بلوچها شامل طوایف نیمه چادر نشین بی شماری هستند که در نقاط مختلف استان خراسان و همچنین استان سیستان و بلوچستان و حتی گنبد کاووس از قرنها قبل به کار دامداری و قالی بافی اشتغال داشته اند. بر خلاف تصور بسیاری که خیال می کنند قالیچه‌های بلوچی در سیستان بافته می شود، آنچه امروز له عنوان قالیچه های بلوچی مورد بررسی است توسط عشایر بلوچ شمال خراسان، بویژه در اطراف تربت حیدریه، کاشمر (ترشیز)، تربت جام، سرخس و ... تهیه می شود. و تنها معدودی در نواحی جنوبی و قدری در سیستان بافته می شود.
تربت حیدریه و تربت جام به ترتیب از شهرهای مرکزی و شرقی استان خراسان هستند از سالها فبل به عنوان بزرگترین مرکز تهیه‌ی قالیچه های بلوچ شهرت و اعتبار خود را حفظ کرده اند. و هم اکنون به عنوان بزرگترین مرکز تولید و عرضه و فروش قالیچه های بلوچی سهم عمده ای در تولید فرش این استان بر عهده دارند.
طایفه های بلوچی:
طوایف مختلف بلوچ در خراسان در زمان سلطنت نادر شاه افشار به خراسان انتقال یافته و در شهرهای مختلف آن از جمله تربت جام و تربت حیدریه ساکن شدند. به غیر از این دو شهر گروهی از این طوایف در شهرهای درگز، سرخس، تایباد و حتی مشهد اسکان یافتند.
مهمترین طایفه بلوچها را بهلوری ها تشکیل می دهند که در شرق خراسان و بخصوص در اطراف تربت حیدریه و تربت جام زندگی می کنند و فرشبافی در بین آنها از اهمیت ویژه ای برخوردار است.
تیره های دیگری از بلوچها (سالارخانی ها و رحیم خانی ها) در اطراف خواف و سرخس می باشند و به قالی بافی به همان درجه از اهمیت می نگرند که بهلوری ها و بالاخره بلوچهای مستقر در زابل و حومه آن از تیره های سارانی، رخشانی، بارانی، جهاندیده که دست بافتهای آنها از نظر کیفیت به مرغوبیت قالیچه ها، گلیم ها، خورجین های تیره های ذکر شده نبوده و بیشتر مشابهت به بافتهای افغانستان دارد.
برخی از مهمترین طوایف بلوچ خراسان عبارتند از:
میر رحمانی، سالار خانی، سید محمد خانی، پری کاری، رحیم خانی، عیسی زایی، زرداد خانی، چاکر زایی، شانبری، کوه کن و سنگ چولی.
نیم نگاهی به فرش بلوچ:
قالی بلوچ به طور کلی دارای ابعاد کوچک و متوسط است. کوچکترین آنها به عرض 80 تا 90 و طول 120 تا 140 سانتی متر و قالیچه های بزرگتر به اندازه های تقریبی 100*150 سانتی متر و دو ذرعی های آنها به ابعاد تقریبی 110*200 سانتی متر می باشد. بافت کلگی و کناره هایی در اندازه های متوسط نیز در میان آنها معمول است. همچنین این قالی ها سبک وزن بوده و قیمت نسبتاً پایین آن سبب شده است که این قالی ها در اروپا زیاد رواج یابند. این قالی یک نمونه مشخص از هنر دستی را بنام هنر دستی مرزی تشکیل می دهد که در هر یک از این هنرها می توان عناصر تعداد زیادی از تمدنها را پیدا کرد. تأثیر فرهنگ ترکمنی توسط مایه های گوناگون رنگهای بلوطی و قرمز تیره، رنگهای تیره (آبی تیره) و در پیاده کردن طرحهای هندسی و منظم مثل شش ضلعی، لوزی، هشت ضلعی، قلاب و غیره در این قالی ها ظاهر می گردد. تأثیر تمدن فارسی را نیز در قالب پاره ای نقشهای طبیعت گرایانه می بینیم که در متن و حاشیه آنها دیده می شود.
ویژگی های فنی بافت:
شیوه بافت یک پود (یک پود نازک) مهمترین ویژگی قالیچه های بلوچی می باشد و نوع گره آنها فارسی حداکثر 1600 گره در دسیمتر مربع و در موارد استثنایی 3000گره در دسیمتر مربع می باشد.
استفاده از موی بز در کنار پیچ فرشها از ویژگی قالیچه های قدیمی بلوچ می باشد که در بافتهای جدید و نوبافت از پشم به جای موی بز استفاده می شود. که یکی از وجوه تمایز بین بافته های جدید و قدیم بلوچی است. تار و پود و پرز آنها اکثراً از پشم است. (پشمهای محلی) که استفاده از چله پشم در بافته های قدیمی از دیگر ویژگیهای مهم آن بود که در سالهای اخیر کاربرد نخ پنبه تا حدی از اصالت اولیه‌ی این بافته ها کاسته است و همچنین دار به صورت افقی است.
رنگ:
رنگ قالیچه های بلوچی معمولاً طبیعی بوده و اکثراً از رنگهای تیره بویژه سیاه، لاکی سیر، قهوه ای، شتری، سماقی، بژ، سرمه ای می باشد که در بازار این دست بافتها را بعضاً سیاه کار می نامند. در واقع استفاده از 4 و حداکثر 5 رنگ شیوه‌ی کار این بافندگان می باشد.
استفاده از رنگهای شیمیایی نامرغوب که باعث درخشندگی کاذب می گردد از دیگر مشخصات قالیچه های جدید بلوچ خراسان می باشد.
طرح:
فرش های بلوچی غالباً در سبک هندسی و تحت تأثیر طرحهای ترکمن، قفقاز و همچنین ایل افشار بافته می شود. یکی از طرحهای مورد علاقه بافندگان بلوچی طرح آخوندی است که بیشتر در ناحیه سرخس بافته می شود.
در زمینه بژ رنگ قالیچه که به صورت محراب طراحی شده نقش درختی خدنگ و استوار مملو از برگهای سه پره و پنج پره (گلهای سه پره و پنج پره) است دیده می شود.
طرحهای بته ای، هراتی، مینا خانی را بعضاً در سبک هندسی می بافند. میناخانی که از یک طاری از گلهای سرخ کوچک، گلهای ختمی و گلهای سفید شبیه به نرگس تشکیل شده و همه اینها در روی یک زمینه آبی تیره قرار گرفته اند و اطراف و حاشیه قالی طرازهایی از گل و گیاه می بینیم که دارای همان طرحی هستند که در زمینه قالی دیده می شود. در اینجا رنگ مسلط قرمز آجری است که تیره می باشد و با مقدار کمی از رنگ بلوطی تیره، سفید خاکستری رنگ یا به رنگ عاج مخلوط شده است.
یکی دیگر از طرحهای معروف بلوچها طرح «مشهد- بلوچی» که در آن متن قالیچه بصورت مشبک تقسیم شده و در داخل هر یک از خانه های این شبکه شکل الماس مانندی بافته شده است. رنگ زمینه این قالیچه ها اغلب به رنگ قرمز و خطوط شبکه برنگ آبی فیلی نیلی و پرزهای آن بلند و ابریشم مانند می باشند.
در قالی های نمازی، نقش محراب یا طاقنما، که اغلب در زمینه به رنگ گندمگون یا قهده ای خیلی روشن، تقریباً همیشه دارای یک درخت زندگی بسیار بلند است که شاخه های ساده شده ای با برگهای دندانه داری به دو رنگ وجود دارند معمولاً به رنگ قرمز و آبی. در بالای قوس دو عدد مستطیل را می بینیم که دارای نقش های گیاهی «هندسی و منظم» هستند که گاهی شکل ساده شده‌ی کف دست بجای نقوش گیاهی درون این دو عدد مستطیل دیده می شوند که برای گذاشتن کف دو دست نماز گزاری که به سجده رفته در نظر گرفته شده اند. که این نقش به پنجه اکبر معروف است.