سیر تکاملی هنر ایرانی را در ریشه حوادث تاریخی این کشور می توان یافت.به نظر می رسد که آب و هوای متفاوت ایران اثر خود را بر ساکنان اولیه این سرزمین در پیدایش هنرهای گوناگون در دوره های تاریخی گوناگون داشته است.کوهها,صحراها و پدیده طبیعی ایران هستند که از میان آنها دسته های هنری گوناگون زمانهای قدیم به پا خواسته اند فلات ایران باقیمانده کوهای قدیمی محل سکنای آریانهای اولیه به قدمت ده هزار سال پیشین بوده است.
خانه ها قدمتی بین ۶ تا ۸ هزار سال دارند.بقایای این آثار در دو دامنه کوه ایران با سلسله جبال البرز و زاگرس قرار دارند حفاری های باستان شناسان در این دو منطقه آثار هنری بسیار مهمی مشتمل برنقاشی های غارنشینان,لوازم خانه و ابزار فلزی,سفالی ابزار جنگی می باشد.
کوههای زاگرس مرکز عشایر گوناگون بوده است.
بدون شک بیشتر عناصر فلزی هزاره دوم که امروزه مشهود هستند در نواحی لرستان بوده است مقادیر متنابهی از این آثار در موزه فرهنگی باستانی لرستان در معرض دید قرار دارد دیگر منطقه کوهستانی ایران که در تاریخ هنر ایران بسیار مهم می باشد و آثار هنری بسیار مهمی در دامنه آن پیدا شده,سلسله جبال البرز می باشد.دامنه شمالی این رشته کوه,مازندران و گیلان,محل سکنای نژادهای قدیم ایران می باشد.
ظروف فلزی اولیه از جنس مارلیک در تپه ای به همین نام در رودبار در منطقه گیلان,متعلق به سه هزار سال قبل از میلاد مسیح می باشد.این ظروف که از طلا و نقره و فلز ساخته و آراسته شده اند,معرف نژادی هستند که باستان شناسان اعتقاد دارند که با گروه هند و اروپایی مستقر در فلات ایران,امپراطوری قدرتمند مادها را در اول هزار قبل از میلاد پایه گذاری کردند.
در کناره انتهایی صحرای ایران نزدیک کاشان در ناحیه ای بنام سیالک,ردپای اولیه ساکن در نواحی مرکزی ایران پیدا شده است سیالکها وسایل خود را از سنگ می ساختند و به تدریج از سنگ تیز استفاده کردند. ذوق هنری این مردم در کنده کاری های روی استخوان که برای اولین بار انجام شده , نمایان است.
در ابتدای اولین هزاره قبل از مسیح,تفاوت زیادی بین تمدن شمال غربی مثل قفقاز و نواحی شرقی آناتولی وجود داشت این دوره فرهنگی بعنوان تمدن اورارتو شناخته می شود.تحقیقات باستان شناسی در این زمینه,در نواحی مانند آذربایجان,اصفهان,شیراز و حومه تهران,شامل قلعه ها و استحکامات این تمدن,و آثار هنری ارزشمندی می باشد.یکی از قدیمی ترین آثار,اورارتو,باقیمانده قلعه بسطام در اطراف دریاچه اورمیه در غرب آذربایجان شامل اتاقها,سرلاب ها,برج نگهبانی,و مغازه ها و سایر قسمتها می باشد.دو آسیاب آبی نیز که با آب رودخانه نزدیک کار می کردند , کشف شده است.
در حفاری های این قلعه تاریخی کردبندهایی,حلقه های شیشه ای,مهرهای سفالی,و وسایل سفالی و جنگ افزارهای از سنگ های ریز سمبل ساکنین شمال غربی ایران بدست آمده است. مهمترین اثر کشف شده در این قلعه,کتیبه بارست خط هیروگلیف است,که نشان می دهد تمدن اورارتو دارای حروف نوشتاری ویژه ای بوده اند.
نکته جالبی که در مطالعه هنر ایرانی به نظر می رسد این است که,هنر ایران مستقل از مکان و زمان پیدایش منعکس کننده روحیه و تمایلات ایرانی ها می باشد نکته دیگری که به نظر می رسد,تنوع آثار هنری است این امر نشان می دهد ایرانیان باستان,در مناطق مختلف مهارت های بالایی داشته اند.
معماری در زمانهای مختلف از ابتدای عصر امپراطوری مادها از شکوه و عظمت بالایی برخوردار بوده و رو به پیشرفت گذاشت.در اواخر این مرحله تاریخی,معماری دوره اسلامی با تجهیزات و سلیقه ای به شیوه ساسانیان,از چنان جلوه ای برخوردار بود که در دنیا کم نظیر می باشد.در همان زمان هنرمندان مسلمان ایرانی,طاق ها,دست نوشته های تزئینی و طرحهای رنگی بسیار متنوع باشکوهی در مناطق مذهبی ساخته و ایجاد کردند.پیشرفت سایر هنرها مانند کارهای فلزی,منسوجات,کارهای شیشه ای,نقاشی, سفالگری و سایر اثار هنری – ملی ایران,مدت زمانی به طول انجامید.گاهی اتفاقات تاریخی,جنگ, پیروزی,هجوم بیگانگان,انزوال و فرمانروایی پادشاهان,اتفاقات طبیعی,خشکسالی,قحطی و زلزله اثر خود را بر سیر و پیشرفت آثار هنری بجای گذاشت.
جداول تاریخی به شناخت تاریخ اتفاقات هنری کشور,شکل گیری,تحول و توسعه آنها کمک می کند:
۵ هزار سال قبل از مسیح ایرانیان که این نسل که زمستانها و تابستانها کوچ می کردند,شروع به ساخت خانه های سفالی کردند ابزارهای سنگی پیشرفت کرده و با افزودن قسمت هایی از جنس استخوان تکمیل شدند,وسایل خانه با رنگ های قرمز و مشکی رنگ شده و در آتش پخته می شدند.
در طی ۴۰۰۰ سال قبل از مسیح ساکنان زاگرس دهکده ها را ساخته و به تدریج بصورت متراکم زندگی کردند و معماری ایجاد شد.ابزارهای جنگی در این مناطق همچنان از سنگ بود ولی در پایان این عصر شمشیر و خنجرهای فلزی,کتیبه ها با دست خط های اولیه ایلاهیس بوجود آمد.
۳۰۰۰ سال قبل از میلاد مسیح,سنگ سفید,قیر و انواع دیگر سنگ ها برای ساخت ابزار هنری استفاده می شد.ظروف سالی آبی تیره و زغالی رنگ رواج یافت.سلاحهای فلزی در مناطق مختلف ایران مثل شوش و نهاوند استفاده شد و زیورهای مختلفی از طلا,عقیق و لاجورد ساخته شد.
در دو هزار سال قبل از میلاد مسیح,آمدن آریانها به فلات ایران مهمترین اتفاق بوده که در آن زمان هنر فلز به اوج اهمیت خود رسید ساخت سفالهای نازک در نواحی البرز و همسایگانش گسترش یافت و ساختمانهای مجللی با دیوارهای آجری یا آجر از سفال پخته شده,با نقاشی هایی با طرح های از انسانها و برجهای فلکی,درختان و سایر شکلها تزئین گشت.شهرنشینی توسعه یافته و کنده کارهای سنگی به مرحله ای رسید که زیبایی به شوش بخشید.در این زمان,اقوامی مانند آریانها,مادها و پارس ها در زاگرس سکنی گزیدند.
در هزاره اول قبل از میلاد:به دلیل عدم دسترسی به اسناد باستان شناسی دوران سیاه پیشینه تاریخی نامیده می شود.یافته های جدید اطلاعاتی درباره این دهه می دهند.در این زمان چوپانان و کشاورزان ثروتمندی در دامنه های البرز زندگی می کردند و وسایل فلزی ارزشمند و آثار سفالگری کنده کاری شده ارزشمندی داشتند.
در قرن ۶ و ۷ قبل از مسیح بدلیل مهاجرت انبوه نژادهای متفاوت به فلات ایران مانند سیتل,اوراتوس, مانیل,کاستیس,مادها و پارس و در نهایت ایجاد امپراطوری هخامنشی و به دلیل سازمان دهی مرکزی ایران به دوران تاریخی وارد شد.از این زمان به بعد مطالعات به صورت زمان بندی شده و طبقه بندی نگهداری شده اند.
کتیبه های با دست خط های سه زبان,پارسی – ایلامی و آکادی از دوره هخامنشی به جای مانده و مدارک ارزشمندی شکوه عظمت ایرانی را نشان می دهند.دوره های هنر بصری ایران به صورت زیر خلاصه می شود.
● هخامنشی ۵۵۰ -۳۵۰ قبل از مسیح:
کارهای ارزشمندی در معماری و سایر هنرها در دوران هخامنشی ایجاد شد فرمانروایی هخامنشیان بعد از اشغال ایران توسط اسکندر مقدونی منقرض شد.
● سلوکیان,پارت ها (۳۱۲ – ۹۱ قبل از مسیح):
اولین سلجوقه پادشاهی سلوکیان را تأسیس کرده بعد از شکست سلوکیان,فرهاد دوم (۱۲۹ قبل از میلاد) امپراطوری پارتیان را تأسیس کرد و این سلسله تا ۲۲۴ میلادی وجود داشت.
● ساسانیان ۶۴۲ – ۲۲۴ میلادی :
بسیاری آثار ارزشمند و گوناگون از این عصر به جای مانده که در تاریخ هنر ایران جایگاه بخصوصی دارد. انقراض آخرین پادشاه ساسانی (یزدگرد سوم) توسط هجوم عربها پایان این عصر و آغاز تاریخ جدیدی برای ایران بود.
● اسلام آغازین (۱۰۰۰- ۶۵۱ میلادی):
داستان هنر در سالهای عصر اسلام قابل توجه می باشد.پس از سایر دوره های تاریخی,هنر اسلامی به نقطه اوج خود رسید.
● این سالها عبارتند از:
▪ عصر سلجوقیان ۱۱۵۷ – ۱۰۰۰ میلادی
▪ عصر مغول ها ۱۵۰۲ – ۱۳۷۰
▪ عصر صفویان ۱۷۷۲ – ۱۴۹۱
▪ دوره جدید از سال ۱۷۷۲ میلادی تاکنون