خراسان یکی از قطبهای بسیار مهم قالیبافی ایران است و بافندگی فرش در آن از اهمیت ویژه ای برخوردار است شاید میزان این اهمیت را از نظرتعداد بافنده هایی که در مراکز متعدد قالیبافی این استان بکار بافندگی مشغولند بتوان درک نمود. قالیبافی خراسان در طول حیات یک هزار و پانصد ساله خود در زمان سلطنت شاهرخ میرزا (از سلسله تیموریان) یکی از شکوفاترین ادوار تاریخی خود را گذرانیده است. در این زمان شهر هرات پایتخت این سلسله که شهر نقاشان و مینیاتوریست ها لقب یافته بود شهری فعال و متحول در کلیه زمینه های هنری از جمله قالیبافی بود.
هرات که امروز جزء افغانستان است، در خراسان بزرگ قدیم، همواره مورد توجه بسیاری از سلاطین بوده و به عنوان پایتخت به شمار می آمده است. قالیهای تولیدی در آن سامان نیز، همگی تحت عنوان هرات نامگذاری می شده، زیرا چنانکه هم اکنون نیز تا حدودی مصطلح و مرسوم است، در آن دوران هم تولیدات بخشهای مختلف یک استان را به نام مرکز آن استان می نامیدند. در این صورت بی ربط نخواهد بود اگر بگوئیم تولیدات اصلی در روستاها و آبادیهای بی شمار خراسان صورت می پذیرفته است.
تصاویر مینیاتوری مربوط به قرن پنجم، منصوب به قصر تیمور شاهرخ، در هرات وجود دارد که فرشهایی را با طرحهای شکسته و گردان نشان می دهد. بعلاوه فرشهای بزرگ دوره صفویه که اغلب منسوب به هرات می باشد جزو خراسان به شمار می رفته که طی قرن 19، بخشی از افغانستان شد. به نظر می رسد قسمت اعظم بافته های نخستین ایران قدیم که به غرب صادر می شد از خراسان بوده است بویژه فرشهای باریک و دراز با نقشه هراتی و زمینه آبی رنگ.
قالیبافی خراسان بعد از عصر صفویه رو به افول نهاد و بالاخره آخرین نشیب خود را در اوخر سلسله قاجاریه از سر گذرانید. قالیبافی خراسان نیز حیات مجدد خود را به بازرگانان تبریزی مدیون است چه آنها با تأسیس کارگاههای متعدد قالی بافی و اعزام بافندگان تبریزی به این خطه موجبات رونق این حرفه قدیمی را در آن فراهم نمودند و طبعاً از آن زمان به بعد بود که طرحها و روش های بافت آذربایجان توسط این افراد که به خاطر علایق مذهبی و همچنین انگیزه های شغلی در شهر مقدس مشهد مجاور شده بودند در خراسان رواج گرفت. قدیمی ترین قالی مجموعه آستان قدس رضوی ( اندازه این قالی بیش از 4 3 متر است که طرح زیبایی از اسلیمی شیوه زمان صفوی دارد. نقش ﺁن ساقه های گل، برگها و نگاره های مارپیچ می باشد که برخی از گلها با گلابتون نقره ای بافته شده است. رنگ متن آن، قرمز لاکی است و حاشیه های آن آبی رنگ است.) نزدیک 160 سال پیش بافته شده است که سابقه قالیبافی مشهد نیز رقمی در همین حد، حدس زده می شود یعنی همان زمان که بازرگانان تبریزی برای گسترش صادرات قالی دست به تأسیس کارگاههای متمرکز در برخی از شهرها و روستاها و از جمله در مشهد زدند.
- ساختار
خطه خراسان، به واسطه وسعت مراتع و آبادیهای بیشمار، از مراکز عمده پرورش دام است، بافنده مشهدی نیز در انتخاب پشم مرغوب و کاربرد آن در فرش، از هیچ کوششی فرو گذار نیست، و برخلاف بافنده تبریزی در تهیه طرح و نقشه هایی که ویژگیهای طرح مشهد را دارا باشد تعصب به خرج می دهد.
پشمی که در گره های قالی های خراسان بکار رفته نرم و شفاف می باشد. این پشم در مقایسه با پشم هایی با کیفیت دیگر، ظاهراً تمایل بیشتری به فرسوده شدن دارد. هر چند که از اصل، پرزهای این قالی با ارتفاع متوسطی قیچی خورده اند ولی به نظر بسیار کوتاه می رسند. این امر ناشی از ریسندگی پشمی است که از پشم چینی پائیزه بدست آمده است. پشم بطور ویژه ای حالت نرمی دارد، ولی الیاف آن بسیار کوتاه است. اگر بافندگان هنرمند محلی این پشم را ترجیح می دهند، اولاً به دلیل زیبا شناختی است و ثانیاً اجبار و تنگناهای محلی نیز حاکم است. در واقع، به استثنای شهر مشهد، حلاجی این پشم ها توسط دست و کمان حلاج انجام می گیرد و اگر الیاف پشم بلند باشد (مثل الیاف پشم بهاره)، به دور زه کمان حلاجی می تابد و کار حلاج را دشوارتر می نماید.
با برگرداندن قالی متوجه یک ویژگی فنی آن می شویم که به راحتی امکان شناخت قالی های قدیم و جدید خراسان را فراهم می نماید. در قالی های خراسان به فاصله 5 تا 7 رج گره چندین خطوط افقی می بینیم که کاملاً واضح اند و ناشی از بازی خاص پود می باشند. بطور معمول پود به صورت کشیده، پس از هر رج ازگره ها، یکبار از بین تارها عبور می کند
گره هایی که در این قالی ها بکار برده می شوند از نوع فارسی باف (سنه) هستند و تراکم آنها از 800 تا 2000 گره در دسی متر مربع تغییر می کند. نخ های تار و پود معمولا پنبه ای هستند.
در مورد گره زنی ملاحظه می کنیم که گره ها در این قالیها فشرده ترند و در مورد قیچی نمودن پرز و ارتفاع پرزها نیز اضافه می کنیم که این پرزها اندکی بلند تر هستند. در مورد رنگ نیز متذکر می شویم که از مایه های رنگهای روشن کمتر استفاده می شود رنگهای روشن جای خود را به یک سری از رنگها داده اند که رنگهای آبی، قرمز خرمایی یا قرمز آجری، قهوه ای کم رنگ به ندرت بر رنگ سبز در آن چیرگی دارد. قبل از جنگ جهانی اول؛ از پاره ای از رنگ کننده های مصنوعی، بخصوص برای نمونه های متداول تر ناحیه قاین استفاده می شده است.
- طرح های رایج:
در قالی های بسیار زیبای خراسان مربوط به آخر قرن هیجدهم و قرن نوزدهم، نقشی چیرگی دارد که می توانیم آنرا نقش مرکزی بنامیم. مؤثرترین عناصر تزئینی نقش در مرکز قالی جمع می شوند و زمینه را که خالی می ماند، تبدیل به یک عنصر رنگی متضاد می کند. معذالک، بین آخر قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم، در کنار این قالی ها، قالی های دیگری نیز وجود دارد که نقش های تکراری آن، به گونه ای متجانس و مربوط به هم ، تمام سطح زمینه را می پوشانند. در سری اول، تعادل به دست آمده بین طرح ها و زمینه ها امکان داشتن یک حاشیه نسبتاً باریک را با دو یا پنج قاب فراهم می کند. در سری دوم، لازم می آید که با ایجاد حاشیه بسیار عریضی که از چندین قاب تشکیل شده است (گاهی مواقع 15 قاب) تباین و تضادی به وجود آید. در اکثر موارد رنگ این قاب ها خرمایی هستند. بنابراین، عریض ترین حاشیه ای را که می توان در قالی مشرق زمین دید، در این قالی ها مشاهده می کنیم.
به تبع ابعاد قالی، قدیمی ترین قالی های خراسان در مرکزشان دارای یک یا چندین ترنج چند قسمتی هستند که شکل آنها متغییر است. این ترنج ها می توانند به شکل دایره، لوحی به شکل سپر و یا اینکه به شکل لوزی باشند. همچنین در این قالی ها معمولاً پرده هایی را می بینیم که یادآور صفحاتی هستند که حاشیه قالی های قدیمی در میان نقوش آنها جای داده شده اند. ولی پرده ها یا صفحات منقوش در قالی های قدیمی در برگیرنده کتیبه و خطوط، غزلیات و اشعاری هستند که در شأن قالی ها سروده شده اند ، در حالیکه پرده ها و یا صفحات منقوش در قالی های جدید، در اکثر مواقع، نقوشی را در بردارند که منحصراً تزئینی اند.
در این قالی ها غالباً گلدان های گلی داریم که جهت آنها یا به طرف بالا و یا به طرف پایین قالی می باشد. در چهار گوشه زمینه، چهار عدد لچک دیده می شوند که آنها نیز دارای تقسیمات زیادی هستند. قسمتی از زمینه که توسط ترنج یا گلدان های گل و یا کتیبه اشغال شده است، آزاد می ماند و یا اینکه مزین به چند برگ الوان می شود که در کنار ترنج قرار می گیرند.
حاشیه قالی دارای طرازهایی با خطوط سینوسی شکل تزئین شده ای است که در هر یک از خم های این سینوس ها، یک عدد گل کوچک پنج پر قرار دارد. این طرح- که ما آن را طراز خراسان خواهیم نامید- معمولاً در قاب های ثانوی حاشیه و استثنائاً در قاب اصلی ظاهرمی شود. قاب اصلی که معمولاً دارای طرح ثابتی نیست، بر حسب مورد می تواند دارای یک نقش هراتی، چند نوع بته (که غالباً در مغرب زمین آن را طرح کشمیر می نامند) یا دارای برگ هایی باشد.
علاوه بر این قالی های قدیمی خراسان، قالی های دیگری را نیز می بینیم که مربوط به همین عنصر هستند. این قالی ها را شکارگاه می نامند و دارای صحنه هایی از شکارگری هستند (معمولاً هم دارای قطع کلگی می باشند). آنها دارای همان ویژگی نقش قالی های خراسان اند. ولی با داشتن ویژگیهایی، از قالی های خراسان قابل تمییز می باشند و این ویژگیها عبارتند از: حضور تصاویر حیوانی در حالت دویدن یا پرواز کردن (آهو، گوزن، خرگوش، غزال، قرقاول، کبوتر). این سوژه های در حال حرکت به وضوح در روی زمینه ساده و یکنواخت قالی جلوه می نمایند. آنها به جان و توان داشتن تمام قالی کمک می کنند و یک حرکت افسانه ای و زیبایی را به وجود می آوردند که در آن حیواناتی را در حال جولان در بعدی ایده آل می بینیم که با بوجود آوردن ترکیبهایی در نوسانات اسلیمی هنر، در پی هم می گذارند و به هر سو می روند.
قالی های خراسان که دارای نقش ترنج مرکزی و تصاویر انسانی و حیوانی بودند، همراه با تحولات و توسعه مداوم، به تدریج از بین می روند و جای خود را به قالی هایی می دهند که به ندرت نقوش مرکزی را حفظ می کنند. در آثار خلق شده نوین که به اندازه قالی های گذشته مورد توجه هستند. نقش واحدی را به تناسب های محدودتری که در تمام سطح قالی تکرار شده است ترجیح می دهند. یعنی نقش ماهی یا هراتی که نوعی گل تزئینی است و دردرون یک لوزی گل دار جای گرفته است و دارای چهار برگ نوک تیز می باشد که ظاهراً به اضلاع این لوزی چسبیده اند. این نقش که در تمام ایران بسیار متداول است در قالی های فراهان، بیجار، صحنه و همدان بطور غالب دیده می شود. نقش بته را نیز بطور معمول و متداول در قالی های این منطقه می بینیم و این همان نقشی است که قبلاً حاشیه قالیهای قدیمی را تزئین می کرده است و همچنین (البته خیلی به ندرت) نقش میناخانی را می بینیم که نوعی شبکه لوزی شکل است و در نقاط اتصال، گل هایی به شکل گره پروانه ای را می بینیم. گاهی مواقع در همین طرح آخر، شبکه های لوزی شکل از بین می روند و جای خود را به وضع آزادتری از شاخه های کوچک گل دار می دهند.
عرض حاشیه زیبا، لطیف و نقشین قالی های خراسان به یک متر می رسد. اضافه می کنیم که نقش مسلط، بخصوص در قاب های ثانوی این حاشیه، نقش طراز خراسان است. برعکس، قاب اصلی این حاشیه ها در قالی های گوناگون دارای نقش های متفاوتی هستند. البته در بعضی از قالی های قدیمی خراسان، در همین قاب اصلی، غالباً به گونه هایی از این طراز برمی خوریم که از سه خط به شکل سینوس تشکیل شده است. این خطوط نسبتاً عریض هستند و همدیگر را قطع می کنند.
- رنگ بندی
همه رنگهایی که در این قالی ها بکار رفته اند منشأ گیاهی دارند. قالی های این دوره دارای مایه ها رنگ های بسیار زیبا هستند که عبارتند از صورتی، قرمز، خرمایی روشن، آبی، سبز، زرد و سفید رنگ. زمینه قالیها، بخصوص قالی هایی که دارای تصاویری از هیاکل حیوانی و غیره هستند، آبی بسیار ملایم است. رنگ سیاه، از پوست گردو حاصل شده و آبی تیره را معمولاً برای مشخص نمودن طرح ها و برجسته نمودن آنها بکار می برند.
- وضعیت فعلی
امروزه صرف نظر از کارگاههای شهری که زیر نظر استادکاران و کارگران ماهر سرپرستی و اداره می شوند، مناطق مشهور دیگری، مثل بیرجند، قائنات، کاشمر، طبس و تربت حیدریه به بافت انواع قالیها اشتغال دارند. این مراکز علیرغم برخورداری از وجوه مشترک فرهنگی و داشتن خصلتهای همگون در بافت فرش، خصوصیات ویژه ای نیز دارند که با توجه به آنها فرش هر منطقه را می توان از دیگر مناطق تمیز داد.
- توزیع جغرافیایی
مناﻄق ﮔوناﮔون قالی بافی خطه بزرگ خراسان را که عمدتاً محصولاتشان تحت عنوان قالی خراسان مشهور شده است جهت بررسی دقیق تر وبهتر تحت تقسیم بندی زیر ارائه می دهیم : مشهد، بیرجند، مود، کاشمر، قاﺌن ، درخش ، تربت حیدریه ، سبز وار شاندیز ، فردوس ، طبس وقالی عشایری .
مشهد
بیرجند
مود
کاشمر
قائن
درخش
تربت حیدریه
فردوس
طبس
ایلات و عشایر خراسان
- وضعیت فعلی
بنابر مدارک و شواهد موجود، استان خراسان از دیر هنگام تاکنون همواره از لحاظ تعداد مراکز بافت و عرضه قالی دستباف در بین کلیه استانهای کشور، در مرتبه بالاتری قرار گرفته است و اگر چه همواره بحث کیفیت و کمیت در این مباحثات از تناسب و تعادل معقولانه ای برخوردار نبوده، لیکن باید اذعان داشت که مقدار قالی تولید خراسان به دلایل گوناگون که در صفحات آتی به آن اشاره خواهد شد، به ویژه در سالهای اخیر (سالهای پس از انقلاب) به دلایل متعدد اجتماعی، اقتصادی و ... از روند افزایشی بسیار بالایی برخوردار بوده و با توجه به عدم تعادل در رشد کمی و کیفی بافته های استان که کاهش ارزشهای ذاتی (هنری) و حتی اقتصادی آن را به همراه داشته است، آینده ای مبهم را برای این هنر کهن سال دراین بخش از کشور در پیش رو قرار می دهد. اگر چه هنوز نیز می توان با جستجو در روستاها و شهرهای استان خراسان به موارد متعددی برخورد که هنوز هم ضمن توجه به اصل کیفیت در کنار کمیت، به طور محدود به تولید قالی های نفیس اشتغال دارند. اماحجم تولیدات آنها درمقایسه با آمار کلی استان رقم ناچیزی را به خود اختصاص میدهد. نکته قابل توجه اینکه رواج انواع تقلبات در بافت با گذشت زمان،.نیش زهر آگین خود را به این هنر وارد نموده است. استفاده وسیع از گره های جفتی و حتی در موراد محدودی نفوذ بی گره بافی به سبک و روش قالیهای بی گره کرمان، خود بحثی است طولانی که با مشاهده آن باید اولین زنگ خطر را برای قالی خراسان به صدا در آورد.
به عنوان یکی از مشخصات اصلی بافته های شهرستان بیرجند درجنوب خراسان استفاده از شیوه سه چین یک پود می باشد که امری است عادی که البته نمی توان بر آن خرده گرفت. چرا که در مقایسه با شیوه های چهار چین یک پود، پنج چین یک پود، شش چین، هفت، هشت، ده و در مواردی بالاتر در بسیاری از قالیهای استان بویژه مرکز و شمال خراسان، از سلامت و صحت بافت بالاتری برخوردار هستند.