پیشگفتار
قالی بافی هنری است که تقریباً از اوایل تمدن بشری در میان چادرنشینان به سبب نیازی که بدان داشتند، به وجود آمد. بی شک اولین زیراندازی که انسان نخستین در کف غارها و چادرها و مساکن خود برای مقابله با سرما و رطوبت و گرد و خاک به کار می برد، پوست شکار بوده است که به دلیل نداشتن روش دباغی صحیح، دوام کافی نداشت و خیلی زود از بین می رفت. لذا جستجو برای یافتن و بافتن زیرانداز و کفپوش مناسب ادامه یافت تا با آشنائی به بافندگی ( با آموختن از عنکبوت و یا پرندگان ) و با استفاده از نوعی نی، حصیربافی آغاز شد..
بی دوامی حصیر، نیاز به کفپوش دیگری را الزامی ساخت تا اینکه کم کم ریسیدن پشم و بافتن آن آغاز شد و زیراندارها از حصیر به گلیم و بعدها به قالی تبدیل شد.
آسیا به عنوان مهد تمدنهای بزرگ شناخته شده است، آسیائی ها دوهزار سال قبل از اروپائیان برنز را شناختند، همه پژوهشگران بر این نکته اعتراف دارند که قالی و قالی بافی هم از آسیا شروع شده است. انان بر این عقیده اند که ترکستان، ایران و قفقاز مهد اولیه این هنر بوده است.
از عباراتی که در انجیل و ادبیات کلاسیک آمده است به این نتیجه می رسیم که هنر شرقی قالی بافی مدتها قبل از میلاد مسیح شناخته شده بود و وجود داشته است.
هومر، حماسه سرای معروف قرن هفتم پیش از میلاد یونانع صحبت از " کاناپه ای که با یک قالی ارغوانی مفروش شده بود " می کند.
گزنفون، مورخع فیلسوف و سردار آتنی که در سال 401 پیش از میلاد به جنگ با ایران باسمان پرداخته، گزارش کرده " ایرانی ها عادت دارند که بر روی قالی های نرم استراحت کنند."
امروزه منطقه وسیعی شامل کشورهای آسیای صغیر، ترکیه، قفقاز، ایران، ترکستان، پاکستان، افغانستان، هند، تبت، چین، مصر، اسپانیا و حتی کشورهای شبه جزیره بالکان ( رومانی) را می یابیم که هنر و صنعت قالی بافی در آنها وجود دارد. طبق شواهد موجود، ایرانیان نخستین قومی بودند که به قالی بافی پرداختند و در این زمینه سرامد جهان شدند، معروفترین قالی های مشرق زمین به ویژه ایران، در طول تاریخ زبانزد خاص و عام بوده است. ممتازترین قالی هایی که زینت بخش موزه های دنیا هستند اکثراٌ در ایران و توسط هنرمندان ایرانی بافته شده اند.
با این حال، باستان شناسان و مورخان اروپائی تمایلی برای اعتراف به این موضوع ندارند زیرا که قالی بافی در غرب ویا در سرزمین های مستعمره غربیان بوجود نیامده است و ذاتی کاملاٌ شرقی و بعضاٌ ایرانی دارد.
ما نیز در این جستار سعی داریم تا با ارائه آخرین نظریات و دستاوردهای علمی براساس مستندات و شواهد،تصویر روشنی از تاریخ فرشبافی ایران، بلکه جهان را ارائه نمائیم.
فرش ایران در دوران پهلوی قسمت سوم
در این دوران طرحی برای حمایت از صنعت فرش و فروش بافان نوشته می شود. که قبل از بیان طرق حمایت صنعت فرش ذکر مطالب زیر ضروری است :
1. صنعت فرش با توجه به جمع کثیر کارگران شاغل در این صنعت و خانوادۀ آنها و همچنین ارزی که از این راه عاید مملکت می شود بسیار حیاتی است.
2. به طور کلی در کشورهایی که سرمایه گذاری کم است توجه به صنایع دستی و خانگی در برنامه هایاقتصادی و عمرانی و تولیدی از اهم مسائل است زیرا برنامه های عمرانی متأسفانه متوجه شهرها و بهبود وضع سکنۀ آن هستند و موجبات رکود کار و ایجاد بیکاری را دهات و شهرستان ها فراهم می کنند و صنایع دستی و خانگی را از بین می برد.
3. مادام که برنامه های عمرانی چنین اهدافی را تعقیب می کنند بایستی صنعت فرش مورد حمایت شدید دولت قرار گیرد.
4. در برنامه های آتی عمرانی بایستی بهبود وضع قراء و روستاها و عمران شهر و ده مورد کمال توجه قرار گیرد به قسمی که ایجاد کارهای فراوانی که در این مناطق می کند و به تدریج کارگران زاید درصنعت فرش را به کارگاههای صنعتی و تولیدی می کشاند.
5. توجه به امر توزیع عادلانۀ ثروت از طریق بهبود وضع مادی کارگران و به خصوص ساکنین دهات و روستاها بایستی مورد توجه قرار گیرد، زیرا مادام که سطح درآمد عمومی پایین است هر قدرهم تعداد مدارس فراوان باشد اولیای اطفال به جای اعزام آنها به مدارس به فروش و معامله و وادار کردن آنها به کار پرداخته و از این راه کسر درآمد خود را جبران می کنند.
لهذا تنها پس از اجرای نظرات فوق است که می توان مسأله حمایت اطفال و جلوگیری از کار آنان را در صنعت فرش به مورد اجرا گذاشت :
الف) حمایت ازصنعت فرش برای این که بتوان مشکلات فرش را برطبق برنامه و به طور اساسی حل نموده و به اضافه در پیشرفت کار و بهبود وضع آن نظارت صحیح به عمل آورد و در هر مورد راهنمایی و یا در صورت لزوم اتخاذ تصمیم سریع معمول گردد لازم است که به طور کلی امر صنعت فرش به عهدۀ یک کمیتۀ مرکزی درتهران مرکب از نمایندگان سندیکاهای کارفرمایی و کارگری فرش ، وزارت اقتصاد ، وزارت کار و خدمات اجتماعی ، سازمان برنامه ، سازمان های خیریه ، شرکت سهامی فرش ایران ، وزارت فرهنگ، ادارۀ کل هنرهای زیبا و همچنین شوراهای محلی در شهرستان ها و مراکز فرش باقی قرار گرفته و اقدامات زیر به عمل آید :
1. اقدامات داخلی
آنچه در این زمینۀ حمایت از صنعت فرش و افزایش تولید و بهبود آن در داخل مملکت بایستی به عمل آید عبارت است از :
تهیۀ استانداردها: برای تهیه استانداردهای مربوط به مواد اولیه، نقشه، رنگ و بافت کمیسیون هایی تحت نظر کمیتۀ اصلی و مرکب از نمایندگان ادارۀ کل هنرهای زیبا، شرکت سهامی فرش ایران، نمایندگان سندیکای کارفرمایان قالی بافی، نمایندگان سندیکاهای کارگران قالی بافی و تعدادی از متخصصین مربوطه درهر مورد تشکیل گردد.
تهیۀ مواد: برای اینکه مواد اولیه به نحو مرغوب و نیز یکسان تهیه و در اختیار بافندگان و یا کارگاههای بافندگی فرش قرار گیرد کمیتۀ مرکزی بایستی سعی نماید که شرکت هایی از کارفرمایان این صنعت چه برای تهیۀ مواد اولیه ( پشم – نخ ) و چه برای تهیۀ رنگ های طبیعی و همچنین برای تهیۀ نقشه های اصیل تشکیل گردد تا بدین وسیله با امکانات زیادتری که از این راه فراهم می شود مشکلاتی را که صنعت فرش از لحاظ تهیۀ پشم و شستشو و رنگ آن و همچنین تهیۀ دارهای قالی و نخ و سایر موادی که لازم دارد برطرف شود.
آموزش: برای تفهیم و آموزش و نظارت صحیح در اجرای استانداردهای مواد اولیه ، رنگ ، نقشه و بافت هنرستان ها و یا کلاس هایی در هر محل برای مقاطعه کاران و استادان قالی باف تشکیل گردد. درمدارس روستایی نیز تشکیل این کلاس ها ضروری است .
تخصیص (تخصص) اعتبار: اعتباراتی برای اعطای وام به صاحبان کارگاههای قالی بافی و نیز مقاطعه کاران و همچنین شرکت های تعاونی روستایی منظور و در صورت امکان مواد اولیه، نقشه و رنگ مورد لزوم آنها تأمین و تسهیلاتی در امر فروش، خصوصاً برای شرکت های تعاونی تولید روستایی فراهم شود. اعطای اعتبارات مشروط به رعایت مصوبات کمیتۀ اصلی در زمینۀ مقررات مربوط به تولید و شرایط کار می باشد.
کارگاههای نمونه: شرکت سهامی فرش ایران همان طور که منظور از تشکیل آن نیز این بوده است، به جای رقابت با کارفرمایان این صنعت با ایجاد کارگاههای نمونه در هر محل قسمت اعظم مساعی خود را صرف راهنمایی کارفرمایان و کارگران قالیباف وخصوصاً روستاییان قالی باف نماید. شک نیست که تشکیل این کارگاهها درامر پیشرفت و بهبود تولید و آموزش کارگران سهم بسزایی خواهد داشت .
سازمان های کارفرمایی قالی بافی: برای جلوگیری از رقابت های زیان بخش و همچنین تأمین وحدت مساعی و نیز تهیۀ امکانات بیشتر تشکیل سندیکا یا سازمان کارفرمایی قالی بافی کاملاً ضروری است و بدیهی است بدون تشکیل سندیکا یا سازمان مزبور هر نوع اقدامی که از طرف دستگاههای مختلف به عمل آید اثرات مورد نظر را از لحاظ حفظ و حمایت صنعت فرش نخواهد داشت .
منع صدور فرش های نامرغوب: به موازات اقدامات فوق بایستی تصمیمات شدیدی در مورد منع صدور فرش های نامرغوب که باعث تنزل بازار فرش ایران درخارج خواهد شد اتخاذ گردد و به طور کلی فرش های صادره از مملکت با اجازۀ مقامی که کمیتۀ مرکزی در تهران و یا شوراهای محلی در شهرستان ها تعیین می نمایند باشد .
تشویق قالی بافان: با معرفی هنرمندان قالیباف چه درداخل مملکت وچه در خارج با اعطای جوایز و هدایا و همچنین انتشار شرح حال و مشخصات آثارهنری آنان نه تنها موجبات دلگرمی و تشویق آنها فراهم شود بلکه بدین وسیله غیرمستقیم به ارتقای سطح مرغوبیت قالی نیزکمک شایانی بشود.
تشویق صادرات: درمورد صادرات فرش نیز بایستی از طرف دستگاههای مربوطۀ دولت کمک های تشویقی لازم به عمل آید و جوایزی نیز در نظر گرفته شود و حتی در مورد صدور فرش به کشورهایی که حفظ بازار فرش در آنها مورد لزوم است. در صورت ضرورت مبلغی نیزدولت کمک نماید.
2. اقدامات خارجی
ثبت نقشه: از طرف مقامات مربوطۀ دولتی بایستی نسبت به ثبت رساندن نقشه های اصیل ایرانی در مراجع بین المللی اقدام شود.
دفاتر نمایندگی: درشهرهای بزرگ اروپا و امریکا بایستی به تأسیس دفاتر نمایندگی اقدام و کارشناسانی نیز در اختیار دفاتر مزبور گذارده شوند. دفاتر مزبور بایستی ضمن راهنمایی فروشندگان فرش تبلیغات وسیع و مؤثری را در زمینۀ معرفی فرش های ایران و بحث دربارۀ نقشه ها و رنگ ها و همچنین ایجاد اعتماد بین خریداران به عمل آورند.
قراردادهای بازرگانی: در حال حاضر با تصمیمات بازار مشترک اروپایی سال به سال بر میزان تعرفۀ گمرکی فرش در کشورهای عضو بازار مزبور افزوده می شود. در این باره بایستی از طرف مقامات مربوطۀ دولتی اقدام عاجلی دربارۀ تقلیل تعرفۀ گمرکی و ایجاد تسهیلات لازم در مورد صادرات فرش به کشورهای دیگر به عمل آید.
ایجاد نمایشگاه: در هریک از کشورهای اروپایی و یا امریکا بایستی نمایشگاههای دائمی فرش و یا سیار تحت نظر دفاتر نمایندگی تشکیل گردد .
حمایت از کارگران فرش
با اقداماتی که در زمینۀ حمایت از صنعت فرش به عمل می آید بدون تردید عواید حاصله از فرش که در حال حاضر در حدود 1 قیمت آن (پس از کسر قیمت مواد و هزینه ها ودستمزد) خواهد بود افزایش3 می یابد و امکان اجرای مقررات قانون کار و حفظ بهداشت کارگران قالی باف در کارگاههای شهری فراهم خواهد شد. به همین لحاظ به موازات حمایت های فوق اقدامات زیر نیز در زمینۀ حمایت از کارگران فرش باف به عمل آید :
الف) تأسیس سندیکاهای کارگران کارگاههای فرش بافی
ب ) انعقاد قراردادهای دسته جمعی بین سندیکاهای کارگران فرش بافی و سندیکاهای کارفرمایی و یا کارفرمایان در مورد دستمزد و شرایط کار .
ج ) تأسیس شرکت های تعاونی برای کارگران قالی باف .
در صنعت قالی بافی از لحاظ تشکیل شرکت های تعاونی باید ابتدا کارگاههای مربوط به این صنعت را تقسیم بندی نمود :
1. کارگاههای شهری که توسط سرمایه داران اداره می شود و در حدود عدۀ زیادی کارگران مشغول کارند.
2. کارگاههای انفرادی و یا خانوادگی داخل شهرها .
3. کارگاههای دهات که به صورت صنایع روستایی و فعالیت تکمیلی روستایی برای اضافه درآمد به بافت قالی اشتغال دارند .
4. کارگاههای مربوط به شرکت دولتی فرش .
علی الاصول در میان هر چهار دسته مسائل مختلفی را می توان مورد بررسی قرار داد :
1- تغذیۀ صحیح کارگاههای شهری از نقطه نظر نیروی کار کارگر و جلوگیری از بیماری ها و زود میری .
2- تهیۀ مواد اولیه ( پشم ، رنگ و امثالهم ) .
3- تشویق و تقویت کارگاههای دهات که برای تکمیل درآمد قلیل روستایی فعالیت می کنند.
با درنظر گرفتن مراتب فوق برای هر موضوع می توان یک شرکت تعاونی در نظرگرفت. مثلاً با توجه به گزارشات راجع به طرز تغذیۀ کودکان وکارگران کارگاههای بزرگ باید شرکت تعاونی مصرف کارگاههای بزرگ شهری را تشویق نمود و اولیای کارگاهها را متوجه ساخت بهداشت و سلامت کارگران و ازدیاد معدل عمر کارگر باعث بهره وری بیشتر کار خواهد بود و به عکس کارگر ناسالم و بیمار که تازه پس از پختگی و آشنا شدن به فنون صنعت پس از یکی دو سال به علل امراض مختلف از کار افتاده شده و یا دستخوش مرگ خواهد شد و ضمناً همین کارگاههای بزرگ در صورتی که در منطقۀ جغرافیایی خاص متمرکز باشند برای این که از هزینۀ تولید بکاهند می توانند یک شرکت تعاونی خرید مواد اولیه و وسایل حرفه ای به وجود آورند و در صورتیکه شرکت های تأمین و تهیه مواد اولیه به وجود آید کارگاههای انفرادی شهری که در اغلب خانه های مردم هست، می تواند با استفاده از عضویت این شرکت ها از مواد اولیۀ خوب وارزان استفاده کند .