نموده بودند ،با تهیه محل کوچکی در بالای چاپخانه ای معروف به « فاروس » ، حدوداٌ برابر تالار گراند هتل ، ( تئاتر نصر فعلی ) که گنجایش بیش از پنجاه تماشاگرنداشت ، تئاتر دائم ثابتی را به مدتی محدود اداره کرد.
عبدالکریم محقق الدوله ، گرداننده اصلی « تئاتر ملی » مردی وطن پرست ،معارف پرور و مورد احترام جماعت روشن فکر جامعه ، علاوه بر ترجمه ، خود نمایشنامه هایی نیز نوشته و به صحنه برده است .
تئاتر ملی ، فعالترین مرکز تئاتری و نخستین مکانی بود که مستقیماٌ اقدام به فروش بلیت کرد .
دوستداران و علاقمندان تئاتر نیز با علاقه ترجمه و آثار خود را در اختیار این تئاتر می گذاردند .
تئاتر ملی سال 1288 شمسی با نمایش « بازرس » ،اثر گوگل ، که به وسیله « نادر میرزا آراسته » برگردانده شده بود ، افتتاح و با اقبال همگانی مواجه شد .
(14) نمایشنامه نویسان ملی برخورد نویسندگان ایران با فن نمایشنامه نویسی دارای دو تلقی فرهنگی بود .
گروهی ،تنها متوجه قشر رویین بودند ودسته ای به ژرفا توجه داشتند .
میرزا آقا تبریزی ، نمایشنامه را به عنوان مهمترین وسیله برای افشای عاملان بدبختی و تیره ورزی مردم ایران برگزید ، راهی که سرمشق بسیاری از نمایشنامه نویسان دوره مشروطیت شد عده ای شیفته پوسته انقلاب فرانسه ،بی توجه به ژرفای آن روابط فرهنگی ، خانوادگی واخلاقی را مهم شمردند.
سازندگان تئاتر دارالفنون ، ناصر الدین شاه ونقاشباشی ، جز این توجه دیگری نداشتند .
میان نمایشنامه های فرنگی کمال مطلوب برای ایشان کمدی های مولیر ، ودر نگاه به کشور ، تقلیدی های کریم شیره ای واسمعیل بزار بود .
علت اصلی توقف وتعطیل کار تئاتر دارالفنون را نیز باید همین برخوردهای غلط دانست .
زیرا به محض آنکه نمایشنامه نویسان متوجه اهداف ضرور ومردمی می شوند ، تا پایان سلطنت قاجار ، مانعی در راه ادامه کار تئاتر ایجاد نمی شود ، خواه این نویسندگان ایرانی باشند یا نباشند .
(15) نرمیان نریمانف ( 1925-1870) نریمانف به سال 1870 م در یک خانواده فقیر در شهر تفلیس چشم به جهان می گشاید بااستعداد ادبی وعلاقه و آشنایی با ادبیات آذربایجان وروس به عنوان یک فعال اجتماعی گام به صحنه سیاست می نهد ویکی از بنیان گذاران فرقه « سوسیال دمکرات ایران » می شود .
نرمیان نریمانف به عنوان نویسنده ای توانا دارای مقالات بسیاری در روزنامه های قفقاز وایران بوده ونخستین کسی است که نمایشنامه هایی تاریخی درباره ایران نوشته است .
(16) عزیز حاجی بگف ( 1948-1880) به جز : آخوندزاده ودیگر نویسندگان وفعالان هنری آن سوی « ارس » که همنفس مردم ایران درنهضت مشروطه خواهی بودند واز راه های مختلف در پیشرفت بیداری وروند انقلابی آنان را یاری می رساندند ، می بایست از « عزیز حاجی بگف » نویسنده وهنرمند بزرگ آذربایجان یاد کرد .
« حاجی بگف مقالات ونمایشنامه های بسیاری در رابطه با انقلاب مشروطه ایران دارد که در ضمن آنها به تشریح موقعیت انقلاب و جهت گیری آن پرداخته وانتقادات وراهنمائی ها هم ارائه داده است حاجی بگف تا سالهای 1905 بیشتر درزمینه نویسندگی فعالیت داشته واز آن بعد بطور جدی مشغول آموزش وتمرین در روی موسیقی غربی وموسیقی آذربایجانی { می شود } ودرسالهای 13-1911 درکنسرواتوار سن پطرزبورگ به تحصیل می پردازد » .
(17) تقریبا همه اپراهای - حاجی بگف درایران به وسیله ایرانیان مهاجر به معرض نمایش درآمده وغالبا چاپ ومنتشر شده است .
(18) جلیل محمد قلی زاده ( 1932-1866) جلیل محمد قلی زاده باکسب الهام ازایران ، آثار خودش را نیز برای مردم آن نوشته است وی به عنوان یک شخصیت ادبی وانقلابی آذربایجان ، با کنار رفتن از آموزگاری وورود به کار دولتی وانتشار روزنامه ونوشتن نمایشنامه دوشادوش مردم ایران درجنبش مشروطه خواهی شرکت می کند .
قلی زاده و روزنامه فکاهی او « ملا نصرالدین » در جریان پیکار با استبداد وبرانگیختن روحیه انقلابی درسراسر این دوران ، از آغاز انقلاب مشروطه ( 1905) تاپایان ، همواره در خدمت مردم ایران ، وبه ویژه شهر تبریز بوده است وکاریکاتورها واشعار طنز آمیز او ضربه های محکمی بر مستبدان وارد می آورد .
(19) قلی زاده به عنوان نویسنده در زمینه های مختلف نویسندگی : مقاله ، رومان داستان و نمایشنامه ، دارای آثار متعدداست .
(20) آثار قلی زاده غالبا به فارسی برگردانده وچاپ شده است ، ونمایشنامه « مرده ها » یک بار در سال 1920 به وسیله خود او درشهر تبریز به معرض اجراء گذارده شده است .
(21) افراسیاب آزاد افراسیاب آزاد نویسنده ووکیل دادگستری ، دبیر کمیته « جوانا ن آزاد یخواه ایران » یکی از آغاز گران مکتب نمایش – اخلاقی – درایران است .
که با اعتقاد به ترویج فرهنگ ، به ویژه کار درمیان جوانان ، « تهذیب اخلاق » عمومی ، به این کار روی آورد و آنرا بسط داد این طرز تفکر ، دردوران مشروطیت ، زمینه ساز رشد سیاسی اجتماعی بود واندیشه ای مترقی به شمار می آمد .
« آزاد » برای پیشبرد نظریات خودوتحکیم گروه « جوانان آزادیخواه ایران » جانانه فعالیت می کرد وبیش از چهل نمایشنامه نوشت .
(22) « آزاد » نمایشنامه های خود را زیر تاثیر انگیزه یک نیاز فوری اجرایی برای تشکیلات « کمیته جوانان آزادیخواه » نوشته ونمایش داده است .
شمار نمایشنامه های او تقریبا چهل بوده است ، که از ارزش فنی وادبی خوب برخوردار نبوده اند .
اندیشه نمایشنامه های او اخلاقی وموضوع ها شامل مسایلی چون مضرات الکل و تریاک وقمار بوده است معروفترین نمایشنامه های او « احساسات جوانان ایرانی » « مالیخولیای قمار بازی » « گدای معقول » و « قضا وقدر» است .
(23) اندیشه نمایشنامه های او اخلاقی وموضوع ها شامل مسایلی چون مضرات الکل و تریاک وقمار بوده است معروفترین نمایشنامه های او « احساسات جوانان ایرانی » « مالیخولیای قمار بازی » « گدای معقول » و « قضا وقدر» است .
(23) مرتضی قلی خان فکری ( مؤید الممالک ) ( 1338-1288) « ارشاد» مؤید الممالک رجل آزدای خواه ، روزنامه نگار و نمایشنامه نویس ، از مشروطه خواهان روشن فکر زمان بود که درمدرسه « دارالفنون » تحصیل کرد وبه زبان فرانسه آشنا بود .
وی پس از شکست آزادی خواهان وبمباران پارلمان در تهران وپس از آنکه روزنامه اش ، مشهور به « صبح صادق » توقیف شد ودفتر آن به تاراج رفت ، الزاما به اتفاق داماد خود ، میرزا جواد تبریزی » سردبیر روزنامه ، از ایران خارج شد وبه شهرهای : بادکوبه ، بخارا ، سمرقند وسپس « مصر » سفر کرد .
پس از شکست وفرار محمد علی میرزا به ایران بازگشت ودست به انتشار روزنامه بود .
روزنامه جدید وی به نام « پلیس ایران » ( 1286) این بار با شعار مدافع دولت وحامی وخادم اتحاد اسلامیان ، حافظ استقلال ایران ، سیاسی اجتماعی ، ادبی واخلاقی انتشار یافت وی « تفتیش درامور مملکتی ورساندن تظلم مظلومین به مقام عدل وکسب جواب » را از وظایف خود می دانست این روزنامه نیز در زمان « وثوق الدوله » توقیف شد .
مؤید الممالک درسال 1291 برای بار سوم دست به نشر روزنامه «ارشاد » زد وخط مشی دو روزنامه قبلی رانیز دنبال کرد .
وی با تاسیس « شرکت نمایش عالی ارشاد » وهمکاری با گروه های نمایشی « انجمن اخوت » « تئاتر ملی » و « کمدی ایران » به اجرای نمایشنامه های خود اهتمام ورزید.
(24) میرزا احمد خان محمودی – کمال الوزاره ( 1309-1251) محمودی به یاری نگرش واقع بینانه بر زندگی ، به ویژه درک کامل واقعیت های اقتصادی واجتماعی وشناخت عواطف احساس توده های مردم ، به علت تصدی مشاغل دولتی ، بازرسی در امورمالیه ، ریاست انبار گندم تهران در سال های قحطی ووقوف برتضادهای طبقاتی ونیزمطالعه بسیار ، بهترین نمایشنامه نویس زمان خود بود .
(25) نشریات تئاتری « اختر » - آقا محمد طاهر تبریزی تاثیر عظیم وسرنوشت ساز مطبوعات جهان در عرصه هنر ، وبالاخص هنر تئاتر وسینما نه تنها در دوران معاصر ، بلکه درسده گذشته میهن مانیز ، از لحاظ ترویج ورشد تئاتر در خور تامل بسیار بوده است نخستین روزنامه ایرانی « اختر » به مدیریت « آقا محمد طاهر تبریزی » که از سال 1292 ه .
ق دراستانبول انتشار یافت ، با آگهی های نمایشی ومقاله های « تیاتر » ی « تماشا وتماشاخانه » گذشته از آنکه مردم ایران را با « تیاتر » و « تماشاخانه » آشنا کرد ، نقش خبری ، تبلیغی وتاریخی روزنامه رادرعرصه تئاتر آشکار ساخت .
« قانون » - میرزا ملکم خان « قانون » دومین روزنامه فارسی زبانان پس از « اختر » بود که از سال 1307 ه .ق به وسیله « میرزا ملکم خان » درداخل ایران منتشر شد .
میرزا ملکم خان فزون برساده نویسی ، برای حصول مقصود وتفهیم خواسته ها ، بیشتر افکار ونظرات خودرابه صورت گفت وگو وحتی ترسیم وتجسم طبیعی رویدادها وقایع ، و بیان عین واقعیت ها افاده می نمود از آنجا که نمایش ، تجسم زندگی وزندگی ، نمایشی وقوع یافته است ، لذا نوشته های او را به « تیاترنویسی » تعبیر نموده اند .
(26) روزنامه « تئاتر » میرزارضاخانی نایینی طباطبایی تاثیر « نمایش ونمایش نامه نویسی درایران وتاثر متجددین آزادی خواه اروپا دیده ازتئاتر به حدی بود ، که پس از پیروزی آغازین انقلاب مشروطیت وتشکیل نخستین دوره مجلس شورای ملی « بلدیه » درتقدیم نظامنامه خود به مجلس ازجمله نوشته بود : « انجمن بلدیه » حق رسیدگی وتاسیس بعضی ادارات شهری مثل کتابخانه ها وقرائت خانه های عمومی ، دواخانه ها ، تیاترها ، موزه خانه ها وغیره را دارد .
(27) واپس گرایی جناحی ازمجلس سبب شد که مرد روشن فکر و آزادی خواهی چون میرزا رضاخان نایینی طباطبایی فرزندومیرزا حسن خان مستوفی ، عالم علوم ادبی وعربی قدیم وعضو انجمن ولایتی اصفهان که دراین هنگام درتهران ساکن شده بود ، ودر « انجمن ادبی ایران » همراه با اساتیدی چون « وحید دستگردی » و « حسن سمیعی » فعالیتی ادبی داشت ، اقدام به تاسیس روزنامه « تئاتر » کند .
(28) « ایران نو » - محمد امین رسول زاده ازتوجه روزنامه های روز به نمایش ومقاله های آن هادرباره تئاتر ، نباید انتظار نقد وتفریظ امروزی را داشت .
یگانه نقد اصولی وقت ، پیش از مشروطیت ، پاسخ نامه میرزا آقا به وسیله آخوندزاده بوده است که نه از اصول آن خبری در دست است ونه از انتشار آن واطلاع ما از آن به دلیل وجود « سواد » نامه در آرشیو آخوند زاده است .
انقلاب مشروطه تاسیس گروه های نمایشی وانتشار روزنامه ها ، مقاله هایی را درباره هنرهای نمایش همراه داشت ، که بی بهره ازجنبه های فنی وبیشتر دارای جنبه خبری ، تبلیغاتی واحساسی بود.
در میان مقاله های با اصطلاح تئاتری ، که بیشتر آنها ابراز نظر درباره کارنمایش ، نمایشنامه نویسان ونمایشنامه های خارجی ودرج نمایشنامه های ملی می بود ، مقالات اندکی نقدگونه در مجله « بهار » روزنامه « ایران نو » وروزنامه «رعد» درج شده است ، که دو نفر از نویسندگان آنها در کارخود واردتر ودرکار مداومت نشان داده اند .
نخستین نفر « محمد امین رسول زاده » اهل قفقاز ، آشنا به کار نمایشنامه نویسی ، روزنامه نگاری وهنر تئاتر ، ونیز فعال سیاسی پر تحرکی بوده .
(29) خان ملک ساسانی ازجمله نویسندگان مقاله ها ونقد تئاتری بود که از آغاز مشروطیت کارخودرا آغاز کردوسپس در دوره های بعد تا تاسیس « هنرستان هنر پیشگی تهران » ( 1318ش) مقاله هایی دیگرنوشت ، وزمانی نیز مدرس ادبیات نمایشی هنرستان گردید خان ملک در اواخر این دوره با تماشای نمایش « گیج » ( اسکاپن » مولیر ) در « تئاتر ملی » مقاله ای درروزنامه « رعد » نگاشت که کاملا معرف چگونگی آداپتاسیون شیوه اجرایی وفضای نمایشی زمان است این مقاله نخستین بار به وسیله جنتی عطایی در « بنیاد نمایش درایران » معرفی شد : (30) در پایان نخستین دوره پیدایی تئاتر نوع اروپایی باید یاد آور شد ، اگر چه انگیزه ایجاد تئاتر نوین ،تفاخر وتفنن شاه وتجدد خواهی مجریانش بود ، لیکن بسیار زود راه طبیعی خود رایافت .
تجددخواهان ومعارف پروران دریافتند که جهان وفقر وظلم عمومی ثمره حکومت فاسد استبدادی است به همین علت ، مبارزه با کانون فساد واستبداد تا نابودی دودمان قاجار هدف والایی بود که تئاتر جدید را درهمه گستره ها رهنمون گردید .
نمایشنامه نویسی ملی بامایه گیری از آن نه تنها ایجاد ، بلکه دراندک مدت ، رشدی اساسی یافت .
(31) مرحله دوم : 1320-1299 تاثیر خلع دودمان قاجار و آغاز سلطنت خاندان پهلوی کودتای سوم اسفند سال 1299 پیروز شد ، لیکن کابینه رادیگال آن ، معروف به « کابینه سیاه » رامعزول کردند وسپس ، با خروج نخست وزیر آن ، « سید ضیاء الدین طباطبایی » علی رغم شایعات پیشین درباره پیدایی جمهوری ، حکومت سلطنتی پهلوی پا گرفت .
(32) یکپارچگی فعالان آماتور تئاتر باتغییر رژیم ازمیان رفت وعده ای درهمکاری با رژیم تازه به پست های بزرگ ، از جمله وکالت و وزارت ، دست یافتند ، شماری به اجرای نمایش های « اخلاقی » دلخوش داشتند وبرخی تا پای جان درخدمت به هنر ماندند ، البته همگی درمحدوده آماتوری ، عشقی ، لاهوتی ومقدم ، سه تن روشن فکر وقت ، متفقاً مصمم به مبارزه وهمکاری ادبی شدند .
(33) میرزاده عشقی ( 1303-1272) میرزاده عشقی ، شاعر انقلابی ، نمایشنامه نویس واقع بین وهنر پیشه ، جوان با تجسم زندگی نکبت بار توده های شهر وده یاد آور ی تاریخ پرافتخار گذشته ، و به روی صحنه آوردن آنها ، تاثیری عظیم درمردم گذاشت .
عشقی با ورود به « کمدی ایران » کار نمایش را آغاز وبا استفاده از قریحه شاعری ، نمایشنامه های منظومی نوشت وباشرکت خود آن ها را نمایش می داد .
(34) نمایشنامه های عشقی ا زلحاظ اندیشه ومحتوا غنی ، ازحیث بیان شعری خوب وزیبا اما متاسفانه از لحاظ فن نمایشنامه نویسی ضعیف ودر تابلوهایی خلاصه می شود لیکن این غنای اندیشه ومحتوا زمینه جبران ضعف را فراهم آورده است .
عشقی در دوره کوتاهی به اتفاق ابوالقاسم لاهوتی ، نشریه ای منتشر ساختند که حسن مقدم نیز در آن سمت مترجمی زبان فرانسوی داشت نظریکسان هرسه نفر ، عشقی ، لاهوتی ، ومقدم ، درباره توان تاثیر تئاتر ، آنان را برآن داشت تا به امر نوشتن نمایشنامه های ملی توجه خاص مبذول دارند .
(35) ابوالقاسم لاهوتی لاهوتی ازسنین کم سرودن شعر را آغاز کرد نخستین شعر وی هنگامی که بیش از پانزده سال نداشت ، ( 1279) درروزنامه « هفتگی تربیت » چاپ شد لاهوتی در کار سرودن شعر ، سخنوری ونویسندگی بابسیاری ازجوانان تهران آشنا شد ود ردوره اقامت درشهر استانبول میان او به عنوان سردبیر فارسی ، مقدم ، سردبیر فرانسوی عشقی ودیگر روشن فکران ، نظیرفرخی یزدی ، ملک الشعراء سعید نفیسی ، علی دشتی ودیگران آشنایی وهمکاری به وجود آمد .
دراتحاد شوروی بود ، که لاهوتی به منظوریاری به تئاتر تاجیکستان و ایجادنخستین اپرا، نمایشنامه « کاوه آهنگر » و « پری بخت » رانوشت .
او نمایشنامه های « اتللو » و « رومئو وژولیت » و« شاه لیر » ( شکسپیر ) «موتسارت وسالیری » و « پری آب » ( پوشکین ) « فوانت آون خونه » ( لوپه دووگا ) و« داد ازعقل » ( گریبا یدف ) را ترجمه کرد .
هنرمندان تاجیکستان به پاس خدمت لاهوتی به ایجاد تئاتر در آن کشور ، نخستین تئاتر خود را درشهر – دوشنبه – « تئاتر دراماتیک لاهوتی » نامگذاری کردند .
لاهوتی در اتحاد شوروی ، از راه شناساندن ادبیات کلاسیک ایران کوشش های فراوان مبذول داشت و به اتفاق همسر دانشمند تاجیک خود « بانو » به ترجمه اشعار واز جمله کتاب شاهنامه فردوسی به روسی اهتمام ورزید .
گستره وحدخدمت او به مردم تاجیسکتان تا بدانجارسید که برتلس دانشمند ومحقق ایرانشناس او را به عنوان « نخستین شاعر پرولتاریابی وانقلابی ایران ، پایه گذار منظومه های تاجیکی والهام بخش سرایندگان سوسیالیسم درتاجیکستان » توصیف کرد .
لاهوتی به علت اعتقادعمیق به رهائی مردم ایران وانسان دوستی ، چندین دیوان شعر در زمینه ها وسبک های مختلف وغالبا بر پایه باور سوسیالیستی وبشر دوستانه تالیف کرد .
وی علاوه بر کوشش های ادبی ، از صمیم قلب دردیگر بخش های کارجامعه ، از پائین تا مقام « ریاست آکادمی و وزارت فرهنگ تاجیکستان » انجام وظیفه کرد .
(36) حسن مقدم نفرسوم حسن مقدم با دوری ازفکر مبارزه واستخدام در وزارتخارجه بکارهای کم وبیش کوچک وبزرگ ادبی پرداخت .
نمایشنامه های او عبارتند از : « ازدواج فوری » « صید ماهی » ، « ایران بازی » « فداکار » وبالاخره نمایشنامه معروف « جعفر خان ازفرنگ آمده » .
این نمایشنامه ، بمنزله نخستین نمایشنامه است که « غرب زدگی » را بطور واقع گرایانه رسواکرده است ، ویکی ازبهترین نمایشنامه های دهه سوم سده بیستم ایران می باشد .
« جعفر خان از فرنگ آمده » نخستین بار در سال 1305 بر روی صحنه آمد وخیلی مورد استقبال قرار گرفت ، ودر سال های بعد نیز بکرات نمایش داده شد .
گروه های نمایشی : « کلوپ موزیکال » - علینقی وزیری وزیری نخستین موسیقی دان تحصیل کرده اروپا بود که با گردهم آوری عده ای از جوانان باذوق ، ازجمله کمال شهرزاد ، غلامعلی فکری ، سعید نفیسی ، مشفق کاظمی وچند زن ارمنی مانند پری آقا بایف ، لرتا وسیرانوش ، « کلوپ موزیکال » را به سال 1301 تاسیس کرد .
وزیری دراین کلوپ با تنظیم چندین نمایش موزیکال ، از جمله ، « گلرخ » ، « خانم خوابند » « رؤیای مجنون » « تشک پرقو » « شوهر بدگمان » « دایی کچل »، « پریچهرو پریزاد » ، با شرکت زنان امرمنی ومردان مسلمان ، سبب جلب توجه عده زیادی شد .
« کلوپ موزیکال » آشکارا بااتخاذ اهدافی « تفریحی » و « سرگرم کننده » با انحراف از اهداف ضد استبدادی وشئونات میهنی هنرتئاتر را موجب گشت .
لیکن این « کلوپ » براثرهمکاری عده ای از موسیقی دانان با سابقه و تشکیل کلاس موسیقی جان تازه به کالبد موسیقی دمید وبا سفر به شهرهای رشت وانزلی شهرت فراوانی کسب نمود ، ولی پس از دو سال به علت آتش سوزی مکان ، برای همیشه کارش متوقف شد .
فعالیت « کلوپ موزیکال » سبب آغاز فعالیت های نمایش مادموازل لرتا و غلامعلی فکری ، جوانانی شد که نیم قرن صمیمانه به خدمت هنر تئاتر کوشیدند .
(37) « کمدی اخوان » - محمود ظهیر الدینی 1314-1278 درپی تعطیل « کلوپ موزیکال » وسفر علی نصر به اروپا رکود کار نمایشی ، محمود ظهیر الدینی که کار نمایش را در « کمدی ایران » آغاز کرده بود ، به تشکیل گروهی تازه اهتمام ورزید .
ظهر الدینی که از دوران کودکی به کارتقلید ونمایش عشق می ورزید ، به سال 1300 هنگام تحصیل در « مدرسه صنایع مستظرفه » به وسیله « کمال الملک » به علی نصر معرفی شد .
(38) « کمدی ایران » علی نصر پس از فوت محقق الدوله وتوقف « تئاتر ملی » علی نصر با دعوت منشی باشی ، شیبانی ، محمودی وجوانانی نظیر حالتی ، بایگان ، نامدار وظهیر الدینی گروهی به نام « کمدی ایران » تشکیل داد .
کمدی ایران ، به گونه غیر مداوم ، ولی به عنوان فعالترین گروه ، به طور آماتور ، چند سال باماهی دو - سه شب چندین نمایشنامه ایران وترجمه هایی را به صورت برگردان ( آداپتاسیون ) درگراند هتل اجراء کرد .
(39) تحکیم رژیم ، اعمال سانسور وپشتیبانی نصر از رژیم ، که دیگر خود از صاحبنصبان آن بود ، سبب دوری از مسایل انتقادی واجتماعی وپرداختن صرف به « تجدد خواهی » وموضوع های « اخلاقی » و« معیشتی » گردید .
نصر با حل مشکل تالار وجلب زن های مسلمان به بازی درنمایش ، به سهولت هایی درکار دست یافت ، ودر سال 1305-1306 ماهی دو –سه شب نمایش هایی به معرض اجراء می گذاشت .
لیکن درعمل ، مانند سایر فعالان با دشواری های فنی ، هنری ، مالی و انسانی مواجه گشت .
(40) «جامعه باربد » به پیروی از« کلوپ موزیکال » گروه جدیدی ، درسال 1306 به نام « جامعه باربد » به وسیله موسیقی دان به نام « اسماعیل مهرتاش » وبا شرکت عده ای جوان مستعد وآشنا به موسیقی تشکیل شد .
دراین گروه برای نخستین بار افرادی مانند ، ملوک ضرابی ، ابوالحسن صبا ، فروتن راد ، دریابیگی ، جواد تربتی ، فضل الله بایگان وعبدالحسین نوشین گرد آمدند ، ونمایش هایی بر پایه داستان های « لیلی ومجنون » و « خسرو شیرین » نوشته محمد جواد ترتبی به شکل موزیکال نمایش دادند تلاش های مرد تازه از راه رسیده ای درتهیه رکوردهای نمایش مذکور ، تامین کننده بخشی از موفقیت های این اپرت ها بود.