دکتر مجید سرسنگی معتقد است:فرایند خلق ساختار متناسب برای انعکاس ارزش های دفاع مقدس توسط تئاتر، شکل نگرفته یا دستکم به کندی عمل کرده است.
به گزارش گروه فرهنگ و هنر "مهر"، دکتر مجید سرسنگی استادیار گروه آموزشی هنرهای نمایشی دانشکده های هنرهای زیبا - دانشگاه تهران با ارائه مقاله ای با بیان مطلب فوق به تحلیل و بررسی علمی وضعیت تئاتر دفاع مقدس پرداخته است .به دلیل اهمیت موضوع و تامل و تعمق این پژوهشگر در این زمینه گروه فرهنگ و هنر خبر گزاری "مهر" مقاله مزبور را بطور کامل منتشر می کند.
جنگ جزومعدود پدیده های زندگی بشری است که بخش قابل توجهی ازتاریخ - وحتی پیش تاریخ - زندگی انسان را به خود اختصاص داده است .
خاصیت لابیرنت گونه ی این پدیده وتاثیرشگرف آن برهمه ی شئونات زندگی بشرموجب آن شده است که اندیشیدن به آن، چه پیش ازوقوع ، چه درهنگام وقوع وچه پس ازخاتمه، جزودغدغه های اساسی انسانهایی باشد که مستقیم یا غیرمستقیم با جنگ روبروهستند .
هرچند پدیده ی جنگ موجب برانگیختن عکس العمل همه ی افراد جامعه می شود اما طبیعی است که میزان این برانگیختگی دربین هنرمندان بیشترازسایراقشارباشد .
انبوه آثارهنری خلق شده براساس جنگ، گواه خوبی براین مدعا است که اندیشه وخلاقیت هنرمند مرزهای محدود جغرافیای جنگ را به قلمرو نامحدود روح انسانها پیوند می زند وتصویری دیگرازآن را برپرده ی تاریخ نقش می زند ، تصویری که گاه دهشتناک تر، سهمگین تروتاثیرگذارترازواقعیت کالبدی جنگ است .
دکتر مجید سر سنگی هنردفاع مقدس نسبت به هنرمتداول جنگ درفرهنگهای غیرایرانی - اسلامی کاربردی وسیع تر و ژرف ترازخود به نمایش می گذارد ، چرا که ازیک سو ثبت کننده ی یک واقعه تاریخی بوده و ازیک سومنعکس کننده ی زشتی ها وزیبائی های آن است ودرعین حال اشاعه دهنده ی ارزش های منحصربه فردی است که می تواند به عنوان الگوی تمام عیارفرهنگی انسانی وملکوتی ،شالوده روابط میان انسان عصرحاضررا با خود جامعه ودنیای ماوراء الطبیعه دگرگون سازد .دراین میان هنرنمایش - که موضوع اصلی این مقاله است - به جهت شباهت تحسین برانگیزماهیت خود با زندگی وکیفیت سحرآمیزارتباط با مخاطب قادراست با خلق دوباره ی لحظات ، فضا وشخصیتهای دفاع مقدس سهم بسزائی دراشاعه ی ارزش های این دفاع جاودانه شده درتاریخ بشریت ایفا کند.
کید واژه ها : نمایش دفاع مقدس ، تئاتردفاع مقدس ، تئاترجنگ ، ارزشهای دفاع مقدس ، هنرجنگ ، نمایش وجامعه مقدمه : جنگ یکی ازمعدود مقولاتی است که درطول تاریخ نمایش، دستمایه ی هنرمندان برای خلق آثاری ارزشمند وماندگارشده است .
درکشورما نیزبا وقوع جنگ تحمیلی ، آثارنمایشی زیادی دررابطه با دفاع مقدس نوشته یا اجرا شده است .
سئوالات اساسی که این مقاله درپی یافتن پاسخ برای آنها است عبارتند از: "آیا هنرتئاترمی تواند حامل ارزش های دفاع مقدس باشد ؟" ونیزاینکه" چه معیارها واصولی موجب خلق نمایشنامه یا نمایشی می شود که قابلیت اشاعه ی ارزش های دفاع مقدس را دارد؟" روش تحقیق : این تحقیق به روش کتابخانه ای وبا استفاده ازمنابع مکتوب مربوط به دفاع مقدس وتئاتردفاع مقدس انجام شده است .بخش هایی ازتحقیق حاضربا بررسی نمایشنامه ها ونمایش های تولید شده دررابطه با دفاع مقدس ونیزبرمبنای مشاهدات وتجارب نگارنده دراین خصوص شکل گرفته است .
رابطه ی دوسویه هنرنمایش واجتماع هنررا - درمعنای عام آن - می توان انعکاس چالشهای همه جانبه جامعه ازطریق فرایند تولید خلاقانه ی هنرمند نامید .این تعریف به آن معنا است که کارهنرمند ، فارغ ازشیوه وسبکی که برای ارائه اثرخود برمی گزیند ، برمبنای جریان زندگی ودغدغه های بشربنیان نهاده می شود.
ازاین منظر، می توان تاثیررخدادهای اجتماعی را برخلق آثارهنری مهم وقابل تامل توصیف کرد.
رخدادهای مورد اشاره طیف وسیعی ازمسایل اجتماعی را شامل می شوند ، ازیک اتفاق ساده ی محلی تا وقایعی که تاثیرآنها ازیک محدوده ی زمانی ومکانی خاص فراتررفته وتاریخ زندگی انسان را دستخوش فرازونشیبهای عمده می سازند .
ویلیام جی گریس معتقد است که هنروادبیات منعکس کننده ی شکل ویژه ی زندگانی وفرهنگ هرجامعه هستند .
به عقیده ی اوهنرنوعی کارفرهنگی واجتماعی است که درآن مسیرکمال یابنده ی ادراکات فرد وتحول اجتماع منعکس می شود .
او ژرف اندیشی دریک اثرهنری را به خاستگاهی تعبیرمی کند که می تواند موجب حرکت یا جنبشی شود که درسرنوشت افراد دیگرتاثیربگذارد .( گریس ، 1965) هرچند ویژگی تاثیرپذیری ازرخدادهای اجتماعی منحصربه یک یا چند شکل هنری خاص نبوده ودرتمامی اشکال هنری متجلی می شود اما ، دربرخی ازهنرها جلوه ی بیشتری را داشته وبه عبارت دیگرفرصت نمود پررنگ تری را می یابد .
هنرنمایش ازجمله ی این هنرها است که شاید بیش ازسایراشکال هنری با رویکردی متقابل ودوسویه ،هم به شدت ازجریان سیال حیات اجتماعی متاثرمی شود وهم براین جریان تاثیراتی شگرف می گذارد.
( هارتئول ،1985) بنابراین می توان چنین اظهارکرد که نمایش هنری به شدت اجتماعی است که درمیان سایرهنرها ازویژگی تاثیروتاثرمتقابل با اجتماع وفرایندهای اجتماعی برخورداراست .
این را که متمایز کننده ی هنرنمایش با دیگرهنرها است ، می توان به چند عامل اساسی نسبت داد .
اجرای زنده وجود تماشاگرفعال که بیشتردرحکم مشارکت کننده است تا نظاره گر، مشابهت های فراوان با زندگی جاری انسان وسخن گفتن با تماشاگرازطریق گفتگوهای نمایشی وامکان تاثیرگذاری تماشاگربراجرا یا به عبارتی وجود یک رابطه ی سه سویه دریک اجرای تئاتر، ازجمله ی مهمترین این عوامل هستند .
بن هانسون ( Ben jonson) درکلامی موجزشباهت نمایش وزندگی را تحت عنوان این که همه ی زندگی ما مانند یک نمایش است بیان می کند ، نمایشی که هرفرد با فراموش کردن خود ازتاثیردیگری دررنج است وگرچه بیشترافراد باید بازیگراین نمایش باشند ، برخی نیزباید درنقش تماشاگرظاهرشوند .
(برنز، 1972) مارش کسدی ( Marsh Cassady) درتوضیح تمایزتئاتربا دیگرهنرها ازمنظرنزدیکی با زندگی انسان چنین می نویسد: " تئاتردرنسبتی غیرقابل قیاس با دیگرهنرها ، ازنقطه نظرسخن گفتن با مخاطب بسیارخاص و ویژه عمل می کند .
درتئاترارتباط کلامی با تماشاگر، درقالب گفتگو( Dialogue) ازاهمیت بیشتری برخورداراست اگرآنرا درمقابل شیوه ارائه زندگی روی صحنه ی نمایش است .
همه ی عوامل یک اجرا ، ازنویسنده گرفته تا کارگردان، بازیگران ، طراحان وسایرین ، می کوشند تا به این زندگی شکل دهند" .( کسدی ،5-1997،6) درمیان وقایعی که یک جامعه را متاثرازخود می سازند، جنگ ازاهمیت خاصی برخورداراست .پیچیدگی های خاص جنگ ومیزان تاثیری که برزندگی انسانها می گذارد ، این پدیده های اجتماعی را که مورد تجربه بشر، ازبدوی ترین تا مدرن ترین نوع آن ، بوده است به عنوان واقعه ای منحصربفرد معرفی می کند .
سرتاسرتاریخ بشرنقش گرفته ازجنگلهای مختلفی است که با انگیزه ها ، طرفین ، قلمروجغرافیایی ، شکل ونتایج متفاوت رخ داده ونه تنها درزمان وقوع ، بلکه تا نسلها بعد زندگی انسان را دستخوش تغییروتحولات بسیارساخته اند.
به طورطبیعی جنگ برفرهنگ وهنرجوامع نیز، مانند سایرارکان جامعه مانند سیاست واقتصاد ، تاثیرمی گذارد، تاثیری که شاید به لحاظ ویژگیهای فرهنگ وماندگاری آن درژرفای اعتقادات وباورهای یک جامعه ی انسانی بسیارعمیق ترازسایرتاثیرات آن است .
درطول سالیان درازی که اززندگی بشرمی گذرد ، براساس موضوع جنگ آثارهنری فراوانی خلق وارایه شده است .
به عبارت دیگر،پدیده ی جنگ نقشی مستقیم درخلق تعداد کثیری ازآثارهنری ارزشمند توسط هنرمندان کشورهای مختلف شده وطبقه بندی جدیدی را درحوزه ی فرهنگ ایجاد کرده است که اصطلاحا " هنروادبیات جنگ " نامیده می شود .
همان طورکه پیش ازاین گفته شد ، هنرنمایش - یا درمعنای خاص ترآن تئاتر- بیش ازسایرهنرها قابلیت تطبیق با مسایل اجتماعی راداشته وبصورتی متمایزنسبت به فرایندهای اجتماعی عکس العمل نشان می دهد .
پس بی راه نیست اگربگوییم که بخش قابل توجهی از آراء هنرمندان - وحتی فلاسفه وجامعه شناسان - دررابطه با زوایای گوناگون جنگ ، با استفاده از"تئاتر" ثبت وجاودانه شده است .
به گزارش "مهر"، اگرنگاهی گذرابه تاریخ تئاترجهان داشته باشیم ، به نمونه های بسیاری برخواهیم خورد که طی آن موضوع جنگ دستمایه ی خلق یک تئاترقرارگرفته است .
صرف نظرازموضوع جنگ درنمایش های آیینی پیش ازتاریخ ونیزجنگهای مربوط به خدایان واساطیردرتمدنهای کهن مانند مصر، این رویکرد، یعنی استفاده ازموضوع جنگ درتئاتر، قابل اشاره درتراژدیها وحتی کمدیهای تئاتریونان باستان ودیگردوران تاریخ تئاترتاعصرحاضرمی باشد ( نمایشنامه هایی چون : خانه ی محزون The Heartbreak House ) واسلحه وانسان ( The Arms and The Man ) اثربرنارد شاو( Shaw B.) ننه دلاور( Mother Courage) اثربرشت ( Brecht B.) بسیاری ازنمایشنامه های تاریخی شکسپیر( Shakespeare w.) با خشم به واپس بنگر( Look Back in Anger) اثرجان آزبرن ( John Osborn ) تمام پسران من ( All My Sons) اثرآرتورمیلز( Arthur Millet) لیر( Lear) اثرادوارد بوند (Edward Bond ) پسرویتسلو ( The Winslow Foy) اثرترنس رتیگان ( Terence Rettigan ) جزیره ی قدرتمندان ( The Island of Mignty) اثرمشترک مارگارت دارسی ( Margaret Darcy ) وجان آردن ( John Arden ) ودراوج مسرت( Cloud Nine ) اثرکریل چرجیل ( Cary Churchill) همگی به نوعی متاثرازپدیده ی جنگ نوشته شده وکوشش کرده اند تا تاثیرجنگ را اززاویه ای خاص وبا دیدن هنرمندانه برزندگی بشرنشان دهند .
دریک نگاه کلی ، هرجنگ بزرگ وحتی کوچک ومحلی ،برای هنرمندان تئاتر بهانه ای بوده است تا آنها نقطه نظرات ، دیدگاه ها وقضاوت های خودرا نسبت به آن جنگ خاص یا جنگ عام وجهان شمول ابرازکنند عمده ترین ویژگی این نوع تئاتر، نگاه عینی ، ملموس وموشکافانه به انسان درموقعیتهای جنگ وپس ازآن است .درآلمان ، نویسندگانی چون "بل " ، "دیتریش " و" سمون " پدیده ی نازیسم را چنان به انتقاد گرفتند که گویی چهره ی کریه وجهانی قدرت طلبی را درهرزمان ومکان بررسی کرده اند .
درفرانسه ، انگلیس ، ایرلند ودیگرکشورها نیزکردارانسانها ووضعیت حاد جنگها بادقت وتامل بررسی شد.( الوند1382،90) دریک تقسیم بندی عام این نمایشنامه ها را می توان به دودسته تفکیک کرد، نمایشنامه هایی که به ویژگی مثبت جنگ مانند: مقاومت ، شجاعت ، ازخود گذشتگی وسازندگی اشاره دارند ونمایشنامه هایی که نکات منفی جنگ مانند : ویرانی ، تجاوز، فساد ونسل کشی رامورد توجه قرارمی دهند .
همچنین این نمایشنامه ها را می توان ازنقطه نظرپرداختن مستقیم به جنگ یا توجه به مسایل حاشیه ای وتبعاتی جنگ ازهم متمایزکرد وبالاخره نکته آخر اینکه، به علت محدودیتهای فنی تئاتر( به طورمثال نسبت به سینما ) برخورد با مقوله ی جنگ درتئاتربیشترازرویکرد فیزیکی وتلاش برای نشان دادن صحنه های درگیری به حوزه ی اندیشه وحقیقت پنهان جنگ روی آورده است - که البته بیش ازاینکه نقطه ضعفی برای این هنر محسوب شود ، ویژگی ممتازآن را نسبت به پرداخت ظاهری ومتکی برعملهای هیجان آوربرخی فیلم سینمایی نشان می دهد ، هرچند که درحوزه ی سینما نیزفیلم های ارزشمند دررابطه با جنگ کم نیستند .
تئاتردفاع مقدس و هنرنمایش درایران به گزارش "مهر"، پیش ازآنکه به چند وچون ثبت واشاعه ی ارزش های دفاع مقدس توسط هنرنمایش درایران بپردازیم لازم می بینم مختصری درباره ی تاثیردفاع مقدس برهنرنمایش درایران سخن گفته شود.
همانگونه که قبلا گفته شد ، جنگ عاملی موثردرعکس العمل خلاقانه تئاتراست .
درمورد دفاع مقدس نیزاین امرقابل مصداق است.
با شروع دفاع مقدس درکشوری که هنوزدرحال گذر ازتجربه ی بزرگ وبی بدیل بزرگترین وسرنوشت سازترین انقلاب جهان بود ، توجه هنرمندان - یا به عبارت درست تر، بخشی ازهنرمندان - به این واقعه ی مهم جلب شد .
ایرانیان درطول تاریخ خود جنگهای بسیاری را تجربه کرده بودند اما این جنگ تحقیقا تفاوتهایی اساسی با دیگرکارزارهای این سرزمین داشت.جنگ حاضرکه ازهمان ابتدا دفاع مقدس نام گرفت، دفاع ازآرمانها وارزش هایی بود که مردم را برای نیل به آنها به انقلابی فراگیرواداشته بود .
این جنگ درکنارهدف مقابله با دشمن وبازپس گیری بخشهایی ازکشورکه دراوایل شروع درگیری به اشغال دشمن درآمده بود هدف مهمتری را دنبال می کرد؛ حراست ازآرمانهای انقلاب ، پاسداری ازارزش های دینی وشکوفایی فرهنگی که ریشه درقیام کربلا داشت ." ازاین روحماسه ی دفاع مقدس را باید به تمامی ازآن مردم وباورهای عمیق قلبی ودینی آنها دانست." ( الوند ، 1382،79) به گزارش "مهر"، پیش ازآنکه به چند وچون ثبت واشاعه ی ارزش های دفاع مقدس توسط هنرنمایش درایران بپردازیم لازم می بینم مختصری درباره ی تاثیردفاع مقدس برهنرنمایش درایران سخن گفته شود.
این جنگ درکنارهدف مقابله با دشمن وبازپس گیری بخشهایی ازکشورکه دراوایل شروع درگیری به اشغال دشمن درآمده بود هدف مهمتری را دنبال می کرد؛ حراست ازآرمانهای انقلاب ، پاسداری ازارزش های دینی وشکوفایی فرهنگی که ریشه درقیام کربلا داشت ." ازاین روحماسه ی دفاع مقدس را باید به تمامی ازآن مردم وباورهای عمیق قلبی ودینی آنها دانست." ( الوند ، 1382،79) تفاوتهای اساسی این دفاع مقدس با جنگهای متداول دنیا باعث شد که نوع نگرش هنرمندان نیزبه این موضوع متفاوت ازنمونه های خارجی بوده وآثارخلق شده دراین راستا - حداقل درسالهای اولیه جنگ - با ارزش هایی تطبیق داشته باشند که عبارت " دفاع مقدس " حول محورآنها شکل گرفته بود.
هرچند به طورطبیعی تئاترنیزدرکنارسایرهنرها نسبت به این پدیده ی مهم عکس العمل نشان داد وتعدادی نمایش دراشکال وقالبهای مختلف پیرامون مسایل مربوط به دفاع مقدس ، چه درمناطق جنگی وچه درمناطق دورترازجنگ ، به روی صحنه رفت ونیزاگرچه تعدادی جشنواره ویادواره با هدف اجرای نمایش های دفاع مقدس برگزارشد ، اما درقیاس با عظمت جنگ ونیزنسبت به اهمیت داخلی وخارجی آن ، حرکت نمایش کشوردراین خصوص ، چه ازنظرکمی وچه ازنظرکیفی ، انتظارات لازم را برآورده نمی کند.
فقط درده دوره ی جشنواره ی سراسری دفاع مقدس بیش ازسیصد وپنجاه نمایش اجرا شده است .
اگرچه دراین جشنواره ها ما نمایش های درخورتوجهی می بینیم ، اما به اعتراف خود برگزارکنندگان ، منتقدان ، هنرمندان ونویسندگانی که خود دراین عرصه تجربیاتی داشته اند ، تئاترجنگ هنوزنتوانسته است به جایگاه درخور شان خود دست پیدا کند وبرتئاترکشورتاثیربگذارد ، چیزی که ازآن انتظارمی رفت ومی رود .( دریا نورد ، 1383،9) برای این کم توفیقی دلایل متعددی رامی توان برشمرد.شاید مهمترین این عوامل عبارت باشند از: 1.
نبود پایه نظری برای این تئاتردرکشوروعدم آشنایی هنرمندان تئاتربا قواعد تئاترجنگ که می تواند متضمن اجرایی مخاطب پسند ومتکی برمعیارهای هنری باشد .
2.
برخی ازکسانی که به اجرای اینگونه آثارمی پرداختند فاقد اطلاع ودرک صحیح ازماهیت وکارویژه تئاتربودند ، وازسوی دیگرعدهای ازهنرمندان حرفه ای تئاتردرحالی به خلق آثاری درزمینه ی دفاع مقدس مبادرت می کردند که یا با جنگ ، خصوصیات آن وارزش های اصیل دفاع مقدس بیگانه بودند ، یا لااقل دراین زمینه ازاطلاعات کافی بهره مند نبودند .
3.
تعدادی ازآثاربه تقلید ازتئاترجنگ درسایرکشورها خلق می شد که طبیعتا به علت تفاوتهای عمده بین جنگ های پیشین درسایرکشورها ودفاع مقدس درایران نمی توانست انتظارات مخاطبین خود را برآورده کرده وحامل ارزش هایی باشد که ازتئاتردفاع مقدس انتظارمی رفت.
4.
مرزبندی افراطی بین هنرمندان باعث شده بود که اساسا قشری ازهنرمندان خود را ملزم به پرداختن جدی به تئاتردفاع مقدس ندانند.
5.
فقدان یک جریان نقادی علمی واصلاح گرموجب آن شده بود که مجالی برای قضاوت صحیح درمورد آثارمورد نظرپدید نیامده ودرنتیجه هراثرمبنای تجربی برای دیگرآثارقرارنگیرد .
6.
پراکندگی تولیدات ونیزجشنواره های مربوط ازتبدیل رویکرد تئاتردفاع مقدس به یک جریان مدام وفزاینده جلوگیری می کرد.
7.
کم توجهی به فرایند رشد جریان ادبیات نمایشی دفاع مقدس موجب ناپایداری ساختاراین تئاترمی شد.
ساختاری که درکشورما نه تنها دراین حوزه ، بلکه درسایرحوزه ها هم هنوز" متن محور" است .
8.
نگاه بیش ازحد دولتی ، هم درزمینه سیاستگزاری وهم درزمینه تولید ، امکان نفوذ اشتیاق به پرداختن به این مقوله را در بافت غیردولتی ضعیف کرده بود.
9.
درخود بخش دولتی - یا بهتربگوییم : حکومتی - هم وجود نهادها ودستگاه هایی که یا به صورت موازی ویا درشکل غیرمتعارف آن ، به صورت فعالیتهای متقابل وخنثی کننده به این امرمی پرداختند ، مزید برعلت بودند .
با همه این اوصاف وعلی رغم همه ی کاستی ها ، درطول هشت سال دفاع مقدس ودردوران پس ازجنگ تا کنون تعداد بسیاری نمایشنامه ، تئاتروجشنواره با مضمون دفاع مقدس ارایه شده است که برخی ازآنها هم به لحاظ محتوا وهم به لحاظ تکنیک قابل تامل بوده وبا توجه به استقبال وتوجه مخاطبان - هم ازقشرتماشاگران عادی وهم ازطیف مخاطبان خاص - می توان به آنها عنوان " تئاتردفاع مقدس " را اطلاق کرد ونیزآنها را " حامل ارزش های دفاع مقدس " دانست .
تئاتر،حامل ارزش های دفاع مقدس همانگونه که قبلا نیزگفته شد ، ازجهات مختلف می توان تفاوتهایی اساسی را بین تئاترجنگ درسایرکشورها - وبویژه کشورهای غربی - وتئاتردفاع مقدس درایران قایل شد.
آنچنان که حسین فرخی اظهارمی کند ، " آنچه درتئاترجنگی غرب مد نظراست به هیچ وجه نزدیکی ومشابهتی با تئاتردفاع مقدس دردوران هشت ساله ی جنگ عراق با ایران وپس ازآن ندارد...
در تئاترغرب تاثیرات جنگ ، عمدتا درنفی مطلق مقوله ای است به نام جنگ ونتیجه اش نیزیک نوع سردرگمی ، به پوچی رسیدن وهمه چیزرا سیاه قلمداد کردن بوده است." ( فرخی 27،1382-28 ) این محقق همچنین این دونوع تئاتر را که هردودرپرداختن به مقوله ی جنگ دارای اشتراک هستند ، کاملا متضاد می داند .( فرخی ، 1382) به گزارش "مهر"، بررسی نمایشنامه ها وتئاترهایی که درغرب با مضمون جنگ تولید شده اند وقیاس آنها با نمایشنامه ها وتئاترهای دفاع مقدس - درحد اطلاع ومشاهدات نگارنده - معترف به این واقعیت است که نمی توان به طورمطلق این دونوع تئاتررا متضاد یکدیگردانست.
عناصربسیاری درتئاترجنگ - ازنوع غربی - وتئاتردفاع مقدس وجود دارد که متضمن شباهت بین این دوتئاتراست.
رویارویی حق وباطل ، صحه گذاری برنقش مخرب جنگ درجامعه ، وجود قهرمانان آرمان خواه ، صلح طلبی ومذمت قدرت هایی که حیات خود را درمیان فضای آشوب زده جنگ می دانند ، ازجمله ی این عناصرهستند که کم وبیش درهرتئاتری که به موضوع جنگ می پردازد قابل شناسایی هستند - البته درتکمیل این ادعا باید تاثیربدیهی تفاوت های فرهنگی جوامع را نیزازنظردورنداشت .
نکته ی مهم دردست یافتن به تفاوت یا تفاوت اساسی این دونوع تئاتردردل این واقعیت نهفته است که برای نیل به این مقصود باید درپی فهم تفاوتی بود که بین حماسه ی هشت سال دفاع مقدس مردم ایران دربرابرتجاوزرژیم بعث عراق وسایرحامیانش با جنگ های دیگر وجود دارد.
با درک درست ازتفاوت این جنگ ها وویژگی هایی که دفاع مقدس را ازسایردرگیری های قومی ، منطقه ای وبین المللی متمایزمی کند ، قادرخواهیم بود تا تعریفی صحیح ازتئاتردفاع مقدس وتفاوت آن با تئاترجنگ دردیگرکشورها ارایه کنیم .
دفاع مقدس - برای مردم کشورما - تنها یک دفاع معمولی دربرابریک تجاوزمعمولی نبود .
بلکه ایستادگی تمام عیاری بود که به مفاهیم برخاسته ازقرنها مظلومیت اسلام وتشیع دربرابرتهاجم همه جانبه تفکردین ستیزی معنا می بخشید .
دریک چنین بینشی است که " کشتن " و" کشته شدن " تفاوتی پیدا نمی کند.
این هردو وظیفه ای است که درقاموس ادای تکلیف ، یک معنا بیشترندارد.
رزمنده ی ایرانی هم مانند سربازی که درمقابل نازی ها به نبرد مشغول است، صلح اندیش است .
اما مفهوم صلح وآرامش برای اورنگی دیگردارد.( جعفریان ، 1368) درجبهه ی دفاع مقدس نگاه به جنگ ، نگاه به میدان آزمایش الهی است ، وبه همین خاطر، شیرینی بودن درمعرکه امتحانی که ِپیروزی درآن می تواند کمال وسعادت انسان را به همراه داشته باشد ، برکراهت چهره جنگ توقف پیدا می کند .
دراین ورطه جنگیدن برای خاک دردرجه ی دوم اهمیت قرارمی گیرد ونتیجه ی جنگ اهمیت خود را ازدست می دهد چرا که دردفاع مقدس ، " پیروزی " و" شکست " نیزیک معنا را دارد : ادای تکلیفی که مفهوم آن سربلند بیرون آمدن ازعرصه ی آزمایش الهی است .
به این ترتیب ، بینش ایدئولوژیک نسبت به جنگ جایگزین سایردیدگاه های رایج مادی شده وهاله ای ازتقدس گرد این دفاع مقدس را فرا می گیرد .
عناصرونشانه های آشنای مذهبی وارد عرصه ی عمل شده وپیوند این جنگ را با ارزش های دینی تضمین می کنند .
دریک چنین نگرشی مذهبی ، شبیه سازی جنگ با خاطرات دینی جامعه رونق می یابد .
داستان کربلا وواقعه ی عاشورا ترجیح بند ضرب آهنگ جنگ شده وبا گره خوردن مجدد گذشته وحال ، تاریخ تشیع امتداد می یابد .
رزمندگان خردسال با حضرت علی اصغر(ع )، سالمندان میدان جنگ با حبیب ابن مظاهر، زنان شیردل باحضرت زینب (س ) ودشمنان با سپاهیان یزید قیاس می شوند.جامعه درگیربا این دفاع مقدس ، دانسته یا ندانسته ، بازیگرواقعه ای می شود که برای سال های متمادی روایتگرآن بوده است .ازاین منظر، دفاع مقدس بهانه ای می شود تا جامعه ای که پس ازسالها تحمل اسارت تفکرفرهنگی خود ، انقلابی اسلامی را پایه ریزی کرده است ، فرصت برداشتن گام هایی دیگررا به سوی صیغل دادن این تحول برداشته وبه صورتی عملی ازمبانی نظری خود دفاع کند.
ویژگی های فوق وبسیاری دیگرکه درمجال این مقاله نمی گنجد ، دفاع مقدس را ازسایرجنگ ها متمایزمی کند نه اینکه دردیگرجنگ ها هیچ ارزشی نهفته نیست ، ونه اینکه نتوان هیچ نکته مثبتی را درآنها یافت ، بلکه هدف تاکید براین واقعیت است که حماسه ی دفاع مقدس درعصری که بشریت ازفقدان توجه لازم به ارزش های انسانی وغیرمادی رنج می برد ، شیوه ی نوینی را ازنگاه به انسان وجهان ترویج کرد که درشرایط عادی وبا جهانی به ظاهرصلح آمیز، هیچگاه فرصت ظهورنداشت .
حال شاید با مروراین شرح مختصربهتربتوان برای تئاتردفاع مقدس ملاک ومعیارتعریف کرد.بی شک تئاتردفاع مقدس - درمعنای واقعی خود - دردرجه اول باید تکیه براین تفاوت های اساسی دفاع مقدس ودیگرجنگ ها داشته باشد درواقع : تئاتردفاع مقدس نخست یک جهان بینی وآرمان است وسپس یک تئاتر.
یعنی دراین نوع تئاترما با مقوله ای صرف هنرنمایش مواجه نیستیم ، بلکه با تجلی اعتقاد ، آرمان وارزش های یک ملت که برپایه ی جهان بینی دینی آن جامعه قراردارد ، روبه رومی شویم واین تجلی ازطریق بیان نمایشی صورت می گیرد .نمایشی که منحصربفرد بوده ولزوما ازقوانین شناخته شده ی هنرنمایش پیروی نمی کند ، بلکه قانونمندی های خاص خود را دارا است .( یثربی ، 1382-46-47 ) به گزارش "مهر"، قضاوت علمی درباره این موضوع که آیا نمایشنامه ها وتئاترهای تولید شده با موضوع جنگ درطول سالیان اخیرتوانسته اند به رسالت خود ، یعنی انعکاس ارزش های دفاع مقدس ، عمل کنند یا خیر، امرمشکلی است .
این دشواری ازآنجا ناشی می شود که متاسفانه تعداد تحقیقات علمی انجام شده دراین خصوص بسیاراندک بوده ودرهمان چند پژوهش صورت گرفته نیزموضوع ،چندان عمقی وتحلیلی مورد بررسی قرارنگرفته است .
به ناچاربحث دراین زمینه باید بیشترمتکی برمشاهدات وتجارب شخصی باشد به این امید که فراهم شدن زمینه هایی درخصوص تئاتردفاع مقدس این نقیصه را جبران کند .
آشنایی من به عنوان کسی که تجاربی درزمینه ی تولید تئاتربا موضوع دفاع مقدس داشته ونیزاین شانس را داشته ام که ازسال های دوربا اکثرجشنواره ها ومسابقات نمایشنامه نویسی دفاع مقدس ارتباط داشته باشم ونیزمطالعاتی را که دراین زمینه داشته ام ، حاکی ازاین است که فرایند تئاتردفاع مقدس را ازآغازتا کنون ، می توان به سه دوره ی مشخص تقسیم کرد .
1.
مرحله آغازین دراین مرحله که با شروع جنگ تحمیلی آغازمی شود، مضامین نمایش ها با هدف اطلاع رسانی درمورد این واقعه مهم طراحی شده واغلب نمایش ها منعکس کننده ی عکس العمل مردم نسبت به این پدیده هستند .
نمایش های یاد شده عمدتا توسط گروه های غیرحرفه ای اجرا شده ومضامین به شدت متاثرازشورانقلابی وروحیه دشمن ستیزی است .
هدف اصلی این نمایش ها ترغیب مردم برای مشارکت دردفاع ازطریق ارایه چهره کریه دشمن وجنایاتی است که زندگی مردم را دستخوش تغییراتی جدی کرده است .آنچنانکه فرخی می گوید :" درایران هم زمان با آغاز جنگ، اولین گروه های نمایش نیزشکل گرفتند که درپاره ای ازموارد همراه وهمدوش رزمندگان با حضورفرهنگی خویش ، دربه ثبت رساندن ونشان دادن لحظه های ایثارودفاع مقدس نقش بسزایی داشتند ."( فرخی ، 1382) 2.مرحله میانی همزمان با ادامه جنگ ، و به موازات ایجاد تغییرات اساسی درساختارجامعه ، تئاتردفاع مقدس نیزبه عنوان گونه ای ازنمایش مرتبط با شرایط اجتماعی شکل خود را پیدا می کند .دراین مرحله نگاه به تئاتردفاع مقدس حرفه ای ترشده وبرگزاری جشنواره های متعدد با این مضمون برآشنایی بیشترهنرمندان با مقوله ی تئاتردفاع مقدس می افزاید .
دراین مقطع ، مضامین هنوزبه ارایه تصویرجنگ ، انعکاس فداکاری های رزمندگان و وحشی گری دشمنان تعلق دارد، هرچند که نسبت به دوره پیشین این نمایش ها هم ازنظرشکل وهم ازنظرمحتوا ازعمق وتکامل بیشتری برخوردارهستند .
3.مرحله دوران پس ازجنگ دراین مرحله وبا فاصله گرفتن ازواقعه جنگ تنوع قابل توجهی درشکل ومضامین نمایش ها دیده می شود .
رویکرد گروه های حرفه ای به این مقوله بیشترمی شود وگروه های آماتوری که قبلا برای ادای وظیفه به تئاتردفاع مقدس می پرداختند ، ازتجربه نسبتا خوبی برای ادامه ی کارخود بهره مند می شوند.
موضوعات نمایش ها بیشتربه مسایل حاشیه ای جنگ ونیزبه آثارآن معطوف شده وشخصیت هایی چون رزمندگان ودشمنان بعثی جای خود را به جانبازان ، اسرا ، خانواده های آنها وحتی طبقاتی ازاجتماع که کمتردردوران جنگ با این پدیده سروکارداشتند اما خود وزندگی خود را متاثرازاین پدیده می دانند ، می دهند.
رویکرد نگاه منتقدانه نسبت به جنگ افزایش می یابد ونوعی اعتراض ، هم ازسوی شخصیت هایی که خود درگیرجنگ بوده اند وهم ازجانب شخصیت هایی که ازابتدا نسبت به جنگ وتبعات آن انتقاد داشته اند ، نسبت به واقعه ی جنگ ومسایل جنبی آن متداول می شود .
دراین دوره نوعی تئاترکه درزبان اهل نمایش ازآن به عنوان "تئاترضد جنگ" یاد می شود ظهورمی کند که حتی نمونه هایی ازآن درجشنواره ها ومسابقات نمایشنامه نویسی دفاع مقدس قابل مشاهده است .
دریک بررسی کلی چنین می توان گفت که نمایش هایی که دردوره وقوع جنگ نوشته واجرا شده اند ، تناسب بیشتری را نیزبا ارزش های دفاع مقدس داشته اند.
علت این امررا شاید بتوان درچند نکته خلاصه کرد: * نزدیکی به واقعه ی جنگ باعث می شد که ارزش های آن ملموس ترباشد .
* کسانی که مبادرت به نوشتن یا اجرای نمایش ها می کردند ، عمدتا خود به نوعی درگیربا دفاع مقدس بوده ، به ارزش های آن وقوف وآنها را باورداشتند .
* حساسیت جامعه ای که درگیربا دفاعی همه جانبه بود ، اجازه ی عدول های محرزرا ازارزش های دفاع مقدس به هنرمندان نمی داد .
* اساسا جامعه پذیرش آثاری را که نسبت به ارزش های دفاع مقدس بیگانه بودند ، نداشت .
* سیاستگزاران ومتولیان فرهنگی نیز- خصوصا درجریان برگزاری جشنواره های مربوط - نسبت به این موضوع حساس بوده ومراقبت بیشتری را مبذول می داشتند .
"فاصله گرفتن ازجنگ وپیدایش فضای فرهنگی متفاوت با دوران دفاع مقدس موجب خلق آثاری شد که وفاداری کمتری نسبت به ارزش یاد شده داشتند .
حاصل این فضای فرهنگی جدید نمایش هایی بود که به بهانه پرداخت تحلیلی ونقادانه به دفاع مقدس ، بخشی ازارزش های دفاع مقدس را نادیده گرفته یا به صورتی مجهول به ذکرآنها پرداختند." (عزیزی ،1384) دراین مقطع برخی ازنمایش ها نیزبه شیوه ی نگاه غربی به جنگ ارایه شدند که طبیعتا ازفضای دفاع مقدس وتئاترآن دوربودند .
ازسوی دیگردرتمام سالیانی که نمایش هایی با مضمون دفاع مقدس اجرا شده است ، کوششی جدی برای یافتن قالب مناسب برای ارایه ی ارزش های دفاع مقدس ازطریق هنرتئاترصورت نگرفته است .
به عبارت دیگر، فرایند خلق ساختارمتناسب برای انعکاس ارزش های دفاع مقدس توسط تئاتر، یا شکل نگرفته ویا به کندی عمل کرده است : (بارها وبارها شنیده ایم وخوانده ایم که هرنمایشنامه ای ازساختار، سبک والگوی خاص خود پیروی می کند.
نمایشنامه های برجسته جهان با رعایت اصول دراماتیک درنحوه پرداخت وکارپرداخت بسیاربا هم متفاوت هستند .
اگردردفاع مقدس حرف برسرارزش های معنوی یا دریافت ها وکشف وشهود های فردی وجمعی این ملت است ، ساختارآن نیزباید مبتنی بررشد ونمو طبیعی همان دریافت ها وهمان تضادها وکشمکش های ذاتی آن باشد .( مهندس پور، 1382) دربررسی نمایشنامه ها وتئاترهای حوزه تئاتردفاع مقدس به آثاری برمی خوریم که ازسوی قاطبه ی هنرمندان این قلمرو ونیزسیاستگزاران امربه عنوان آثارمنطبق برارزش های دفاع مقدس یا لااقل همسو با این ارزش ها معرفی می شوند .
نگارنده به مناسبت تالیف این مقاله پس ازگفتگوبا تعدادی ازاین هنرمندان وسیاستگزاران ونیزرجوع به سوابق اجراهای این تئاترها درجشنواره های مختلف یا دراجراهای غیرجشنواره ای ونیزبررسی مجدد آثاری که درمسابقات نمایشنامه نویسی طرح شده بودند به لیست مشترکی ازاین آثاردست یافت.
برخی ازاین آثار- که همانگونه که ذکرشد ، مورد توافق نسبی کسانی است که با مقوله ی تئاتردفاع مقدس آشنایی دارند - عبارتند از: کانل کمیل ، نوشته ی حسین فدای حسین ، خاک سبز، نوشته ی حسین فدای حسین ، محرم زنده است ، نوشته ی یعقوب صدیق جمالی ، ازخاک تا افلاک ، نوشته ی مهدی متوسلی ،زخم مدینه ، نوشته ی مهدی متوسلی ، فرودگاه نوشته ی مرتضی سخاوت ، خدای عشق ، نوشته ی محمد احمدی ، بوی خوش جنگ ، نوشته ی عبدالرضا حیاتی ویا من مثل دریا ، نوشته ی جواد کاسه ساز.
هرچند فرصت بررسی همه جانبه ی تمامی این آثاردراین مجال نیست ، اما با نگاهی تحلیلگرانه به نمایشنامه های فوق الذکرمی توان برخی ویژگی های بارز- وگاه مشترک - آنها را به ترتیب زیربرشمرد: 1.
پرداختن به موضوعات عینی- ونه ذهنی - درباره ی دفاع مقدس .
قرابت با تفکراصیل دفاع مقدس .
تلاش برای پیوند دادن دفاع مقدس ومعتقدات دینی .
4.استفاده ی موازی ازتاریخ شیعی ، بویژه واقعه ی کربلا.
5.خلق شخصیت های آرمان گرا ودین محور.
ارایه ی ویژگی های دینی وانسانی این شخصیت ها چون ایثار، رشادت ، شهامت و...
7.نگاه به مقوله ی دفاع به عنوان یک وظیفه ی دینی .
8.پرداختن به جنبه های مثبت وسازنده ی دفاع مقدس .
.نگاه به مقولاتی چون شهامت ، اسارت وجانبازی به عنوان مقولاتی ارزشی .
10.
مرتبط ساختن دفاع مقدس با جنگ همه زمانی وهمه مکانی بین خیروشر، خوبی وبدی وپاکی وناپاکی .
11.تطابق با معیارهای جامعه .
12.
معرفی دفاع مقدس به عنوان یک جهان بینی منحصربه فرد .
نتیجه گیری : ازمجموع گفتارفوق می توان چنین نتیجه گرفت که تئاتربه علت ویژگیهایی که دارد،ازجمله شباهت قابل تامل با زندگی دررفتارهای اجتماعی بیش ازسایرهنرها ، قابلیت انعکاس پدیده های اجتماعی را داشته وقادراست تاثیربیشتری را ازاین منظربرمخاطب بگذارد.
موضوع جنگ ، بصورت عام ، ازجمله موضوعاتی بوده است که ازطریق این هنربرای جامعه اظهارشده وموجب تاثیربسزایی درجوامعی بوده است که به نوعی درگیرجنگ بوده اند .
به گزارش "مهر"، اززمان شروع جنگ تحمیلی ، هنرمندان تئاترکوشیده اند تا ارزشهای دفاع مقدس را بوسیله هنرنمایش انعکاس دهند .
این کوشش درمواردی با توفیق ودرمواردی با عدم توفیق روبروبوده است .
علت اصلی توفیق انعکاس ارزشهای دفاع مقدس ازطریق تئاتردرک صحیح ازبنیانهای فکری دفاع مقدس وتوجه به معیارهایی بوده است که اینگونه تئاتررا به عنوان تئاتردفاع مقدس معرفی می کند .
این معیارها دریک کلام مجمل توجه به ارزشهای دفاع مقدس وتلاش برای انتقال آنها به مخاطب بصورتی است که با معیارهای فرهنگی ودینی جامعه سازگاربوده وتصویری حقیقی ازدفاع مقدس را به نمایش بگذارد .