دانلود تحقیق فرش استان خراسان (سبزوار و مشهد)

فرش استان خراسان (سبزوار و مشهد) مقدمه خراسان یکی از قطبهای بسیار مهم قالیبافی ایران است و بافندگی فرش در آن از اهمیت ویژه ای برخوردار است شاید میزان این اهمیت را از نظرتعداد بافنده هایی که در مراکز متعدد قالیبافی این استان بکار بافندگی مشغولند بتوان درک نمود.

خراسان یکی از قطبهای بسیار مهم قالیبافی ایران است و بافندگی فرش در آن از اهمیت ویژه ای برخوردار است شاید میزان این اهمیت را از نظرتعداد بافنده هایی که در مراکز متعدد قالیبافی این استان بکار بافندگی مشغولند بتوان درک نمود.

قالیبافی خراسان در طول حیات یک هزار و پانصد ساله خود در زمان سلطنت شاهرخ میرزا (از سلسله تیموریان) یکی از شکوفاترین ادوار تاریخی خود را گذرانیده است.

در این زمان شهر هرات پایتخت این سلسله که شهر نقاشان و مینیاتوریست ها لقب یافته بود شهری فعال و متحول در کلیه زمینه های هنری از جمله قالیبافی بود.

فرش سبزوار سبزوار یکی از شهرهای استان خراسان در شمال شرقی ایران واقع شده است و نام قدیم آن بیهق بوده است .

سبزوار در زمان صفویه احیا شد و مردم آن به رفاه رسیدند .

در قدیم قالیبافی در سبزوار متاثر از بازار مشهد و با نقشه هایی همانند آن تنها با رجشماری 20 الی 40 گره بافته میشد و اغلب نمونه های مرغوب که تنها به سفارش افراد بافته میشد بسیار محدود و انگشت شمار بوده اند نقشه های مورد استفاده را اکثرا طرح لچک و ترنج با زمینه لاکی تشکیل میدادند.

لیکن امروزه در سبزوار علاوه بر طرحهای رایج گذشته فرشهایی با طرحهای نائین و تبریز تولید میگردد که نوع طرحهای نائین به شکل معمولی و تجارتی بوده ولیکن طرحهای تبریزی باکیفیت و مرغوبیت بالایی بافته میشوند و در مواد اولیه آن از پشم مرغوب و لطیف بهمراه ابریشم استفاده میگردد .

گره فرشهای سبزوار از نوع گره فارسی میباشد .

بافت فرش دستباف در سبزوار به زمان های دور بر میگردد و مطابق اظهارات صاحب نظران در این رشته صنعت فرش در سبزوار یک قرن سابقه دارد.سایر منابع موثق اشاره ای داشته اند به این مسئله که تاریخ فرش دستباف در این شهر برمیگردد به دوره "تیموریان" در قرن ۸.

بر پایه آمار و مدارک در سال ۱۹۶۱ حدود ۵۰ دستگاه بافندگی در شهر سبزوار و حومه اش وجود داشته است.بعده ها در سال ۱۹۶۵ تعداد دستگاه های در سبزوار و اسفراین به ۱۱۰ واحد افزایش یافت و ۳۶۷ بافنده ر آن زمان با استفاده از آنها فرش میبافتند.

در سال ۱۹۷۵ تعداد دستگاههای بافندگی به ۸۷۰ واحد در سبزوار رسید که ۳۱۷۰ بافنده شیفت روز این جواهر های بافتنی را با استفاده از آنها ایجاد میکردند و هینطور بوسیله آنها خرج معاش خود را در میآوردند.

در سال ۱۹۷۷ صنعت فرش به شکل قابل توجهی در این منطقه رشد کرد و مخصوصا در دهات.با این وجود در شهر سبزوار در همان سال شمار کارگاهها و خطوط تولید کاهش یافت و در هر کارگاه تنها ۴ تا ۵ دستگاه قابلیت کار داشتند علی رغم این واقعیت که در دهات اطراف مثل مزینان عوض قارقلی کارگاه های فرش بافی در تولید فرش فعال بودند.از سال ۱۹۷۸ صنعت فرش به شکلی حیرت آور در منطقه در حال گسترش بوده تا حدی که با توجه به بعضی آمار در سال ۱۳۶۱ بیش از ۱۰۰۰۰ کارگاه بافندگی در سبزوار و در منطقه با بیش از ۴۰۰۰۰ بافنده در حال کار بوده است.

با این حال متاسفانه روزهای خوب و هیجان انگیز دوام چندانی نیاورد و پس از سال ۱۹۸۲ نشانه هایی از کاهش تعداد دوستداران فرش در منطقه هویدا شد به طوری که جدول آماری از کتاب"رگی از فرش خراسان" نشان میدهد که در سال ۱۹۸۱ ۶۳۹۱ کارگاه بافندگی در سبزوار بود در حالی که در سال ۱۹۸۹ با توجه به همین منبع آماری تعداد دستگاه های بافندگی به ۵۸۵۹ کاهش یافت.این کاهش به دلیل قیمت های صعودی مواد خام و فقدان سرمایه کافی صورت گرفت.

مواد خام: عناصر اصلی برای تولید فرش در منطقه پشم و پنبه بوده اند و در سال های اخیر حریر نیز برای بافت فرش های اعلا اضافه شده است.

پشم خراسان همیشه بعنوان بهترین انواع پشم در جهان شناخته شده و آقای هنس.ای.وولف نویسنده کتاب "صنایع دستی تاریخی ایران "معتقد است که کیفیت پشم در تقاط مختلف ایران متفاوت است و در کتابش به این موضوع اشاره کرده که بهترین نوع پشم در ایران متعلق به خراسان کرمانشاه و کردستان است.

سبزوار پس از مشهد دومین شهر در استان خراسان است که کارخانه های نخ ریسی دارد.

ضمنا از کل ۹ کارخانه نخ ریسی در خراسان هفت تای آنها در مشهد واقع هستند و ۲ تای دیگر در سبزوار.

عامل مهم دیگر در بافت فرش پنبه است و پنبه سبزوار در این استان درجه یک است.در سال ۱۹۵۶ کارخانه پنبه در سبزوار افتتاح شد و بر اساس آمار منتشره از دو کارخانه پنبه در شهر مفدار تولید پنبه بین سالهای ۱۹۷۵ تا ۱۹۷۶ به بیش از ۸۰۰۰ تن رسید.بهترین نخ "گیتی"نام دارد که در بافت فرش از آن بسیار استفاده میشود.

طرح: طرح های مورد استفاده در کارگاه های فرش در سبزوار بدین ترتیب هستند: ۱.طرح چهار فصل ۲.طرح گشاده با گل های بزرگ ۳.جقه گل ۴.نقش کاشی ۵.نقش کاشی تنگی که چهار گوشه فرش به شکل کاشی و قسمت وسط به شکل تنگ است ۶.اسلیمی(دهان اژدها) ۷.طرح پرسپولیس ۸.تنگی کامل ۹.زیر خاکی ۱۰.طرح نائین و ورامین در گذشته طرح هایی از قبیل نقش کاشی در میان سایر نقش ها پر طرفدارترین بودند و در رده دوم تنگی بود.گذشته از طرح های ذکر شده گاهی اوقات از طرح پرسپولیس گشاده شیخ صفی بته جقه ای و لچک ترنج استفاده میشد.

طرح مهم دیگری که حدود ۲۷ سال پیش در سبزوار از آن استفاده میشد "طرح شیخ چشمی "بود که حتی امروزه نیز کم و بیش توسط فرش بافان از آن استفاده میشود.

نام این طرح از شخصی با این اسم گرفته شده که استاد بافتن فرش بود و این طرح را از کرمان به سبزوار آورد و آنرا با رنگهای لاکی و قرمز بافت.

رنگ ها: از رنگها در شکل های طبیعی استفاده میشود و رنگ های طبیعی مورد استفاده در منطقه شامل رنگ سرخ استخراج شده از گیاهانی بتام "قرمز دانه" با استفاده از دو روش "شراب کش "و" غش کش" میشود.گیاهان دیگری از قبیل پوست انار درخت گردو درخت کاج روناس و نیل نیز برای استخراج رنگ به کار میروند.

در گذشته رنگرزی بوسیله استاد فرش بافی با دست خالی و با همراهی کمک-بافنده انجام میشد.رنگ های مورد استفاده در صنعت فرش سبزوار بیش از ۲۰ نوع هسستند.

گره ها: گره مورد استفاده در سبزوار گره ترکی تقارنی بود و در فرش های قدیمی شماره رج بین ۳۰ تا ۳۵ بود.با این وجود امروز این عدد بین ۲۵ تا ۳۵ متغیر است.

فرش مشهد مشهد در شمال شرقی ایران قرار دارد و مرکز استان خراسان است.

شهر مشهد در جلگه ای بین دو رشته کوه بینالود و هزار مسجد واقع شده است این شهر مدفن امام هشتم شیعیان جهان امام رضا(ع) است که میلیون هازائر ارادتمند به این شهر سفر می کنند که خود تاثیرات بسزائی در رونق معاملات بازار داشته است .

اینک مشهد را میتوان از مراکز مهم فرشبافی ایران و جهان بشمار آورد.

مشهد از قدیم به داشتن بیشترین تعداد فرشبافان و دستگاههای بافند در بین شهرهای ایران مشهور بوده اینک در کارگاههای خصوصی و عمومی قالیبافی مشهد انواع طرحهای زیبا و اصیل مانند لچک ترنج و افشان و زیر خاکی و شیخ صفی وقالیچه های جانمازی بافته می گردد و طراحان چیره دست حرفه شان را به عنوان هنر وصنعت ارج مینهند ودر کار فرشبافی همواره برای اعتلا هنر خویش تلاش میکنند در فرشهای مشهد رنگها نیز از ثبات کافی برخوردارند رنگهای لاکی تیره و سورمه ای از رنگهای مورد علاقه بافندگان مشهدی است مایه های روشن و رنگهای سبز وزرد و نارنجی و سفید نیز کاربرد دارند در بافت قالی های مشهد از گره ترکی و فارسی استفاده میشود .در فرش مشهد پرزها بلند چیده میشوند وبه عبارتی پرگوشت ترند در نتیجه قالیهای مشهد دوام ونرمی دلپزیری دارند که سبب میشوند تا پس از مدتها استفاده از آن به هنگام فروش نیز سودی نصیب فروشنده میشود .

مشهد در شمال شرقی ایران قرار دارد و مرکز استان خراسان است.

مشهد از قدیم به داشتن بیشترین تعداد فرشبافان و دستگاههای بافند در بین شهرهای ایران مشهور بوده اینک در کارگاههای خصوصی و عمومی قالیبافی مشهد انواع طرحهای زیبا و اصیل مانند لچک ترنج و افشان و زیر خاکی و شیخ صفی وقالیچه های جانمازی بافته می گردد و طراحان چیره دست حرفه شان را به عنوان هنر وصنعت ارج مینهند ودر کار فرشبافی همواره برای اعتلا هنر خویش تلاش میکنند در فرشهای مشهد رنگها نیز از ثبات کافی برخوردارند رنگهای لاکی تیره و سورمه ای از رنگهای مورد علاقه بافندگان مشهدی است مایه های روشن و رنگهای سبز وزرد و نارنجی و سفید نیز کاربرد دارند در بافت قالیهای مشهد از گره ترکی و فارسی استفاده میشود .در فرش مشهد پرزها بلند چیده میشوند وبه عبارتی پرگوشت ترند در نتیجه قالیهای مشهد دوام ونرمی دلپزیری دارند که سبب میشوند تا پس از مدتها استفاده از آن به هنگام فروش نیز سودی نصیب فروشنده میشود .

مهمترین مراکز قالیبافی مشهد: از مهمترین مراکز قالی بافی حومه مشهد می توان از طرقبه ، جاغرق ، شاندیز ، زشک و نوغند نام برد .‏ دوران اوج هنر و صنعت فرش مشهد و علل ضعف و افول این هنر در سالهای اخیر ‏ طی گفتگویی با آقای احمد بزمی از تولیدکنندگان برتر خراسان و مشهد و شاگرد استاد صابر ایشان درباره فرش ‏مشهد و دوران طلایی آن و همچنین علل ضعف این صنعت در سالهای اخیر برای ما توضیحاتی دادند که توجه ‏شما را به آن جلب می کنم :‏ ایشان بیان کردند که قبل از انقلاب (اوایل دوره پهلوی) فرش خراسان و بخصوص فرش مشهد یکی از بهترین ‏فرشهای ایران بود و دلیل و مدرک آن را قالیهای بازمانده که در موزه های دنیا نگهداری می شوند عنوان کردند .‏ همچنین در گذشته افرد نامی و مشهوری همچون عبدالمحمد عمواوغلی ، علیخان عمو اوغلی ، محمد ابراهیم ‏مخملباف ، خلیل خدیوی و … کار تولید فرش را در این منطقه به عهده داشتند که در هیچ جای ایران این همه ‏افراد معتبر و نامی را در یکجا نداشته ایم .‏ از نظر مواد اولیه و رنگرزی استان خراسان خود کفا بوده و بهترین کیفیت را در طول زمان داشته است.‏ وی دلایل ضعف تدریجی این هنر و صنعت را بدین شرح بیان نمودند :‏ ‏1ـ فرزندان تولیدکنندگان فرش خراسان (که در بالا به آنها اشاره شد) با دیدن مشکلات و سختی هایی که بر پدران ‏خود دیده بودند هیچ تمایلی به ادامه کار پدر نداشتند گویی که بعضی از پدران آنها با آن همه اسم و رسم در پایان ‏عمر خود ریالی نداشتند .‏ ‏2ـ وضع قوانین دست و پا گیر و همچنین وضع مالیاتهای بسیار سنگین که نتیجه آن فشار به تولید کننده می باشد ‏باعث شد که کارگاههای متمرکز در این منطقه جمع و به صورت پراکنده ای در درون اطاقهای بدون نور و غیر ‏بهداشتی به ادامه کار بپردازند.‏ ‏3ـ پایین آمدن سطح درآمد تولید کنندگان باعث شد که برای به صرفه در آمدن تولیدات کیفیت تنزل یابد .‏ ‏4ـ نبود مسئولین دلسوز و کار آشنا برای احیای این هنر و صنعت و ضعف مدیریتی بخصوص در سطح استان ‏پهناور خراسان .‏ نام آوران و تولید کنندگان فرش مشهد: متاسفانه نامی از بافندگان هیچ گاه برده نمی شود زیرا آنچه که بر روی فرش می ماند و می آید نام شرکت تولیدی ‏می باشد بنابراین نامی از آنها در اختیار نیست؛ اما می توانیم از تولید کنندگان معروف و معتبر مشهد به محمد ‏عمواوغلی، عبدالمحمد عمواوغلی، علیخان عمواوغلی، محمد ابراهیم مخملباف، حاج علی خامنه ای، عباسقلی ‏صابر، حاج غلامرضا اخوان نساج، حاج علی مدد، شیخ بورنگی، حاج عبدل مومنی، خلیل خدیوی، حیدر پور کافی، کاظم ششکلانی، قاضی خانی، محمد مهدی مخملباف، محمد رضا مخملباف، فکور نیشابوری، ‏احمد بزمی و مرحوم زرینه اشاره کنیم که برگزیده ای از تولید کنندگان معاصر قالی مشهد هستند.

از میان این ‏عزیزان برادران عمواوغلی (بخصوص عبدالمحمد عمواوغلی)، عباسقلی صابر، حاج علی خامنه ای، محمد ‏ابراهیم مخملباف، کاظم ششکلانی و فکور نیشابوری از بافندگان صاحب نام هستند.

تعدادی از قالیهای عمواوغلی، استاد کار بافنده، در موزه فرش ایران موجود است.

بی تردید دستبافته های کارگاه عمواوغلی در شمار ‏نفیسترین قالیهای زمان معاصر محسوب می گردند .‏ طراحان فرش مشهد :‏ طراحان برجسته فرش خراسان و بخصوص فرش مشهد عبارتند از :‏ علیپور ، میرزا حسن زرین کلک ، میرزا حسن طرحچی ، علی اکبر طرحچی ، میرزا محمد طرحچی ، سید محسن ‏صانعی ، احمد بهبودی ، عبدالحمید صنعت نگار ، محمد حسن شهیدی ، محمد شالبافان ، حاج سید مهدی جواهر قلم ‏، حاج سید مهدی یزدی ، حاج اسماعیل ایرانی ، محمد حسینی ، اصغر زردمند ، محمد حسین فخرالواعظین ‏مهدوی علی اصغر مهدوی ، مرتضی مهدوی ، حمید رضا مهدوی ، شهرام مهدوی ، شاهرخ مهدوی ، علی رضا ‏مهدوی و عباس برزگر.‏ طرح و رنگبندی :‏ الف) شاخصهای طرحهای مشهد عبارتند از :‏ ‏سپه داری یا سپه سالاری (که در دید اول یک لچک ترنج می باشد)‏ شیخ صفی یا شاه صفی کوزه کنانی (افشانی است که دارای گلدانی می باشد)‏ ساموراد (فرشهایی که به سفارش دکتر ساموراد بافته شده اند که به این نام معروف شده )‏ افشان گل ریز (که به افشان عمواوغلی معروف است) افشان گل درشت (که به افشان شاه عباسی معروف است)‏ افشان بندی - سراسری ‏ لچک ترنج که خود انواع مختلفی را شامل می شود :‏ ‏1-8 لچک ترنج شاه عباسی ‏ ‏2-8 لچک ترنج اسلیمی‏ ‏3-8 لچک ترنج کف ساده گل فرنگ ‏ ‏4-8 لچک ترنج سعدی ( البته مود بافته می شده )‏ ‏5-8 لچک ترنج حیواندار ‏ ‏6-8 لچک ترنج با نقش جنگل و حیوان‏ ‏7-8 لچک ترنج درختی ‏ ‏8-8 لچک ترنج افشان ‏ ‏9-8 لچک ترنج دسته گلی (که بسیار کم بافته شده)‏ ‏9- طرحهای تصویری و شکار گاه (که البته در قالیهای معاصر مشهد به ندرت بافته می شوند )‏ ب) رنگبندی و رنگهای بکار رفته و تعداد آنها :‏ شاخص رنگ بکاررفته در قالی خراسان و مشهد لاکی آن است که فرشبافی استان خراسان را با رنگ لاکی آن می ‏شناسند .

قرمز دانه ای که در خراسان تولید می شود منحصر به فرد است ( البته در کرمان قدیم مرحوم ارجمند هم ‏از این قرمز دانه استفاده می کردند ) به مرور زمان سورمه ای که از نیل استفاده می شد به بازار عرضه شد و ‏بعد از انقلاب به دلیل درخواست بازار فرشهایی با زمینه کرم هم تولید شد .‏ اما به طور کلی رنگهایی که در فرش مشهد استفاده می شوند عبارتند از: لاکی، عنابی، کرم، انواع سبز، آبی، ‏سرمه ای و قهوهای .‏ متاسفانه انواع رنگهای صورتی و زرد در طرحهای گل فرنگ به سبک تبریز نیز مورد استفتده قرار می گیرد که ‏هیچگونه تناسبی با طرحها و رنگهای قالی اصیل مشهد و حتی خراسان ندارد.‏ شیرازه بافی :‏ عمل شیرازه بافی قالی های مشهد تا حدود 50 سال قبل همزمان با بافت انجام می شد اما از آن زمان تا امروز قالی ‏های مشهد پس از پایان بافت شیرازه بافی می شوند.

در برخی از نمونه های نفیس قالی های مشهد نظیر قالی های ‏برادران عمو اوغلی و عباسقلی صابر به جای شیرازه شیوه ای شبیه به گلیم بافی فرش را در کناره های طولی ‏فرش، جایگزین شیرازه نموده اند که به همراه گلیم بافی اول و آخر فرش همچون قابی فرش را در میان گرفته اند‏‏.

این گلیم بافیها نیز عموما با ابریشم بوده است .‏ رداخت و رو گیری :‏ این کار در حال حاضر اغلب پس از پایان بافت قالی به وسیله قیچی های برقی انجام می شود .‏ گلیم بافی :‏ تقریبا همه قالیهای مشهد از قدیم دارای گلیم بافی به سبک فارسی هستند .‏ نوع دار قالی :‏ دستگاههای قالی بافی همگی از نوع عمودی و ثابت هستند .‏ نوع چله کشی:‏ چله کشی قالی های مشهد به روش معروف ترکی (تار ممتد) و بر روی دار قالی انجام می شود .(باید متذکر شد ‏این شیوه مشخصه اصلی فرش معاصر شده است و شیوه قدیمی آن که سالهای زیادی است به فراموشی سپرده شده ‏همان روش معروف چله کشی فارسی یا تار کوتاه است) .‏ نحوه پود کشی :‏ قالیهای مشهد همگی از نوع دو پود هستند و عمدتا در گروه قالیهای لول باف قرار می گیرند و از سفتی و استقامت ‏خاصی بر خوردار هستند .‏ مواد اولیه مورد مصرف : ‏ پشم به عنوان پرز قالی و نخ پنبه به عنوان تار و پود بیشترین مواد اولیه مورد مصرف هستند.

در برخی از نمونه ‏های قدیمی و مشهور استفاده از ابریشم نیز دیده شده است.

ابعاد قالی : ‏ ابعاد متداول قالی مشهد عموما 6 متری ، 12 متری ، 15 متری و حتی در ابعاد برزگتر متغیر است .

اما ابعاد ‏کوچکتر بسیار نادر است .

در برخی از قالی های قدیم مشهد همچون قالیهای عمواوغلی ابعاد بیش از یکصد متر ‏مربع نیز دیده می شود .‏ رجشمار :‏ اغلب قالی های اصیل و قدیمی مشهد دارای رجشماری بین 30 تا 35 و در موارد نادر تا 40 رج است .

در برخی ‏از نمونه های قدیمی همچون قالیهای معروف صابر و عمواوغلی تا رجشمار 130 نیز می توان دید .

در حال ‏حاضر برخی تولید کنندگان قالیهایی با رجشمار 50 الی 80 نیز عرضه می کنند که تعداد آنها در مقابل کل قالی ‏های مشهد ناچیز است .‏ نوع گره : ‏ در منطقه مشهد هر دو نوع گره متقارن و نا متقارن از قدیم استفاده می شود اما گره نامتقارن در مشهد قدیمی تر و ‏متداول تر است .‏