مراحل تولید فرش - مراحل مختلف بافت قالی
مراحل مختلف بافت قالی
گره یا ریشه زدن
نحوه کشیدن یا رد کردن پود ضخیم
نحوه کشیدن یا رد کردن پود نازک
شیرازه یا کنار پیچ
نحوه ترمیم پارگی چله ها
پایین کشیدن قالی
بریدن و پایین آوردن قالی
گره یا ریشه زدن
گره یا ریشه زدن قالی یکی از امتیازاتی است که بافت قالی را از سایر دست بافتهای سنتی نظیر گلیم و جاجیم جدا می کند. ریشه زدن عبارتست از پیچیدن یا گره زدن نخ پشمی (خامه) و یا ابریشمی به دور دو چله (تارهای زیر و رو) به طریقی که اندازه دو سر این گره تشکیل یک پرز دولا را در قالی بدهد. دو شیوه متمایز و متداول برای گره زدن عبارتند از:
· گره زدن به روش فارسی: برای بافت گره فارسی ابتدا مقداری از خامه (نخ پشمی) را از جدا کرده و در حالی که چاقوی فارسی باف را به دست راست دارند، با دو انگشت شست و سبابه دست چپ سر خامه جدا شده را نگه داشته و سپس به وسیله سر انگشت سبابه دست راست یک جفت چله (زیر و رو) را جلو آورده و ضمن این که حدود 2 سانتیمتر از خامه بین انگشتان دست چپ بیرون آمده، آن را از پشت چله اول رد نموده، پس از خم کردن سر آن خامه از روی چله دوم به سمت پشت آن عبور داده و از مابین دو تار به سمت روی قالی جلو کشیده و کاملاً پایین می آورند. این کار با انگشت شست و سبابه دست راست صورت می گیرد. سپس به وسیله لبه کاردک سر نخ اضافه را می برند. زدن گره ابتدا کمی مشکل به نظر می رسد ولی به مرور چنان مهارت و تسلط پیدا خواهد شد که حرکت انگشتان به سرعت این کار را انجام خواهند داد. گره فارسی را گره نامتقارن نیز می گویند زیرا خامه به دور یک تار پیچیده شده است و نسبت به تار دیگر تقارنی ندارد.
· گره زدن به روش ترکی: برای گره زدن به روش ترکی معمولاً از قلاب قالیبافی استفاده می شود. ابتدا مانندروش فارسی خامه را از توپک گرفته و به دست چپ می گیرند (سر خامه میان دو انگشت سبابه و شست دست چپ قرار می گیرد) حال به وسیله قلاب که در دست راست است، یک تار زیر را به طرف جلو کشیده و با دست چپ سر خامه را از پشت آن می گذرانند. در این وضعیت سر خامه را با دو انگشت سبابه و شست دست چپ گرفته و ادامه نخ خامه را به کمک سایر انگشتان در کف همان دست مهار می شود. خامه ضمن این رفت و برگشت در حد فاصله دست چپ و تار زیر، زاویه ای را به وجود خواهد آورد که در رأس آن تار زیر قرار دارد. حال سر قلاب را از میان این زاویه به طرف تار رو که در سمت چپ تار زیر قرار دارد برده و آن را دور می زنند. سپس با سر قلاب قسمتی از خامه را که ضلع بالایی زاویه مذکور را تشکیل داده است گرفته و قلاب را به سمت عقب می کشند. با این حرکت سر خامه از پشت تار رو گذشته و از میان تار زیر و تار رو بیرون می آید. حال دو رشته نخ خامه را که میان دو تار ذکر شده قرار دارند گرفته و گره را پایین می کشند و اضافه نخ خامه را به وسیله لبه قلاب می برند. باید سعی شود سر نخ خامه به طریقی به دست گرفته شود (ضلع بالایی زاویه) که از یک سمت نیازی به بریدن خامه نبوده و تنها سر دیگر توسط لبه قلاب بریده شود تا در مصرف خامه صرفه جویی شود. همچنین دقت شود تا دو سر گره به یک اندازه بوده و یکی کوتاه و دیگری بلند نباشد. گره ترکی را گره متقارن نیز می گویند زیرا خامه به دور هر دو تار پیچیده شده و تارها نسبت به هم تقارن دارند.
نحوه کشیدن یا رد کردن پود ضخیم
برای پودکشی پود ضخیم به روش ترکی باف از سیخ پودکشی استفاده می نمایند. بدین شکل که در فاصله دم کار تا زیگزاک سیخ پودکشی را از سمت قلاب دار به آرامی، از کنار قالی به داخل چله ها ( بین چله های زیر و رو) عبور داده و سر پود را به قلاب سیخ درگیر نموده و سیخ را به عقب می کشند. با این عمل نخ پود از لابه لای چله های زیر و رو عبور نموده و عرض قالی را طی می نماید. سپس با دفه یا کرکیت که در دست دارند پود را بدون چین خوردگی به طرف پایین هدایت می نمایند. ابتدا به آرامی و بعد محکم به روی آن می کوبند و این عمل را در عرض چله انجام می دهند، به طوری که نخ پود روی تمام ریشه های یک رج دم کار قرار گیرد. توجه داشته باشید در مراحل اولیه کار حتماً باید نحوه کوبیدن طوری باشد که دم کار صاف بوده و کوتاه و بلند نباشد. همچنین سعی شود تیغه های دفه یا کرکیت به طور موازی با تارهای چله بالا و پایین بریده شود تا به تارها آسیب نرسد.
در بافت به شیوه فارسی به جای استفاده از سیخ پودکشی از انگشتان دست برای عبور پود استفاده می شود برای این کار ابتدا چوب هاف را بالا برده، فاصله دم کار با زیگزاک را زیاد کرده و پود ضخیم را از زیر زیگزاک و از بین تارهای زیر و رو به وسیله انگشتان دست عبور داده و با دفتین یا کرکیت آن را محکم می‌کوبند
نحوه کشیدن یا رد کردن پود نازک
برای پودکشی پود نازک ابتدا چوب هاف را به پایین کشیده تا زیگزاک چله ها به طور یک دست و یکنواخت به دم کار نزدیک شود. سپس نخ پود نازک را از بالای زیگزاک و لابه لای چله ها عبور داده و با گوشه دفه یا کرکیت آن را آرام آرام به زیر زیگزاک آورده و به خورد قالی می دهند. سر دیگر پود را که معمولاً با دست چپ آزاد می شود باید طوری رها باشد که به راحتی بر روی پود ضخیم بخوابد. سپس با زدن دفه یا کرکیت آن را کاملاً کوبیده تا در پشت قالی بین رجهای بافته شده فاصله نیافتد. توجه داشته باشید، چون نخ پود رو ظریف و نازک است و به طور مارپیچ از لا به لای تارهای چله می گذرد، کشش آن در هنگام پودکشی مهارت خاصی می خواهد، بنابراین باید دقت شود که نه زیاد آزاد باشد، زیرا به صورت اضافه در لابه لای چله ها قرار می گیرد و قالی پودنما می شود، و نه این که زیاد سفت کشیده شود چون نازک است و امکان دارد پاره شود. از این نظر باید در کشیدن و کوبیدن پود نازک دقت بیشتری به عمل آید.
پود نازک تمامی چله ها را دور زده و تارهای زیر و روی چله را که در اثر بافت هر رج نامنظم شده اند مرتب می نماید و باعث استحکام قالی می شود. پود نازک از پشت قالی کاملاً پیداست چون تمامی چله ها را دور می زند. رنگ پود نازک معمولاً به صورت رنگ آبی است ولی در بعضی از مناطق مانند اصفهان و نایین متناسب با رنگ زمینه قالی آن را رنگ نموده و مصرف می نمایند.
شیرازه یا کناره پیچ
بعد از بافت هر رج باید شیرازه یا کناره پیچ نیز به موازات قالی بافته شود. بافت شیرازه تا حدودی تارهای چله را مهار نموده و از گسیختگی آن جلوگیری می نماید. ضمناً در اطراف و حواشی قالی، ضمن پوشاندن سر پودها نظم و ظرافت خاصی می دهد. انواع شیرازه عباتند از:
شیرازه بافی متصل: برای بافت کناره پیچ (شیرازه بافی) چند رشته نخ خامه را که همرنگ ساده بافی و متن اصلی قالی می باشد به هم تابیده و به صورت گلوله کوچکی در می آورند. (یک گلوله برای شیرازه سمت راست و یک گلوله برای شیرازه سمت چپ). سر نخ گلوله را به 3 یا 5 رشته تار (برحسب اندازه و ظرافت قالی) که قبلاً در مرحله چله کشی برای شیرازه بافی در طرفین چله ها پیش بینی شده گره می زنند (معمولاً حدود 10 سانتیمتر به اندازه سر ریشه های قالی در ابتدا و انتها، سر آن را آزاد می گذارند) پس از هر نوبت پود دادن (ضخیم و نازک) گلوله را از تارهای شیرازه عبور داده و همراه سر پودها به صورت لوله ای یا حصیری پیچانده و محکم می کشند و این کار را در همه رجها تکرار می نمایند.
شیرازه بافی منفصل: در کناره پیچ منفصل پس از اتمام قالی، شیرازه بافی جداگانه انجام می شود. به این ترتیب که سر پودها بعد از هر رج بافت از دور چله های شیرازه طرفین قالی گذشته و به داخل قالی بر می‌گردد. بعد از تکرار چندین رج حدود 5 سانتیمتر سر یکی از پودها را به دو راست رو یا تسمه آهنی که برای این کار در طرفین دستگاه (بین قالی و راست روها) و برای جلوگیری از کجی قالی تعبیه شده پیچیده و به داخل قالی برگردانده می شود و این کار در تمام طول بافت قالی تکرار می شود. بعد از بافت کامل قالی سر پودهایی را که به راست روها و یا تسمه های طرفین بسته شده می برند و شیرازه مناسب با متن و ظرافت قالی جداگانه تهیه و به وسیله سوزن به کناره های قالی به نحوی می دوزند که حالت شیرازه متصل را پیدا نماید. شیرازه منفصل معمولاً در دستگاههایی که کوجی ندارند متداول است، مانند دستگاههای ترکی در منطقه آذربایجان. لازم به ذکر است که استحکام و کیفیت کناره پیچ متصل در عمل بهتر از نوع منفصل آن می باشد.