تعریفی علمی و عرفی ازواژه عیب در عرصه فرش
شاید برای کلمه عیب درعرصه فرش نتوان مصداق واحدی تعریف نمود ؛ چرا که برای این کلمه با توجه به عوامل گوناگونی از قبیل زمان ؛
مکان ؛انواع فرش ؛ ذهنیت افراد وغیره ؛ تعابیر و مصادیق مختلفی را می توان یافت که هر کدام به نوبه خود ؛ از منظر علمی و عرفی قابل تامل و بررسی است و به عبارت دیگر دایره مبحث عیب در عرصه فرش بسیار وسیع و گسترده تراز آنیست که یکنفر آنهم در نوشتاری مختصر از عهده بررسی همه جانبه و کارشناسانه آن برآید ؛ آنگونه که تاکنون چنین بوده .
لذا با اذعان به بضاعت اندک علمی و تجربی خویش؛ با امید به سعه صدر و اغماض پیش کسوتان و چشم انتظار تذکر و همراهی دوستان ؛ ماحصل چندین سال تحقیق علمی و تجربه عملی را در این باب به طور مجمل و گذرا در قالب نوشتار ذیل عرضه می دارم .
البته بدیهی است شرح وبسط کا مل تمامی عوامل دخیل درعیب فرش و ورود در تمامی نکات جزئی این مطلب با توجه به گستردگی جغرافیائی و مقاطع مختلف زمانی و عوامل گوناگون محیطی ؛ از قصد و حوصله این نوشتار خارج و البته چندان لازم هم بنظر نمی رسد ؛ لذا ذیلا به نکات مهم و عمومی مبحث عیب در عرصه فرش بسنده نموده ؛ که امید است مبداء اثر و منشاء ثمری باشد .
عیبها در اصل به دو شاخه تقسیم می شوند:
عیوب ذاتی عیوب عارضی
1 عیوب ذاتی
عیوب ذاتی همانگونه که از نامشان پیداست به آن دسته از عیبهائی گفته می شود که در مراحل فرآوری ؛ ازطراحی و مواد خام گرفته تا فرش ؛ به دلایل مختلف توسط عوامل گوناگونی بر فرش عارض می شوند .
1 الف : طراحی
یکی از آغازین مراحل تولید یک فرش همانا طراحی می باشد که در اصل می توان آن را ماکت و خشت اول بنای فرش نامید که اگر کج نهاده شد در نهایت فرش مطلوبی از آن حاصل نخواهد شد ؛ از اینروی لازم است بهنگام انتخاب طرح و طراح ؛ نهایت دقت را به عمل آورده وبا عنایت به اقتضاء زمان ووسواس درظرائف هنری ؛ زمینه تهیه یک فرش ایده ال را مهیا نمود ؛ و به عبارت دیگرطراحی دقیق و طرح مناسب ؛ اولین نیازلازم و واجب برای تولید یک فرش خوب است.
عدم مراعات نکات فنی لازم در امر طراحی موجب عیوبی از قبیل ؛ عدم تقارن ؛ عدم تناسب ؛ ناهمخوانی سایزفرش وطرح ؛ و غیره..... خواهد بود؛ که همواره در فرش حاصله خود نمائی خواهند کرد .
الف : تقارن
تقارن طرحها با یکدیگر و نقاط تلاقی آنها باهم در پیکره کل طرح ؛ در مراحل مختلف طراحی و یا تولید ؛ چنانچه به هر دلیلی مراعات نشود موجب از هم گسیختگی طرح بوده و در نهایت منظره نامنسجمی را در فرش بعمل آمده بوجود خواهند آورد ؛ این امرعلاوه برآنکه بیانگرعدم تسلط طراح برفرش وطراحی آن می باشد ؛ ناگزیرزحمات سایرین را نیز از پی خود ضایع می نماید .
نکته : نا متقارن بودن عمدی طرح در بعضی موارد طرح جدیدی را پدید می آورد که اصطلاحا طرح غلط خوانده می شود در اینگونه موارد عیب نامتقارن بودن چنانچه مورد تائید اهل خبره باشد به حسن مضاعفی برای فرش بدل می شود .
توضیح عکس : عکس بخوبی بیانگر عدم رعایت تقارن در هنگام تولید می باشد بگونه ایکه تقارن در طرح حاشیه مراعات نشده است.
ب : تناسب
تناسب عامل اصلی بالانس اجزاء طرح بوده وشاخصی مهم در ارزشیابی طرح از نظر هنری و اقتصادی می باشد. بگونه ایکه عدم مراعات آن در هر کدام از اجزاء طرح می تواند به پیکره کلی طرح آسیب رسانده و علاوه برکاستن از زیبائی هنری طرح به ارزش اقتصادی آن نیز لطمه وارد سازد.
نکته : تناسب در طراحی فرش قانون و قاعده همگانی و لا یتغیری نداشته ؛ بلکه در هر طرحی با توجه به موضوع طرح ؛ طراح به سلیقه خود تناسب اجزاء طرح را مراعات می نماید .
توضیح عکس : این خطوط فرضی با ایجاد اشکالی هندسی جای هر کدام از اجزاء طرح را بطور تقریبی معین می نمایند و چنانچه هر یک از اجزاء طرح بطور چشمگیری این هارمونی هندسی را به هم بزند موجب عدم تناسب در کل طرح خواهد بود . البته لازم به ذکر است این خطوط بر روی طرح رسم نشده ؛ بلکه بطور ذهنی و از روی عادت توسط طراحان ماهر در طراحی مراعات می گردد .
پ : ناهمخوانی سایز فرش با سایز طرح
در این فرش کوبیدگیهای طرحها بیانگر عدم همخوانی سایز فرش با سایز طرح است
در این طرح نیز کشیدگی ها ناشی از عدم همخوانی سایز طرح با سایز فرش است
طراحی فرش باید دقیقا مطابق با سایز فرش بوده و معادل چله هائی باشد که برای بافت ؛ چله کشی شده اند ؛ به عبارت دیگرسایز فرش و طرح دقیقا باید منطبق بر هم باشند و درصورت نا همخوانی سایز با طرح ؛ فرش بعمل آمده متحمل عیوبی از قبیل کشیده گی و یا کوبیده گی طرح ؛ عدم کیفیت مطلوب بافت ؛ و غیره خواهد شد.
توضیح عکسها : در عکسها عیوب حاصل از ناهمخوانی سایز طرح با سایز فرش کاملا مشهود است .
ت : نقطه چینی
پس از اتمام مرحله طراحی ؛ نوبت به نقطه چینی طرح می رسد که یکی از
ظریفترین و شاید سخت ترین مرحله از مراحل طراحی بوده و لازمه بافت فرش می باشد ؛ البته این امر بیشتر در مناطق بافت آذربایجان مرسوم و متداول است .
نقطه چینی طرح در حقیقت نوعی آنالیز طرح می باشد که مسیر بافت را برای بافنده روشن میکند و مطمئنا چنانچه این امر توسط فرد خبره و با تجربه انجام نپذیرد علاوه بر صدماتی که به طرح وارد می شود ؛ موجب غلط بافی های فاحشی نیز در فرش بعمل آمده خواهد بود که جزو عیوب بارز درفرش بحساب آمده و در اولین نگاه شکسته گیهای حاصل ازاین نقطه چینی غلط چشم هر بیننده خبره ای را خواهد آزرد .
توضیح عکس : در عکس نقطه چینی غلط و صحیح باهم مقایسه شده است .
ث : کارت بندی ( کارت رنگ )
پس ازاتمام مرحله طراحی ؛ نوبت به تعیین رنگ می رسد که طراح بر اساس موضوع طرح وذهنیت وابتکارات خود کارت بندی می نماید وبه نسبت کاربرد رنگهای موجود بر روی کارت رنگ ؛ شماره های متعلق به هررنگ را برروی طرح در جای خود ثبت می نماید
وبدین منوال کل طرح براساس شماره های همان کارت تعیین رنگ می شود ؛ لذا با توجه به حساسیت موضوع؛ دراین مرحله نیزهرگونه بی دقتی ویا کج سلیقه گی مستقیما در کیفیت فرش بعمل آمده تاثیر گذارخواهد بود ؛ از اینروی عدم دقت در تطبیق شماره های مندرج بر روی طرح و کارت رنگ ؛ و یا احیانا عدم مراعات هارمونی لازم در کارت رنگ ؛ موجب عیوبی از قبیل کاربرد نابجای رنگها در فرش و یاعدم هماهنگی لازم در رنگ آمیزی فرش خواهد بود که عیوبی جبران ناپذیر بوده و موجب افت کیفیت هنری و اقتصادی فرش بعمل آمده خواهد شد .
لازم به ذکراست این شیوه رنگ آمیزی بیشتردرآذربایجان معمول می باشد که البته بررسی محاسن و معایب آن مجال دیگری می طلبد ؛ نا گفته نماند که گاهی عمل کارت بندی ورنگ آمیزی توسط فردی دیگری غیر از طراح انجام می پذیرد .