قلمزنی شناسنامه ماندگار هنر ایرانی
سابقه تاریخی قلمزنی
هنر قلمزنی سابقه بس طولانی و قدیمی دارد . دلیل این ادعا اشیائی است که متعلق به هزاران سال پیش می باشند . پایداری فلز در شرایط مختلف باعث حفظ مدارک پیشینه قلمزنی شده است.
سابقه تاریخی این هنر به (( سیت )) ها یا (( سکا )) ها باز میگردد . سیتها در حدود پنج تا هفت هزار سال پیش در قفقاز یا جنوب روسیه فعلی زندگی می کردند . آنها به احتمال زیاد از نژاد آریایی ها بودند . این قوم در هنر قلمزنی به بالاترین درجه از پیشرفت و ابداع رسید . مواد و مصالحی که آنان بکار میبردند . عمدتا از طلا و نقره و برنز تشکیل می شد . در میان شاهکارهای سیتها می توان از طرحی نام برد که نشاندهنده دقت و ظرافت در کار آنهاست و آن پرداخت تصاویر شخصی میباشد که با انبر مشغول کشیدن دندان پیرمردی است . در خطوط چهره پیرمرد حالات درد به خوبی نمایان است .شگفت آنکه این طرح قلمزنی بر روی سطحی به اندازه یک بند انگشت اجرا شده است .از نمونه بارز دیگری نیز می توان نام برد .که عبارتست از سینه ریزی که روی سطح هر سکه آن یک صحنه از زندگی به معنای دقیق نقل شده ، مثلا زنی که مشغول دوشیدن گوسفند است .به طور کلی آنان با فرو بردن و برجسته کردن سطح فلزات حالات آدمی را نشان می دادند .
از دیگر نمونه های قلمزنی باید از برنزهای لرستان نام برد .که متعلق به سه هزارسال پیش هستند . و از لحاظ کیفی رقیبی جدی برای سیتها محسوب می شوند .به عنوان نمونه می توان برنزی را مثال زد که به شکل دو مرغابی نزدیک به هم که گردنهایشان در یکدیگر پیچیده شده قلمزنی کرده اند . از این شیئ به عنوان سر تبر استفاده می شده است .بعد از این دو طایفه به هخامنشیان و ساسانیان میرسیم . تکنیک کار ایشان همانند سیتهاست با این تفاوت که کیفیت کار آنان به پای سیتها نمی رسد .
ساسانیان بیشتر صحنه های زندگی بزمی و رزمی اشرافی را قلمزنی کرده اند . در قلمزنیهای این دوره بر صورت اشخاص خنده ای تصنعی می بینیم . متاسفانه در موزه های ایران از هنر سیتها نمونه ای وجود ندارد . تعدادی از اشیای قلمزنی ساسانیان در موزه ((ارمیتاژ)) شهر لنینگراد روسیه موجود است که عبارتند از : ظروف گوناگون جام و غرابه ها
بعد از ساسانیان تا اوایل دوره سلجوقی اثر فلزکاری شاخصی بدست نیامده است . در دوره سلجوقی ساختن اشیاء مسی و مفرغی را که روی آنرا بوسیله قلمزنی تزئین می نموده اند بسیار متداول گشت . هنر قلمزنی سلجوقیان پیشرفته است اما فرورفتگی و برجسته کاری ندارد . سطوح کار صاف است و بر روی آن تنها خراش یا خط ایجاد کرده اند . از این دوره ظروف گوناگون و پایه شمعدانها ، دیگها ، هاونها و دیگر اشیاء مسی بجا مانده است . یکی از تزئینات عمده این ظروف را خط کوفی تشکیل میدهد .
روش کار قلمزنان دوره سلجوقی هنوز هم در کارگاههای قلمزنی اصفهان و سیراز رواج دارد .
در دوره های بعد همچنان هنر قلمزنی و ساختن اشیاء فلزی مرسوم بود و از دوره تسلط مغولها و تیموریان آثار فلزی بسیار ظریفی بجای مانده است .
این هنر در دوره صفویه وارد مرحله جدیدی می شود بدین ترتیب که طرح مینیاتورهای این زمان ، تاثیر شگرفی روی هنر قلمزنی و نقش اشیاء فلزی میگذارد . از این دوره پایه شمعدانها و مخصوصا اسطرلابهای قلمزده نقیسی باقی مانده است .
در عصر صفویه تکنیک اوج میگیرد اما روش به همان صورت دوران سلجوقیان باقی می ماند . تکنیک ایشان دیگر قدیمی نیست و طرح کارها دگرگون می شود ولی بدلیل قدمت سلجوقیان ، کار آنها از ارزش بیشتری برخوردار است .
بعد از صفویه و گذران چند حکومت کوچک و ناپایدار ، به عهد قاجار میرسیم . در این دوره ، آثار قلمزده بسیاری برای اماکن مقدسه ، مقابر و زیارتگاهها تهیه شد که در نوع خود دارای ارزش است ، اما هنر قلمزنی دیگر بارز نیست .
امروزه هنر قلمزنی در سطح نوآوری ، تفکر و تامل کار نمی شود .
تکنیکها
حال لازم است اشاره به تکنیک بعضی از دوران هنر قلمزنی داشته باشیم . در زمان سیتها امر مهم این بوده است که کاملا یکپارچه باشد . فرق عمده تکنیک ساسانیان و سیتها این است که در هنر ساسانیان فقط فرورفتگی و برجسته کاری نمایان است و صور و خطوط آن حالت دقیق ندارند . حال آنکه در هنر سیتها حالت صورت و چهره کاملا دقیق است .
در تکنیک سلجوقیان به طرحهای متنوعی بر می خوریم و به تبع آن شیار و خراش زیاد است . هنرمندان فلزکار سلجوقی گاهی چند فلز مختلف را در هم جاگذاری می کرده اند که به آن ترصیع می گویند و گاهی تصاویری از مینیاتور را با قلمزنی ایجاد می کرده اند . البته در دوره ساسانیان هم هنرمند دو یا چند فلز را با هم بکار می برده است . اما پیدایش شیوه ترصیع در فلزکاری را به سلجوقیان نسبت می دهند این شیوه در دوره صفویان به اوج می رسد .
در تکنیک صفویان از طرح های قالی نظیر ختانی . اسلیمی .و لچک و ترنج نیز استفاده به عمل می آمده است . همچنین از روش مشبک سازی و برجسته کاری فلز بهره می گرفتند .
در این قسمت چون بحث ما بر تکنیک متمرکز است الزاما در مورد تفاوت قلمزنی و قلمکاری نیز توضیحی مختصر داده می شود . قلمکاری نوعی چاپ روی پارچه است در حالی که قلمزنی ، نوعی کنده کاری و برجسته کاری روی اوراق فلزی است و قدمت قلمزنی به پیش از شناختن فلز توسط انسان میرسد . کنده کاری روی سنگها ، گواهی آشکار بر این مدعاست .
مواد مورد استفاده برای قلمزنی
کار قلمزنی را باید بر روی فلزهایی انجام داد که پایدار باشند برای این منظور طلا بهترین است اما عملا بیشتر از فلزاتی نظیر نقره ، مس و آلیاژی چون برنج برای اینکار استفاده میشود .
برای آشنایی بیشتر شما با هنر قلمزنی ((سفر ایرانی)) پیشنهاد می کند از محضر درس استادان فن استفاده کنید
هنر قلم زنی
قلم زنی هنر تزئین و ایجاد نقش روی فلز به وسیله انواع قلم ها، با استفاده از چکش است. هنر تزئین فلزات در ایران قدمت سه هزار ساله دارد. کاوش های باستانشناسی در نقاط تاریخی ایران از جمله بمپور، شهداد، تل ابلیس، تپه سیلک و تپه زاغه نشان می دهد که ایرانیان از حدود هفت هزار سال پیش با ساخت اشیای فلزی ، به ویژه اشیای مسی آشنا بوده اند. ظروف ساده ای چون کاسه و اشیای فلزی نظیر خنجر که با کوبیدن قطعه ای سنگ بر روی صفحه مسی و شکل دادن آن ساخته می شد.
پس از کشف فلزات دیگر و آلیاژی چون مفرغ، تحول و تنوع بسیاری در ساخت آثار فلزی پدید آمد. آثار مفرغی بدست آمده در لرستان مربوط به عصر مفرغ (سه هزار سال قبل از میلاد ) می باشد. با تشکیل حکومت هخامنشی هنر فلز کاری تحول یافته و جایگاه ویژه ای در صنعت این دوره پیدا کرد.
ساخت اشیاء از فلزات مختلف مانند مفرغ، طلا، نقره و آهن و تزئین و منقوش ساختن آن رواج یافت. هنر فلزکاری در دوره ساسانی، هنری درباری بود که هنر مردمی را نیز تحت تاثیر خود قرار داده بود.
ظروف نقره ای با نقوش پرندگان و پادشاهان در حال شکار که گاه زراندود شده و با تزئین خط نوشته و انواع ظروف به شکل مجسمه حیوانات، آثار بدست آمده از این دوران است.
در اوایل دوره اسلامی با استفاده از آلیاژهای مختلف و تقلید از هنر دوره ساسانی، ظروف مختلف فلزی ولی بدون نقش ساخته می شد. آثار فلزی بدست آمده از دوره سلجوقی نشانگر آن است که این هنر بخصوص در نواحی خراسان پیشرفت زیادی داشته. تفاوت در فرم تنگها و ایجاد خط های عمودی در بدنه و گردن آنها، ایجاد نقوش کوچک، ظریف و متراکم، استفاده از پیچکها و خط نوشته های در تقسیمات معروف به " بازوبندی " استفاده از خطوط عربی، تصویر پرندگان، حیوانات و به تدریج نقش انسان در حال نواختن موسیقی از ویژگیهای هنر قلمزنی این دوره است.
در قرن هشتم هجری و با اشتغال سوره توسط غازان خان، هنرمندان فلز کار تحت حمایت وی در شهرهای موصل، دیاربکر،حلب و بعدها تبریز و فارس، مراکز بزرگ فلز کاری تاسیس کردند و این ارتباط تغییراتی در هنر فلزکاری ایجاد کرد، لیکن اصول ،شکلها و تزئینات روی فلز تغییر نکرد.
در دوره صفویه علاوه بر آلیاژها، از آهن و فولاد نیز اشیای نفیسی با تزئین طلا کوبی ساخته شد.
در این دوره اشکال جدیدی در ساخت ظروف فلزی ایجاد شد و در تزئین آنها نیز تغییراتی پدید آمد. تنگ ها با بدنه کروی و گردن و دهانه گشاد، کاسه ها و قدح های قلع اندود و انواع قلمدان های فلزی از این جمله اند. استفاده وسیع از نقوش اسلیمی که با ظرافت و دقت ترسیم می شد، استفاده از نقوش انسان و حیوان، نوشتن کتیبه و شعرهای فارسی به خط نستعلیق از ویژگیهای تزئین ظروف فلزی در این دوره است تا چندی پیش اشیای فلزی بسیاری چون سینی، دوری، کاسه،آئینه و شمعدان و بسیاری ابزار و لوازم دیگر، با روش های ساخت و تزئین متفاوت و متنوع ساخته می شد. امروزه نیز هنرمندان بسیاری با استفاده از فلزاتی چون طلا، نقره، مفرغ، برنج ، مس، ورشو و فولاد و با تاثیر از تجربه های چند هزار ساله و تلفیق آن با دانش فن آوری امروزی به ساخت و تزئین ظروف و اشیای هنری بسیار زیبا اشتغال دارند.
● وسایل و ابزار قلم زنی :
الف ) انواع قلم ها
قلم پرداز- قلم نیم رو- قلم گرسواد- قلم گر سوم- قلم بادومی و قلم های بدون آج مانند : قلم سنبه- قلم گیری- قلم نیم بر کلفت قلم نیم رو- قلم یک تو قلم دو تو قلم بادومی قلم قلم ناخنی قلم خوشه قلم کف تخت مربع- قلم تخت مستطیل قلم تیز بر مشبک کاری و قلم تیزبر
ب) چکش قلم زنی
ج) پرگار
د) تسمه خط کشی
● روش کار :
ساخت اشیای فلزی توسط دواتگران انجام می شود. در حال حاضر با استفاده از ابزار و وسایل، سه شیوه برای ساخت ظروف فلزی به کاربرده می شود: یک تکه یا بدون درز چند یا درز دار و یا استفاده از دستگاه یا خم کاری.
قبل ازقلم زدن، باید درون یا زیر شئی مورد نظر را از قیر مذاب انباشته کرد. قیر باید درون کار کاملا" بدون خلاء باشد و پس از سرد شدن کاملا سفت شده باشد. تا قلم، کا را فرو نبرد.
برای شروع کار ابتدا طرح مورد نظر را تهیه کرده سپس آنرا روی برنج سنبه گذاشته و با قلم سنبه نقاط طرح را نزدیک بهم سوراخ می کنند. برای انتقال نقشه روی کار لازم است تا سطح فلز مورد نظر چرب شود. نقشه را روی آن می گذارند و با پودر ذغال که در دستمال نرمی پیچیده شده روی نقشه می کشند. پودر ذغال از سورخهای روی نقشه عبور می کند و روی سطح فلز می نشیند و بدین ترتیب شکل طرح روی اثر منتقل می شود. سپس هنرمند با استفاده از قلم های آج دار و یا بدون عاج شروع به قلم زدن می کند.