دانلود مقاله صنعت فرش در اراک

گردآوری اطلاعات مربوط به فرش بافی در بیست و دو روستای پراکنده در ناحیه ، پژوهش میدانی سطحی و گذرا صورت گرفته .

تعریف اصطلاح منطقه : اراک که سابقاً جزو گیلان بوده و امروزه جزو استان مرکزی است که به 3 بخش و 8 دهستان تقسیم می شده در این کویر دریاچه نمکی وجود دارد که اطراف آن را دشت وسیعی پوشیده از گیاهان جلگه ای فراگرفته که در آن گیاهان نوع همیشه بهارکوهی Artemisial و گون AstragalusL از دیگر گیاهان بیشتر است.

شرایط اقلیمی

از ویژگی های اقلیمی این منطقه مقدار ناچیزی نزولات آسمانی نامنظم و همچنین اختلاف فراوان درجه حرارت در طول سال و در طول شبانه روز است که بدون هیچ تردیدی در ردیف آب و هوای خشک ایران قرار می گیرد.

در فثل تابستان مقدار بارندگی تقریباً صفر و میزان گرما بخصوص در دشت بسیار زیاد است (میانگین در ماهها تیر و مرداد با وجود سرما کاملاً مخصوص شبانه بین 25 تا 30 درجه است.)

درفصل پاییز بادها سختی که از جنوب غربی می وزد ناحیه را مجاور بند.

زمستان آن نسبتاً سرد است (به عنوان مثال میانگین درجه حرارت در بالای چند درجه زیر صفر است )

معمولاً در حدود صد روز از سال یخبندان است.[1]

برف در این ناحیه فراوان می بارد که باعث اختلالاتی در شبکه راههای مناطق روستایی که توسعه نیافته اند می گردد.

گروههای قومی و زبانی

زبان مادری اکثر ساکنان این منطقه زبان فارسی و با این زبان سخن می گویند. گروه فارسی زبان عملاً دشت فراهان و دره های حاصلخیز ناحیه را اشغال کرده اند در حالی که ترک زبانان که قابل توجه‌تزین اقلیت زبانی ناحیه را تشکیل می دهند در کوسهتانهای سکونت گزیده که در ورود به آنها دشوار است و احتمالاً بازماندگان اُغرها و یا ترکهای مهاجری هستند که در زمان سلجوقیان در فلات ایران استقرار باشند.

زبانهای لری ، تاتی ، و کردی که مثل زبان فارسی به گروه زبانهای ایرانی تعلق دارند فقط در برخی از روستاهای شمال شهرستان اراد تکلم می شود.

اکثریت مسلمانند و مذهب شیعه اثنی عشری که دین رسمی ایران استفاده در تمام ناحیه رایج است .

فعالیت عمده

فعالیت عمده مردم این شهرستان کشاورزی و دامپروری است که هر کدام وسایل و شیوه کار مخصوص به خود را دارند که ما از توضیح آنها به طوری کلی سرپوستی می کنیم.

در کشاورزی از وسایلی چون خیش یا گاو آهن یا اوجر یا اُجر یا اُرژ یا یراق یا یرق یا دار داس – خرمنکوب یا چان (can) که معروفترین ابزارهستند استفاده می کنند.

صنایع دستی

صنایع دستی در زمینه بافندگی در منطقه بسیار متداول است و تا حد زیادی مانع مهاجرت نیروی کار می شود.

علاوه بر فرشبافی سایر انواع بافندگی تا حدود سال 13330 به وسیله ساکنان منطقه اراک انجام می گرفته اکثر بافته های آنها از پشم بوده که رسیدن آن را نیز خود به عهده داشتند.

فرآوردهای گوناگونی از پشم به دست می آورند به شرح زیر است :

- انواع گلیم : گلیم نوعی فرش است که تار و پود آن از پشم است و در بافت آن برای اینکه نقشهای با تغییر زنگ دادن مورد را ظاهر کنند پودها در محل تغییر نقش تغییر جهت می یابند در واقع گلیم از بازی بین تار و پود به دست می آید.

- انواع جاجیم : جاجیم نوعی بافت زره مانند است که در آن تار وپودر از پشم هستند قطعات جاجیم را به شکل نوارهای تاریک می بافتند و سپس آنها را در جهت عمودی به هم می دوزند و در آن از رنگهای زنده و روشن استفاده می کند.

- انواع کرباس : پارچه‌های درشت بافت پنبه‌ای هستند که اکثراً برای دوختن لباس از آنها استفاده می شود.

- انواع زیلو : فرشی که تار و پود آن از پنبه است و بر روی دارهای عمودی بافته می شود.

بیش از یک سوم از خانوارهای منطقه مستقیماً در بافتن فرش مشارکت دارند این صنعت دستی خانگی که اساس آن عملاً بر پایه کار زنان استوار است معمولای مکمکلی برای در آمد اصلی خانوار و یا در آمد اصلی خانوار و یا درآمدهای زارعی ناچیز آن است .

- صنعت فرش در ایران منطقه

هنر فرشبافی در اواخر قرن 12 هجری به دشت فراهان راه یافت از این شهر گاهی به شهرنو یاد می کنند که خیلی سریع با نام سلطان آباد به مرکز بخش و یا ایالت کوچک اراک تبدیل شد.[2]

فرشهای پر دوام و ارزان این منطقه در ابتدا عمدتاً به بازار داخلی عرضه می شدند بخش  فراهان به سمت تقاضاهای مستمر خارجیان تبدیل به منطقه عمده تولید فرش برای صادرات گردید به نظر می رسد که در آن هر 1880 میلادی محصول منطقه کاملاً در خور ستایش و تمجید بوده است. ابوت کنسول بریتانیا در تبریز جزئیاتی را در مورد این موضوع ضبط کرده :

فرشها معمولاً به شکل 4 گوش و یا دراز و باریک که برای کناژهای اتاق به کار می‌روند بافته می شوند. در سلطان آباد ، که آن را نیز چهر نو می نامند و در سروند[3] که هر دو در بخش فراهان واقعند طرح و نقش کلیه فرشها با هر نوع اندازه کیفیت تفاوت ناچیزی با یکدیگر دارند. اگر چه گهگاه فرشهایی نیز با زمینه‌ها و کارهنری قابل تحسین و برخودار از ظرافت و دقت به سفارش افراد یافته می شود فرشهای سربند به دلیل ظرافت و نفاست پرداخت کار و حاشیه ظریف و کوچکشان قابل توجه هستند[4]. این فرشها غالباً به صورت کناره یا قالیچه و به ندرت به صورت مستطیل بافته می شود . اما به هر حال بی نهایت مورد توجه اروپائیان است .

بافت فرش

وسایل باف

امروزه فرشهای منطقه اراک دارای تاروپود نخی و پرزهای پشمی هستند ولی در برخی زمینه های فرشهای نفیس گاهی دارای تار و پود و پرز ابریشمی هستند.

مواد اولیه که به کار می رفتند اغلب در خور محل و یا در نواحی همجوار تولید می شدند پنبه ای که از دشتهای بخش های گلزار و سربند بدست می‌آید عمدتاً به وسیله بازرگانان ارضی خریداری می شد و به وسیه صادر می‌گردید.

امروزه در منطقه اراک شیوه آماده کردن و رسیدن الیاف مورد استفاده در بافندگی هم در میان خانواده پیشه وران صنایع دستی عملاً از میان رفته است [5].

رنگرزی

در حدود اواخر قرن 19 میلادی در سلطان آباد تعداد زیادی از رنگرزها از رنگهای شیمیایی استفاده می کردند که یا از طریق تعداد در جعبه های شکر و یا از طریق قفقاز در بشکه های نفت به طور قاچاق وارد ایران می شد .

رشد روناس ، برگ مو ، پوست انار ، نیل مصنوعی (امروزه در جعبه‌های شکر و یا از طریق جایگزین نیل طبیعی شد) عمده ترین رنگ کننده هایی هستند که بوسیله رنگرزی مورد استفاده قرار می گیرند که تقریباً شصت مایه رنگ از آمیختن رنگ کننده ها با هم و یا از کم رنگ کردن آنها بدست می آید .

روناس وحشی Rubia PeregrinaL یا کشت شده R.tinctorumL گیاه و دیرپایی است که در تمام  کشور بخصوص دراصفهان فراوان است گیاه دو یا سه ساله را در فصل پاییز و پس از برگریزان از خاک بیرون می کشند و پس از خشک شدن رشدهای آن را می کوبند و تبدیل به گرد می کنند روناس را یا به صورت خالص به کار می برند و از آن رنگ قرمز بدست می آید و یا آن با دوغ مخلوط می کنند و رنگ اصلی فرشهایی است که در بخشهای سربند و فراهان بافته می شود .

برگ مو رنگ کننده بسیار ارزانی است که در تعداد زیادی از ترکیبات رنگرزی وارد می شود و مایه های گوناگونی از رنگ سبز و زرد را بوجود می آورد.

پوست انار برای بدست آوردن رنگ خرمایی (گندمگون)استفاده می‌شود.

رنگرزی با این فرآورده های به روی پشم هایی به عمل می آید که قبلاً با زاج سفید شسته شده اند البته در مورد نیل که جزو دسته رنگ کننده های خمره‌ای است صدق نمی کند.

روش نسبی رنگرزی نیل به این ترتیب بوده که این فرآورده طبیعی را که تامل شیره نیل و به شکل قند و نشاسته ای (گلوکوید) است مدتی در خمره می نهادند تا تخمیری طولانی در آن به عمل آید که امروزه مایه‌های گوناگون رنگ آبی را به کمک بین مصنوعی که با هیدروسوسفیت در آغشته شده به دست می آورند.

مدتهای این منطقه معمولاً دما 10 تا 12 رنگ بافته می شوند. معروف عبارتند از : 1- موشی – سفید – بژ – کرم – خاکی – قهوه‌ای – سیاه ، مشکی سرمه‌ای ، آبی سیر/ روشن – سربی – ماشی – سبز سیر  و متوسط و روشن – نخودی – طلایی – زیتونی - شتری دارچینی گلنار یا سرخ – قرمزدانه صورتی

نقشه یا الگو

بوجود آوردن نقش مالها از الگویی به نام « واگیره» صورت می گرفته جورج استیوس Georg stevens نقشه نقطه گذاری شده فرش را که نقشه نامیده می شد را وارد این منطقه کرد.

باز کردن کلاک ها

پیشنهاد به صورت کلاف عرضه می شدند و با ید به گلوله های نخ تبدیل می شدند. برای انجام این کار را کلاف باز کن استفاده می شده وسیله‌ای هرمی شکل است که کلاف نخ را در آن می اندازند این هرم ناقص حول یک محور عمودی می چرخد که انتهای آن در جعبه‌ای فلزی است که مملو از گل است سر نخ کلاف را بافنده به دست می گیرد و به سوی خود می کشد.

و به هم می پیچد با هر بار کشیدن نخ کلاف باز کن به دور خود می چرخد و قسمتی از نخ را رها می کند و به صورت گلوله یا «گندله» یا «توپک» در می آورد. سپس گلوله نخی آویخته می شود که بین دو تیرک عمودی دار قالی کشیده می شود.

- داروهای قالی بافی

در اراک دارهای کلاً از چوب درخت تبریزی ساخته شده اند و شامل سه نوعند : 1- دارهای قالیبافی با تار کوتاه مخصوص قالیباقی با تار کوتاه  مخصوص بافتن فرشهای کوچک است مثل قالیچه (بافند روی نیمکت است )

2- دارهای قالیبافی با تار ممتد.

مخصوص فرشهای بلند که به زیردار چرخیده می شود.(بافنده روی زمین می نشیند )

3 – دارهای قالیبافی با تار بلند

مخصوص فرشهای بزرگ است که نیمکت آن جابجا می شود.

ابزارها

شانه یا کرکید یا کرکیت : برای سفت کردن و به هم فشردن رجها و نخهای پود و گره‌های فراست جنس آن از فلز است.

سرکش یا اره : برای شانه کردن انتهای پشنهایی است که تازه گره خورده اند از یک صفحه فلزی تشکیل شده و یک ضلع آن دارای دندانه های سه گوشه یعنی نوک تیز است.

چاقو یا کارد : رجهای بافنده خامه را با ابزاری به این نام قطع می کنند که معمولاً از یک تیغه به شکل مستطیل تشکیل شده.

قلاب : مردهای بافنده برای بریدن نخ‌ها از آن استفاده می کنند و دارای نوک تیز و برگشته‌ای است که زدن گره ترکی را اسان می‌کند.

قیچی : زائده پرزها را با آن می چینند که دارای شکل ویژه‌ای است و سطح کار صاف و یکنواخت می شود .

صَف یا نیم ذرع :  برخی بافندگان نخهای پودر را (به جای دست) به وسیله صف از میان نخهای تار عبور می دهند.

اندازه های فرش

ذرع 04/1 متر    چارک(4/1 ذرع) = 26cm     گره (16/1 ذرع) = 5/6 cm

اندازه فرشهای کوچک

«پشتی » به صورت بافته و فروخته می شود . cm 80×90 است.

«خرک یا 10 گره یا 20 گره » سانتی متر cm 65× 130 است .

« ذرع و نیم »     سانتی متر cm 56/1 × 04/1 است .

«دو ذرع» عرض آن پنج چارک و طولش دو زرع برابر با 08/3 × 30/1 m است .

اندازه فرشهای با ابعاد متوسط و بزرگ

« شستن ذرع» 3×2 ذرع = 08/2 × 12 /3 متر

« نه  ذرع » 5/2 × 5/3 ذرع = 60/2 × 64/3 متر

«دوازده ذرع » 4 × 3 ذرع = 12/3 × 16/4 متر

«پانزده ذرع» 5×3 ذرع = 12/3 × 20/5 متر

«هجده ذرع » 6‌× 3 ذرع = 12/3 × 24 / 6 متر

« بیست و چهارم ذرع» =6×3 ذرع = 16/4 × 24 /6 متر

انواع نقش‌ها

امروزه در میان طرحهایی که در منطقه اراک بافته می شود متداول ترینشان عبارتند از :

ماهی فراهان یا ماهی اراک – ماهی خرده که ماهی ریز ماهی یا ماهی تبریزی نیز نامیده می شود- مرغ ماهی – پیچ ماهی یا ماهی همدان – هراتی

نقش ‌های ماهی

نقش های بوته‌ای : دو نوعند 1- «بوته جقه‌ای» به صورت گرد و مدور که یک یراق احاطه شده اند . 2- گل بوته یا بوته سرکج  یا بوته مال میدی

نقش های شاه عباسی : «شاخه پیچ » یا پیچ شاه عباسی – اقلیمی که ویژگی های آن وجود نقش دهن اژدری است «محتشم» که از نام یکی از بافندگان معروف اوایل قرن 20 کاشان گرفته شده .

نقش های پرده‌ای : که برای پرده یا سجاده استفاده می شود و معروفترینشان «پرده ستوندار» در پرده های دسته گلی و معمولاً دو ذرع هستند.

طرحهای بندی شکسته – جوشقانی[6] - طرح «فرنگ یا اروپا»[7] نقش مختلط «پیچ ماهی لچک وترنج» «ماهی خرده لچک و ترنج» «بوته جقه‌ای مادر و بچه» اسلیمی لچک و ترنج یا شاخه در دسته گلی ترنج دار.

ساوه

این شهر در 105 کیلومتری تهران واقع شده که طی سالهای اخیر جزوء استان مرکزی محسوب می شود. در سالهای پیشین ساوه یکی از توابع تهران بوده است این شهر چون از خصوصیات کاملاً خشک کویری برخوردار است جزواستان اراک محسوب شده و تقریباً با قم دو ساعت مسافت زمانی دارد .

نقش‌های معروف در این منطقه [8]

اطلاعات کلی در مود فرش این منطقه احمد خانی – کمپانی – نقش مرغی – ماهی در هم – پنجه گربه – جقه و ترنج – شاه عباسی – تک بوته – طرح بیگدلی – شاهسون – گل آقا – ماهی[9] .

شاهسون ها طایفه کوچ نشین و ایلاقی هستند که امروزه در مناطقی چون ساوه و قم ساکن شده اند طرح آن تقریباً از دوران صفویه رایج بوده و نقش گل آقا متعلق به شاهسون های ساوه است شاهسون های قم طرحی دارند به نام گل شتری که به ترکی به آن شتر گلو می گفتند.

تحقیقی میدانی از روستای رازین در نزدیکی ساوه به عمل آمد که اطلاعات چندانی افزون تر از اطلاعات ذکر شده نداشت عمده ترین نتایج بدست آمده از این بازدید این بود که :‌ بیشتر کارگاههای بافندگی فرشهایی را با اندازه های مختلفی به بافنده های ماهر این روستا می دادند (البته با قیمتهای خیلی ناچیز ) اکثر بافنده ها اطلاعات چندانی نسیت به طرح و نقش فرش نداشتند بلکه فقط و فقط بافنده ماهری هستند .

بافت سنتی این روستا تیغ ماهی یا شاملو (خان نقشی ) یا نقش خان – احمدخانی – لچک و ترنج و کرمانی است. نوعی زیرانداز داشتند به نام خرسک که طرح آنها احمد خانی است اکثر فرشهای با پشم بافته شده بودند ولی تعداد زیادی هم فرش ابریشم  داشتند که واقعاً از زیبایی و جلوه بالایی برخوردار بود.

در مورد دارهای این منطقه نکته قابل توجهی است که همگی تقریباً زمینی هستند و از تمامی وسایل الحاقی برای بافندگی مثل هاف و کوجی استفاده می‌کردند.

شیوه رنگرزی آنها از سالهای مثل به همین صورت بوده.[10]و تا به حال هیچ تغییری نکرده است چون مردم از رنگهای قدیمی بیشتر استقبال می‌کرد.

بهترین کیفیت این مدل از بهترین الیاف ها ساخته شده است این چنین کیفیتهایی که عملکردهای عالی را در هنگام مقایسه با قالیچه های مهم نوع پشمی –  دست نخورده از خودشان می دهندمخمل – کیفیت جذب نوع پرداز برشی است .

خصوصیات بافت گره‌ ای دستی Land Knotled

خصوصیات متمایز : قالیچه های بافت گرهی دستی با به کارگیری تکنیکهای قدیمی تولید می شود که به ایجاد دنیای افسانه ای که در هیچ یک از روشهای تولید دیده نمی شود می پردازد این خصوصیات با این روش معمولاً با ارزش بوده و از یک طرح ساده یا پیچیده تغییر می کند و هر یک از آنها می تواند به طور کامل با هر شکل و رنگ و در هر اندازه‌ای تناسب یابد.

اصطلاحات

محتوی نوع الیاف مصرفی برای تشکیل پرز موکت

از پشم 100 درصد کوههای مرتفع بلند ثبتی : که به طور طبیعی رنگی می‌باشند و هنگامی که آنها را رنگ می کنیم دارای تنوع بیشتر شده و موکت‌هایی با بافت درشتی بوجود می آورند.

پشم 100 درصد نیوزلندی : ترکیبی می باشد از رنگهایی زیبا و پشمهای رنگی و با بافتی نرم و خوب.

پشم یکنواخت : ترکیبی از پشمهای ثبتی و نیوزلندی

پشم ابریشم : برگرفته از ابریشم طبیعی و کرک بدن گوسفندان که اغلب ابریشم ها طراحی برجسته برای افزایش درخشندگی زیبایی به کار می رود.

خصوصیات گره‌ها

گره ها معمولاً بستگی به تعداد گره های زده شده با دست در هر اینچ مربع

گره هایی با ظرافت کمتر در هر اینچ مربع در طرح های منحنی و پیچیده که میتوان از رجهای 60-80 100 و 150 و یا بیشتر در هر اینچ مربع می باشند .

روش رنگ آمیزی

این رنگ آمیزی طبیعی بوده کاملاً و تمام عمق الیاف را رنگ می کنند در موکت های امروزی ممکن است موکت ها براثر شستشو رنگ دهند اما این موکت فرش‌ها حتی با شوینده های قوی رنگ نمی دهند آنها مانند یک هویج رنگ آنها کاملاً مدولای خامه رنگ شده می باشند.

شستشو

شستشویی با نهایت دقت و ظرافت تکنیک خاصی است که بعداً رنگرزی صورت می گیرد که عمر موکت می افزاید شسته شوی با چای یک روش معتبر از دید دنیای گذشته است.

مشخص کردن مدل موکتهای نقشدار (Aximinster)

ویژگی متمایز این موکت مدل Aximinster اولین انتخاب در کف پوشش های ساخته شده در کارگاه های وسیع است که احتیاجات طراحان و کالکین مورد استفاده را برآورده ساخته است .

طراحان و متخصان طراحی فرش از تنوع طرح و زیبایی طبیعی و منظره زیبای آن لذت برده Aximinster را به خوبی حس میکند . مالکین میدانند که این مدل تصویری بالا را در چگونه ارائه پیشنهادی در ارزش زیاد آن برای سرمایه گذاریشان ما نگهداری و ذخیره انرژی – بهبود کیفیتی هوا –  امنیت در برابر آتش ظاهر زیبا – نگهداشت – طول عمر زیاد بدست می آورند مهمانها و بازدید کنندگان از عایق بودن در برابر صدا – گرمی – ایجاد حس خوش آمدگویی در محیط که به وسیله موکت فرش های Aximinster ایجاد می شود لذت می برند.