نام حشره کوچکی است بیضی شکل به اندازه عدس یا نخودشبیه به حشره « کفش دوز» که نام علمی آن «تاکوس» می باشد ، نوع ماده آن پرندارد اما نر این حشره بال دار است رنگش سرخ بوده و به مرور زمان سرخ تر می گردد قرمزدانه انواع گوناگون دارد که از جمله است « کرم مرمیلو»قرمزدانه لهستانی ،سیاه، نقره ای، قرمزدانه هندی، قرمزدانه مکزیکی.
نوعی قرمز دانه در بوته ای به نام «جیدار یا کاکتوس» تولید می شود قرمزدانه را پس از جمع آوری در دستگاه مخصوص به وسیله آب یا حرارت خفه می کنند و سپس در آفتاب یا کوره خشک می نمایند رنگهای معروف قرمزدانه که برای رنگ کردن پشم به کار می رود از آن تهیه می شود قرمزدانه در الکل، اتر، بنزین، آب که مقدار کمی اسید در آن ریخته باشند حل می شود قرمزدانه را درفارسی «کرم رنگرزان» نیز می نامند این حشره پس ازآماده شدن برای بهره برداری(70تا90) درصد«صمغ» و (2تا10) درصد ماده رنگی دارد.
قرمزدانه ا دیرباز در استانهای کرمان و خراسان به نام «لاک» یا«قرمزدانه لاکی» شناخته می شودو «لاکی» همان رنگی است که از قرمزدانه به دست می اید در قدیم این ماده رنگی از هندوستان وارد می شود اما پس از آمدن قرمزدانه مکزیکی و جزایر قناری که جنس آن بهتر است قرمزدانه هندی از رواج افتاد . قرمزدانه در هوای آزاد فاسد نمی شود و طول مدت نگهداری به قدرت رنگی آن لطمه نمی زند آب سرد مقداری از قرمزدانه را در خود حل می کند و آب گرم مواد چربی و رنگ آن را حل می نماید محلول آن پس از مدتی در اثر تأثیر اکسیژن هوا رسوبی پدیدار می کند این ماده به صورت گرد نرم، خمیر تهیه می شود.
قرمزدانه را با«بیکربنات پتاسیم، زاج سفید، قلع،مس. آهن» دانه میدهند این ماده دارای خاصیت چند رنگی جالبی است و از آن با دندانه های گوناگون رنگهای مختلف به دست می آید.
چون قرمزدانه در ایران گران قیمت است لذا سودجویان در آن تقلباتی می نمایند این تقلبات شامل افزایش وزن قرمزدانه از طریق مخلوط کردن آن با شن و گچ و گرد سرب انجام می گردد تشخیص مواد خارجی و میزان آن در قرمزدانه به دو گونه میسر است :
الف- آزمایشات شیمیایی مثلاً تأثیر اسیدها که رنگ آن را زرد می کند و رسوبی نیز به جای میگذارد یا زاج سیاه و سولفات مس هر دو بر روی قرمزدانه رسوب بنفش می دهد
ب- آزمایش فیزیکی و آن حل نمودن رنگ در آب است به دفعات و دورنمون محلول قرمز تا آنجا که قرمزدانه به کلی با آب از ظرف خارج می گردد و موادتقلبی در ته ظرف باقی بماند
قرمز دانه آمونیاکیgHErmezdaanah-eaamuniyaaki
چون رنگ قرمزدانه معمولی به وسیله اسیدها به مرورزمان زرد میشود ، به منظور جلوگیری از این تغییر رنگ آن را با مواد قلیایی از جمله آمونیاک تبدیل به ماده بنفشی می نماید که اسیدها برآن تأثیر نمی گذارند.
قرمزدانه خمیرgHermezdaanah-khamir
قرمزدانه را که به صورت گردمعمولاً وجود دارد برای آنکه بهتر در آب حل شود و حمل و نقل آن ساده تر گرددد ابتدا با افزودن مقداری آب به شکل خمیر در می آورندطرز تهیه خمیر قرمزدانه بدینگونه است که:
پودرآن را در آب حل می کنند ومدتی نگهداری می نمایند تا رسوب دهد و رسوب را به صورت خمیر جمع آوری می کنند.
قرمزدانه گردghermezdaanah-ejard
نگهداری قرمزدانه به صورت گرد بسیار ساده تر از انواع دیگر آن است زیر ا خوب بسته بندی می شود و کمتر فساد می پذیرد لذا تهیه و مصرف بدین صورت این ماده رایج می باشد طرز تهیه آن چنین است که قرمزدانه را خشک کرده و می سایند تا به صورت گرد درآیدبه هنگام مصرف بهتر است ابتدا آن را خمیر کنند سپس با حل نمودن خمیر در آب به مصرف برسانند.
قرمزدانه لاکیghermsdaanah-elaaki
این مایه رنگ به صورت لاک خشک فراهم می شود.
قره قروت gharajhurut
کشک سیاه،مایه غلیظترش مزه وسیاهی که در کار رنگرزی مصرف دارد این ماده معمولاً به جای «اسید لاکتیک» مصرف می شود.
توضیحی در مورد ماده رنگرزی قرمزدانه
قرمزدانه بهترین ماده رنگزای حیوانی است که به تنهایی،یا با ترکیب با رنگهای گیاهی ، انواع سایه روشنهای رنگی را ، به خصوص برای قالی بافی . از آن به دست می آورند(رنگ لاکی معروف در فرش ایران از این جمله است).
بشر از آغاز تاریخ با این حشره و موارد استفاه از آن آشنا بوده است و رنگ قرمزو خود واژه قرمز از این حشره گرفته شده است . عقیده براین است که در ایران بیش از دو هزارسال از این رنگ استفاده می کرده اند در کارگاههای سنتی ایران قرمزدانه را به دو نام شراب کش و نمک کش می شناسند در فرهنگ معین زیر مدخل «قرمز» چند نوع قرمزدانه آمده است :«قرمزدانه شراب کش : قرمز دانه ای که در شراب جوشیده کشته شده کشته شده باشد»و «قرمزدانه گچ کش : قرمزدانه ای است که به وسیله گردگچ کشته شده باشد»
این ماده در اصل حشره ای است به همین نام که معمولاً در گروهای بزرگ(حدود سیصد عدد) زندگی می کنند معروفترین آن قرمزدانه نپال و منطقه ای به نام(gacil)در مکزیک است که در اوایل قرن نوزدهم اسپانیاییها آن را در مکزیک پرورش می دادند و به نقاط دیگر صادر می کردند ولی درسال1810 نمونه زنده آن را روی درخت انجیر هندی واقع در باغ کشاورزی جزیره قناری گذاشتند جالب اینکه با تمام توجهی که مقامات محلی به عمل آوردند چون این حشره آفت گیاه انجیر هندی محسوب می شود. ساکنان بومی منطقه به آنها توجهی نکردند و تنها عده ای معدود به پرورش آن پرداختند در اواسط قرن نوزدهم وقتی که تاکستانها بر اثر هجوم آفتهای گیاهی از بین رفت تجارت قرمزدانه آنان را نجات داد واین امر باعث حیرت ساکنان جزیره شد.
شکل ظاهری آن تقریباً به نخودی فشرده شبیه است که اشتباهاً به آن کفش دوز می گویند غذای این حشره شیره گیاهانی است که روی آن زندگی می کند اما پس از مکیدن شیره گیاه از خود صمغی ترشح میکند که همان باعث مرگ حشره می شود پرورش این حشره در گذشته در جنوب ایران ، اهواز، کناره های خلیج فارس و بلوچستان مرسوم بود و جنوب ایران و به خصوص بلوچستان برای پرورش آن مناسب است در حال حاضر نیز این حشره به صورت وحشی و پراکنده پیدا می شود که در برخی از نواحی بومی از وجود آن برای رنگرزی استفاده می کنند در کتاب چگونه قالیهای شرق را بشناسیم آمده است:
« در هندوستان رنگ لاکی قرمز را از یک نوع اینگوم می گیرندبدین ترتیب که
حشره ای که زیر پوست درخت انجیر هندی زندگی می کند که به صورت اینگوم بر درخت می چسبد و از همین لعاب است که لاک می سازند و لاک قرمزدانه از آن تهیه می گردد در هندوستان این قرمز لاکی را کجیل یا لاک می گویند وبه احتمال قوی در ایران هم برای زمینه لاکی از همین رنگ استفاده می شود»
درهمین کتاب آمده است:
«در ترکیه حشره ای شبیه به ساس به رنگ قرمز تهیه میشود که آن را قرمزدانه ارمنی می گویند هردوی این حشرات از خانواده قرمزدانه محسوب می شوند و همان طور که اشاره شد این رنگ در تمام قالیهای شرقی و برخی دیگراز دست بافها مورد استفاده قرار می گرفته است بنابر کتب قدیمی این رنگ به وسیله اسکندر از هند وایران یونان قدیم برده شده است »
انواع قرمز دانه
قرمزدانه حشره ای است شبیه به کفش دوزکه اسم علمی آن gausse واز دسته hEMIPTRE است رنگ اصلی این ماده به نام اسید کارمنیک معروف است این حشره برحسب محل رشد و نمو به چندگروه تقسیم می شود:
قرمزدانه هندی. قرزمدانه لهستانی، قرمزدانه مکزیکی ، قرمزدانه ارمنی و قرمزدانه کرم ورمیلو( یونان و اسپانیا)
قرمز دانه هندی
این نوع حشره روی شاخه های درختی به نام انجیر هندی و عناب زندگی می کند و رشد ونمو و مرگش برهمین شاخه هاست به همراه همین گیاهان خشک و در داخل کوره پخته می شود و به همین سببب به خاطر وجود صمغ سلولزی رنگ آن کدر است و از سایر انواع پست تر.
قرمزدانه لهستانی
نوع دیگری از این حشره معروف به قرمزدانه لهستانی است . این نوع بیشتر ریشه گیاهی به نام سلرانتوس را، که درزمینهای شنی اروپای شرقی یافت می شود محل زندگی خود قرار می دهد اندازه آن به مقدار قابل ملاحظه ای از قرمزدانه ورمیلو کوچکتر است و تمام مراحل زندگی و تخم ریزی خود را در ریشه گیا ه می گذراند جمع آوری این نوع در ماه اردیبهشت و خرداد انجام می گیرد به این ترتیب که بوته را با بیلچه ای از خاک خارج می کنند و حشرات از ریشه گرفته می شودو بوته دوباره به جای خود بازگردانده می شود همچنین به وسیله حمام آب و بخار سرکه این حشره را جمع آوری می کنند کشور لیتوانی یکی از مراکز پرورش این حشره است.