فرش استان خراسان
(سبزوار و مشهد)
مقدمه
خراسان یکی از قطبهای بسیار مهم قالیبافی ایران است و بافندگی فرش در آن از اهمیت ویژه ای برخوردار است شاید میزان این اهمیت را از نظرتعداد بافنده هایی که در مراکز متعدد قالیبافی این استان بکار بافندگی مشغولند بتوان درک نمود.
خراسان یکی از قطبهای بسیار مهم قالیبافی ایران است و بافندگی فرش در آن از اهمیت ویژه ای برخوردار است شاید میزان این اهمیت را از نظرتعداد بافنده هایی که در مراکز متعدد قالیبافی این استان بکار بافندگی مشغولند بتوان درک نمود. قالیبافی خراسان در طول حیات یک هزار و پانصد ساله خود در زمان سلطنت شاهرخ میرزا (از سلسله تیموریان) یکی از شکوفاترین ادوار تاریخی خود را گذرانیده است. در این زمان شهر هرات پایتخت این سلسله که شهر نقاشان و مینیاتوریست ها لقب یافته بود شهری فعال و متحول در کلیه زمینه های هنری از جمله قالیبافی بود.
فرش سبزوار
سبزوار یکی از شهرهای استان خراسان در شمال شرقی ایران واقع شده است و نام قدیم آن بیهق بوده است . سبزوار در زمان صفویه احیا شد و مردم آن به رفاه رسیدند . در قدیم قالیبافی در سبزوار متاثر از بازار مشهد و با نقشه هایی همانند آن تنها با رجشماری 20 الی 40 گره بافته میشد و اغلب نمونه های مرغوب که تنها به سفارش افراد بافته میشد بسیار محدود و انگشت شمار بوده اند نقشه های مورد استفاده را اکثرا طرح لچک و ترنج با زمینه لاکی تشکیل میدادند. لیکن امروزه در سبزوار علاوه بر طرحهای رایج گذشته فرشهایی با طرحهای نائین و تبریز تولید میگردد که نوع طرحهای نائین به شکل معمولی و تجارتی بوده ولیکن طرحهای تبریزی باکیفیت و مرغوبیت بالایی بافته میشوند و در مواد اولیه آن از پشم مرغوب و لطیف بهمراه ابریشم استفاده میگردد . گره فرشهای سبزوار از نوع گره فارسی میباشد .
بافت فرش دستباف در سبزوار به زمان های دور بر میگردد و مطابق اظهارات صاحب نظران در این رشته صنعت فرش در سبزوار یک قرن سابقه دارد.سایر منابع موثق اشاره ای داشته اند به این مسئله که تاریخ فرش دستباف در این شهر برمیگردد به دوره "تیموریان" در قرن ۸.
بر پایه آمار و مدارک در سال ۱۹۶۱ حدود ۵۰ دستگاه بافندگی در شهر سبزوار و حومه اش وجود داشته است.بعده ها در سال ۱۹۶۵ تعداد دستگاه های در سبزوار و اسفراین به ۱۱۰ واحد افزایش یافت و ۳۶۷ بافنده ر آن زمان با استفاده از آنها فرش میبافتند. در سال ۱۹۷۵ تعداد دستگاههای بافندگی به ۸۷۰ واحد در سبزوار رسید که ۳۱۷۰ بافنده شیفت روز این جواهر های بافتنی را با استفاده از آنها ایجاد میکردند و هینطور بوسیله آنها خرج معاش خود را در میآوردند.
در سال ۱۹۷۷ صنعت فرش به شکل قابل توجهی در این منطقه رشد کرد و مخصوصا در دهات.با این وجود در شهر سبزوار در همان سال شمار کارگاهها و خطوط تولید کاهش یافت و در هر کارگاه تنها ۴ تا ۵ دستگاه قابلیت کار داشتند علی رغم این واقعیت که در دهات اطراف مثل مزینان عوض قارقلی کارگاه های فرش بافی در تولید فرش فعال بودند.از سال ۱۹۷۸ صنعت فرش به شکلی حیرت آور در منطقه در حال گسترش بوده تا حدی که با توجه به بعضی آمار در سال ۱۳۶۱ بیش از ۱۰۰۰۰ کارگاه بافندگی در سبزوار و در منطقه با بیش از ۴۰۰۰۰ بافنده در حال کار بوده است.
با این حال متاسفانه روزهای خوب و هیجان انگیز دوام چندانی نیاورد و پس از سال ۱۹۸۲ نشانه هایی از کاهش تعداد دوستداران فرش در منطقه هویدا شد به طوری که جدول آماری از کتاب"رگی از فرش خراسان" نشان میدهد که در سال ۱۹۸۱ ۶۳۹۱ کارگاه بافندگی در سبزوار بود در حالی که در سال ۱۹۸۹ با توجه به همین منبع آماری تعداد دستگاه های بافندگی به ۵۸۵۹ کاهش یافت.این کاهش به دلیل قیمت های صعودی مواد خام و فقدان سرمایه کافی صورت گرفت.
مواد خام:
عناصر اصلی برای تولید فرش در منطقه پشم و پنبه بوده اند و در سال های اخیر حریر نیز برای بافت فرش های اعلا اضافه شده است.
پشم خراسان همیشه بعنوان بهترین انواع پشم در جهان شناخته شده و آقای هنس.ای.وولف نویسنده کتاب "صنایع دستی تاریخی ایران "معتقد است که کیفیت پشم در تقاط مختلف ایران متفاوت است و در کتابش به این موضوع اشاره کرده که بهترین نوع پشم در ایران متعلق به خراسان کرمانشاه و کردستان است.
سبزوار پس از مشهد دومین شهر در استان خراسان است که کارخانه های نخ ریسی دارد. ضمنا از کل ۹ کارخانه نخ ریسی در خراسان هفت تای آنها در مشهد واقع هستند و ۲ تای دیگر در سبزوار.
عامل مهم دیگر در بافت فرش پنبه است و پنبه سبزوار در این استان درجه یک است.در سال ۱۹۵۶ کارخانه پنبه در سبزوار افتتاح شد و بر اساس آمار منتشره از دو کارخانه پنبه در شهر مفدار تولید پنبه بین سالهای ۱۹۷۵ تا ۱۹۷۶ به بیش از ۸۰۰۰ تن رسید.بهترین نخ "گیتی"نام دارد که در بافت فرش از آن بسیار استفاده میشود.
طرح:
طرح های مورد استفاده در کارگاه های فرش در سبزوار بدین ترتیب هستند:
۱.طرح چهار فصل
۲.طرح گشاده با گل های بزرگ
۳.جقه گل
۴.نقش کاشی
۵.نقش کاشی تنگی که چهار گوشه فرش به شکل کاشی و قسمت وسط به شکل تنگ است
۶.اسلیمی(دهان اژدها)
۷.طرح پرسپولیس
۸.تنگی کامل
۹.زیر خاکی
۱۰.طرح نائین و ورامین
در گذشته طرح هایی از قبیل نقش کاشی در میان سایر نقش ها پر طرفدارترین بودند و در رده دوم تنگی بود.گذشته از طرح های ذکر شده گاهی اوقات از طرح پرسپولیس گشاده شیخ صفی بته جقه ای و لچک ترنج استفاده میشد.
طرح مهم دیگری که حدود ۲۷ سال پیش در سبزوار از آن استفاده میشد "طرح شیخ چشمی "بود که حتی امروزه نیز کم و بیش توسط فرش بافان از آن استفاده میشود.
نام این طرح از شخصی با این اسم گرفته شده که استاد بافتن فرش بود و این طرح را از کرمان به سبزوار آورد و آنرا با رنگهای لاکی و قرمز بافت.
رنگ ها:
از رنگها در شکل های طبیعی استفاده میشود و رنگ های طبیعی مورد استفاده در منطقه شامل رنگ سرخ استخراج شده از گیاهانی بتام "قرمز دانه" با استفاده از دو روش "شراب کش "و" غش کش" میشود.گیاهان دیگری از قبیل پوست انار درخت گردو درخت کاج روناس و نیل نیز برای استخراج رنگ به کار میروند.
در گذشته رنگرزی بوسیله استاد فرش بافی با دست خالی و با همراهی کمک-بافنده انجام میشد.رنگ های مورد استفاده در صنعت فرش سبزوار بیش از ۲۰ نوع هسستند.
گره ها:
گره مورد استفاده در سبزوار گره ترکی تقارنی بود و در فرش های قدیمی شماره رج بین ۳۰ تا ۳۵ بود.با این وجود امروز این عدد بین ۲۵ تا ۳۵ متغیر است.
فرش مشهد
مشهد در شمال شرقی ایران قرار دارد و مرکز استان خراسان است. شهر مشهد در جلگه ای بین دو رشته کوه بینالود و هزار مسجد واقع شده است این شهر مدفن امام هشتم شیعیان جهان امام رضا(ع) است که میلیون هازائر ارادتمند به این شهر سفر می کنند که خود تاثیرات بسزائی در رونق معاملات بازار داشته است . اینک مشهد را میتوان از مراکز مهم فرشبافی ایران و جهان بشمار آورد. مشهد از قدیم به داشتن بیشترین تعداد فرشبافان و دستگاههای بافند در بین شهرهای ایران مشهور بوده اینک در کارگاههای خصوصی و عمومی قالیبافی مشهد انواع طرحهای زیبا و اصیل مانند لچک ترنج و افشان و زیر خاکی و شیخ صفی وقالیچه های جانمازی بافته می گردد و طراحان چیره دست حرفه شان را به عنوان هنر وصنعت ارج مینهند ودر کار فرشبافی همواره برای اعتلا هنر خویش تلاش میکنند در فرشهای مشهد رنگها نیز از ثبات کافی برخوردارند رنگهای لاکی تیره و سورمه ای از رنگهای مورد علاقه بافندگان مشهدی است مایه های روشن و رنگهای سبز وزرد و نارنجی و سفید نیز کاربرد دارند در بافت قالی های مشهد از گره ترکی و فارسی استفاده میشود .در فرش مشهد پرزها بلند چیده میشوند وبه عبارتی پرگوشت ترند در نتیجه قالیهای مشهد دوام ونرمی دلپزیری دارند که سبب میشوند تا پس از مدتها استفاده از آن به هنگام فروش نیز سودی نصیب فروشنده میشود .