دانلود مقاله آماده نمودن گیاهان داوریی قبل از خشک کردن

1-0-آماده نمودن گیاهان داوریی قبل از خشک کردن پس از جمع آوری اندامهای مورد نظر در زمان مناسب، آنها را برای خشک کردن آماده می نمایند.

نحوه آماده کردن گیاهان نه تنها سبب تسریع در خشک شدن آنها می شود بلکه در کیفیت خشک شدن نیز تأثیر مثبت دارد.

در این رابطه اضافاتی را که مد نظر نمی باشند جدا می سازند و اندامهای اصلی مورد نظر را به قطعات مناسبی تقسیم می نمایند.

با رعایت این نکته نه تنها انرژی کمتری برای خشک کردن اندامها مصرف می شود بلکه خشک شدن آنها را تسریع هم می کند .

در صورتی که اقدام به خشک کردن ریشه ها و یا ریزومها شود ( ریزوم سنبل الطیب ، ریشۀ سنبل ختایی .....

)، باید قبل از خشک کردن آنها را کاملاً شست، به طوری که از گل و لای پاک شود.

برای این کار بهتر است که اندامهای مذکور در ظروف آبکش مانند متحرّ کی قرار گیرند و سپس با فشار آب شستشو شوند.

ضرورتاً پوست ریشه ها را که فاقد مادّه مؤثّره می باشد نیز جدا می سازند ( مثال: ریشۀ گیاه صابونی ) بعد از آن اقدام به قطعه قطعه کردن ریشه ها ( به قطعات مناسب ) می کنند .

در صورتی که ریشه ها ضخیم باشند باید آنها را از ناحیۀ طولی به دو یا چهار قسمت تقسیم نمود ( مثال: ریشۀ شیرین بیان ).

چنانچه هدف صرفاً استفاده از برگهای گیاهان دارویی می باشد، به ویژه در مقیاس کم بهتر است به جای خشک کردن گیاه کامل، ابتدا برگهای تازه آنرا از سایر قسمتهای گیاه جدا و مستقلاً خشک نمود تا برگها پس از خشک شدن، بدون اضافات و دارای کیفیت بهتری باشند .

فرایندهای پس از برداشت گیاهان دارویی مقدمه وقتی از اندامهای مورد نظر یک گیاه دارویی بیشترین مقدار ممکن مواد مؤثّره استخراج گردد در واقع محصول دلخواه به بهترین وجه بدست آمده است.

از اینرو، زمانی باید اقدام به جمع آوری گیاهان دارویی نمود که اندامهای مورد نظر محتوی حدّ اکثر مقدار مادّه مؤثّر باشد.

مّواد مؤثّرۀ موجود در پیکر رویشی در مرحله گل زایی از مناسبترین کیفیت برخوردار خواهند شد؛ گلهای حاوی مّواد دارویی هنگامی که کاملاً باز می شوند از بیشترین مقدار مادّۀ مؤثّره برخوردارند.

میوه ها و بذور گیاهان داوریی وقتی کاملاً «رسیده» باشند از مقادیر فراوانی مادّه مؤثّرۀ برخوردار هستند.

مواد مؤثّرۀ موجود در اندامهای زیر زمینی گیاهان ( ریشه، ریزوم و......) در اواخر دوره رویشی به حداکثر مقدار می رسد .

اندام های دارویی مورد نظر (برگها، ساقه های جوان، گلها و ریشه ها و ...

) پس از جمع آوری از مقادیر فراوانی رطوبت برخوردارند.

وجود رطوبت، مناسب رشد قارچها و سایر عوامل بیماریزا می باشد.

به این دلیل نگهداری اندامهای جمع آوری شده را حتّی برای مدت بسیار کوتاه غیر مقدور می سازد .

این اندامها را طوری باید خشک نمود که بعداً بتوان بخوبی از آنها استفاده کرد .

در هر حال چون اندامهای جمع آوری شده را باید گاه برای مدّت نسبتاً طولانی انبار نمود ، و همچنین از آنجایی که واکنشهای بیوشیمیایی مضر و فاسد کننده صرفاً در اندامهای مرطوب انجام می پذیرد ، از اینرو ، خشک کردن اندامها ( به طور صحیح و مناسب) یک فرایند بسیار مهم تلقّی می شود .

پس از جمع آوری اندام ها، تمهیدات لازم روی آنها انجام می گیرد .

چون اندامهای جمع آوری شده پس از مدّتی تأخیر به کارخانجات مربوطه منتقل می شوند لذا تمهیدات مذکور تحت عنوان تمهیدات اوّلیه در مکان کاشت گیاهان دارویی خوانده می شود .

از مهمترین و در عین حال رایج ترین تمهیدات مذکور، عملیات خشک کردن اندمهای گیاهی (دارویی) جمع آوری شده است .

عملیات مربوط به استخراج اسانس نیز در برنامه های مربوط به استفاده از گیاهان دارویی جایگاه عمده ای دارد .

خشک کردن خشک کردن عبارت است از: کاهش مقدار رطوبت در اندامهای جمع آوری شده ، به طوری که بتوان بدون هیچ خطری آنها را برای مدّتی نگهداری نمود.

شکل 1-8 ، اندام وزمان لازم برای اینکار را نشان می دهد.

همانطور که در این منحنی مشاهده می شود خشک شدن اندام شامل دو مرحله کلّی می باشد : مرحله اول که با یک آمادگی مقدّماتی مختصر انجام می گیرد بسیار سریع است و مرحله دوم که مرحله خشک شدن کند نام دارد، از سرعت کمتری برخوردار است.

در مرحله اول تمام آب مکانیکی و مقداری از رطوبت پیوسته از گیاه خارج می گردد.

در مرحله دوم اندام، تنها حاوی مقدار کمی آب پیوسته است که به کندی از آن خارج می گردد.

در مرحله دوم در زمان مناسبی باید اقدام به خاموش کردن دستگاه نمود زیرا وجود مقادیر مناسبی رطوبت در اندام مورد نظر ضروری می باشد.

به طوری که در صورت خشک شدن کامل اندام، مواد مؤثّرۀ موجود در آن تغییر شکل یافته و در نتیجه کیفیت مواد مؤثّرۀ کاهش می یابد .

چنانچه میزان رطوبت موجود در اندامهای خشک شده کمتر از حدّ مطلوب باشد کیفیّت دارو را کاهش می دهد و در اینصورت ممکن است استخراج مواد مؤثّره ازنظر اقتصادی مقرون به صرفه نگردد.

شکل 1-8 ، منحنی مربوط به خشک شدن گیاه (4) مدت زمان لازم برای خشک کردن به وضعیت دما و وضعیّت دستگاه تهویه بستگی دارد.

در صورتی که هوای مورد استفاده برای خشک کردن گرمتر باشد و دستگاه تهویه هم تندتر کارکند عمل خشک کردن سریع تر صورت می گیرد.

از آنجایی که گیاهان دارویی عمدتاً نسبت به درجه حرارتهای بالا حساس اند و به این سبب تغییراتی در مواد مؤثّرۀ آنها پیدا می شود .

لذا ، معمولاً از درجه حرارتهای بالا برای خشک کردن آنها استفاده نمی شود .

چنانچه از درجه حرارتهای بسیار بالا و همچنین تهویه های سریع برای خشک کردن اندامها استفاده شود آب موجود در قسمتهای خارجی به سرعت خارج می گردد ولی رطوبت قسمتهای میانی اندام، قادر به خروج نمی شود و در همانجا باقی می ماند که در این حالت قسمتهای خارجی اندام به صورت قهوه ای و برشته درمی آید و رطوبت موجود در قسمتهای میانی آن سبب تجزیه و فاسد شدن مواد مؤثّرۀ موجود می گردد .

دستگاها و روشهای مورد استفاده برای خشک کردن گیاهان دارویی برای خشک کردن اندامهای مختلف گیاهان دارویی از دو روش طبیعی و مصنوعی استفاده می شود.

استفاده از روش طبیعی از قدیم الایّام مرسوم بوده و از ساده ترین روشها می باشد .

به طوری که پس از جمع آوری محصول با برخورداری از آفتاب در همان محل کاشت، اندامهای گیاهی مورد نظر را خشک می سازند.

در خشک کردن به روش مصنوعی از دستگاههای مخصوص «خشک کن» بهره می برند.

خشک کن های مذکور برحسب میزان درجه حرارت و وضعیت تهویه به سه دسته دارای جریان هوای خنک ، جریان هوای گرم و جریان هوای داغ تقسیم می شوند و هر سه دسته در خشک کردن گیاهان دارویی مورد استفاده قرار می گیرند .

روش طبیعی این روش متکی به تابش آفتاب است و تغییرات اقلیمی، رطوبت زیاد و همچنین بارندگی سنگین مناسب اجرای این روش نمی باشد و برای جلوگیری از زیانهای حاصله از عوامل نامناسب مذکور، در اطاقها یا سالن های مخصوصی اقدام به خشک کردن اندامها می کنند.

برای خشک کردن گیاهان در مقیاس وسیع کاشت، سالنها و مکانهای بزرگ و مناسبی مورد نیاز می باشد.

در صورتی که اندامها به ضخامت زیاد روی هم قرار گرفته باشد باید متناوباً آنها را زیر و رو نمود.

از اینرو توصیه می گردد که گیاهان را با ضخامت کم روی طبقات مخصوصی (توریسمی) که دارای سوراخهای مناسبی می باشد قرار داد.

زیرا در این صورت نیازی به برهم زدن اندامهای گیاهی (که سبب خرد شدن و کاهش کیفیّت دارو می شود) نخواهد بود و جریان هوا به سهولت می تواند از زیر و روی طبقات عبور کند و اندامهای مورد نظر به صورت مطلوب و یکنواخت خشک شوند.

چنانچه اندامهای گیاه با مقدار و تراکم مناسب بر روی طبقات مذکور قرار گیرند، پس از خشک شدن کیفیّت مطلوب خود را حفظ خواهند کرد.

در این رابطه توصیه می شود که در هر متر مربع طبقات تور سیمی، به اندازه 5 ر0 کیلوگرم گل تازه یا 1 تا 2 کیلوگرم برگ تازه یا 2 تا 5 و2 کیلوگرم پوست و ریشه تازه پخش گردد .

روش مصنوعی همانطور که بیان گردید خشک کردن اندامها به طور طبیعی ممکن است با تغییر اوضاع جوّی معّطل بماند و این کار تا چند هفته به تأخیر انجامد و یا تغییر اوضاع جوّی سبب بروز زیانهایی به محصول گردد.

در اینصورت استفاده از روشهای مصنوعی ضرورت می یابد.

استفاده از روشهای مصنوعی به منظور خشک کردن اندامهای گیاهان ممکن است از چند دقیقه تا چند ساعت به طول انجامد.

در این روشها اساس کار برپایه وجود هوای گرم و وجود دستگاه تهویه که سبب جابجایی هوای گرم می شود، قرار دارد.

استفاده از این روش نیاز کمتری به نیروی بدنی و کارگر زیاد دارد (زیرا در اینجا نیازی به زیرورو کردن اندامها و جابجایی طبقات نیست!).

تأثیر خشک کردن بر گیاهان دارویی خشک کردن سبب بروز تغییراتی در اندام مختلف گیاهان می گردد.

یکی از تغییرات همه و آشکار، کاهش آب موجود در اندام و در نتیجه کاهش زیاد وزن آن می باشد.

کاهش وزن ناشی از خشک شدن، در اندامهای مختلف یکسان نیست.

مسئولین مربوطه برای محاسبات اقتصادی همواره باید میزان تقریبی نسبت وزن تازه به خشک اندام را بدانند تا در تصمیم گیری های مربوط به میزان مورد نیاز تولید بتوانند محاسبات لازم را انجام دهند.

بررسیها نشان می دهد که برای به دست آوردن یک کیلو گرم وزن خشک از اندامهای مختلف به ترتیب 5 تا8 کیلوگرم گل تازه، 5 تا 6 کیلوگرم برگ تازه، 4 تا 5 کیلو گرم شاخه دارای برگ وگل ، 3 تا 4 کیلوگرم ریشۀ تازه و 2 ر1 تا 5 ر1 کیلوگرم میوۀ تازه مورد نیاز است.

کاهش جدی آب سبب بروز واکنشهایی (غیرمفید) در مواد مؤثّرۀ گیاهان می گردد.

به طوری که بر کیفیت و کمیّت مواد مؤثّره تأثیر می گذارد.

ولی، در صورتی که از روشهای علمی مناسب برای خشک کردن اندامها استفاده شود، تغییرات جدّی نامطلوبی در مواد مؤثّره حاصل نخواهد شد.

ولی چنانچه از روشهای نامناسب (نظیر درجه حرارت زیاد) استفاده شود باعث تجزیه مواد مؤثّره می گردد.

همانطور که اشاره شد خشک کردن نیز سبب تغییراتی در اجزاء تشکیل دهندۀ مادّه مؤثّرۀ گیامان می گردد.

به طوری که میزان گلیکوزیدهای محرّک قلب در برگهای «گل انگشتانه» پس از خشک شدن افزایش می یابد.

پوست تازه گیاه «سیاه توسه» به واسطه وجود برخی ترکیبات شیمیایی مذکور تجزیه شده و مادّه گیاهی مسهل و ملیّن می گردد.

از مثالهای دیگر می توان از شابیزک نام برد.

برگهای تازه این گیاه حاوی مقادیر فراوانی آلکالوئید «هیوسیامین» است که پس از خشک شدن به «آتروپین» تغییر شکل می یابد.

به طور کلی خشک شدن باعث تغییراتی در، مزه، بو ورنگ اندام می گردد و اندام گیاه خشک شده برای عرضه مواد به بازار از نظر خصوصیات مذکور باید مورد آزمایشهای متعدّد تعیین کیفیّت قرار گیرد و در صورت تأیید به بازار عرضه شود.

استخراج اسانس ها استخراج اسانس ها مواد معطّرۀ موجود در گیاهان ، که قسمت اعظم آن را «اسانس» ها تشکیل می دهند از ترکیبات بسیار متفاوتی برخوردارند.

به همین نظر استخراج آنها از گیاهان به یک صورت انجام نمی گیرد و برای استخراج هر یک باید از روش مناسب خاصّ خود استفاده نمود.

به طور کلی سه روش برای استخراج مواد مذکور وجود دارد که عبارتند از: تقطیر گیاه با آب و بخار، استخراج مواد به وسیله حلاّلهای شیمیایی، فشردن گیاه در حرارت معمولی .

اسانس ها عمدتاً از ترکیب ترپنوئیدی یا از ترکیبهایی که منشأ ترپنی دارند تشکیل شده اند.

امّا برخی از اسانس ها نیز وجود دارند (نظیر اسانس پیاز و سیر یا اسانس خردل ) که از ترکیبات گوگرد دار حاصل شده اند .

و بعضی دیگر هم از موادّی نظیر فنل ها، آلدئیدهای معطر و کومارنیها به وجود آمده اند(9).

ترپن ها موادی هستند به فرمول کلّی 16 H 0 1 C که از واحدهای ساختمانی «ایزوپرن» ساخته شده و ممکن است به صورت خطّی یا حلقوی باشند.

در گیاهان پنج اتم کربن به عنوان موادّ شیمیایی اوّلیه برای سنتز اینگونه مواد به کار می رود.

که برحسب تعداد و چگونگی اتصال اتمهای کربن به یکدیگر موادّ شیمیایی مختلف نظیر ترپن ها (با ده اتم کربن)، سزکوییترپن ها (باپانزده اتم کربن)، دی ترپن ها (بابیست اتم کربن) را بوجود می آورند.

وجود اکسیژن در ساختمان شیمیایی این مواد سبب بوجود آمدن مشتقات مختلفی از آنها می شود.

یعنی برحسب اینکه اتم اکسیژن در کدام بخش از مولکول هر یک از مشتقات مذکور قرار گیرد، موادی چون: الکلها، استرها، آلدئیدهاو کتونها تشکیل می شود.

معمولاً مجموعه ای از ترپنوئیدهای مختلف، اسانس یک گیاه یا اندام گیاهی را می سازند .

لذا، هر ماده ترپنی نقطه جوش متفاوتی دارد.

به طوری که مثلاً ترپن هیدروکربورها از نقطه جوش معادل 160 تا 180 درجه، ترپن الکلها 200 تا 230 درجه، سزکوئی ترپن ها و مشتقّات آنها از نقطه جوشی معادل 260 ت 290 درجه برخوردار هستند.

اسانس ها بسته به ماهیّت مجموعی خود معمولاً از بو و طعم خاصّی برخوردارند و در دماهای معمولی (درجه حرارتهای کمتر از 100 درجه سانتیگراد) تبخیر می شوند.

شدت تبخیر بستگی به فشار بخار و درجه حرارت محیط دارد.

اسانس ها معمولاً در آب غیر محلول اند یا به سختی در آب حل می شوند ولی در ترکیبات آلی شیمیایی نظیر بنزول، گزیلول به خوبی حل می شوند(2).

وزن مخصوص اسانس ها معمولاً از آب کمتر است و بندرت ممکن است وزن مخصوص اسانس حاصله از برخی از گیاهان از وزن مخصوص آب بیشتر باشد.

شدت انتشار اسانس در فضا بستگی به کییفیّت اسانس، فشار هوا و دمای محیط دارد.

مثلاً اگر درجه حرارت محیط بالا باشد ذرات اسانس با شدت بیشتری در محیط پراکنده می شوند.

در این حالت، می توان بوی تند آنرا احساس نمود .

2-12- فرایند پس از برداشت امروز کلید توسعه بسیاری از بازارهای فرآورده های گیاهان دارویی و اسانسها، گسترش صنعت فرآوری این گیاهان با روشهای صحیح خشک کردن و استخراج مواد مؤثر است.

بطوریکه کشورهای پیشرفته نظیر انگلیس و امریکا به این مهم توجه کافی مبذول داشته و تلاشهای زیادی به منظور تهیه تسهیلات جدید فرایند سازی نظیر خشک کن های پیشرفته، دستگاههای جدید استخراج نظیر دستگاه استخراج به روش سیال فوق بحرانی اعمال داشته اند.

2-12-1- خشک کردن از مهمترین و در عین حال رایج ترین فرایندهای پس از برداشت عملیات خشک کردن اندامهای گیاهان دارویی است.

خشک کردن عبارت است از کاهش مقدار رطوبت در اندامهای جمع آوری شده، به طوری که بتوان بدون هیچ خطری آنها را برای مدتی نگهداری نمود.

ازآنجا که واکنشهای بیوشیمیایی مضر و فاسد کننده صرفاً در اندامهای مرطوب انجام می پذیرد، خشک کردن اندامها به طور صحیح و مناسب یک فرایند بسیار مهم تلقی می گردد(5).

خشک کردن سریع جهت حفظ رنگ اصلی گیاه ، کاهش فساد قارچی ، کاهش یا توقف فعالیتهای آنزیمی که موجب تجزیه مواد مؤثره گیاهان دارویی می گردد و نیز برای تولید مواد باتراکم بیشتر جهت حمل ونقل ضروری است(98).

روش خشک کردن به میزان و نوع رطوبت در اندام گیاه (از نظر پیوند شیمیایی) بستگی دارد.

رطوبت از نظر پایه های شیمیایی ممکن است به صور مختلف زیر وجود داشته باشد : رطوبت شیمیایی : این رطوبت به رطوبت مولکولی نیز معروف می باشد.

انرژی پیوند مولکولهای آب در این نوع رطوبت بسیار زیاد و مستلزم متلاشی کردن مولکولها برای خارج کردن این نوع رطوبت است .

در خشک کردن اندام ها عموماً خارج کردن این نوع رطوبت امکان پذیر نمی باشد .

رطوبت فیزیکی – شیمیایی : این رطوبت بر حسب میزان انرژی پیوندهای مولکولی به دو نوع رطوبت چسبنده و رطوبت آغشته تقسیم می شود .

انرژی موجود بین پیوندهای آب چسبنده بسیار زیاد است و هنگام خشک کردن بسادگی نمی توان آن را از اندام مورد نظر خارج نمود .

در حالی که آب آغشته به سطح خارجی سلّول انرژی پیوندی کمتری دارد وساده تر نیز خارج می شود .

رطوبت مکانیکی : این نوع رطوبت توسط لوله های موئین گیاهان از محیط اطراف جذب گشته و در گیاه ذخیره می شود .

مقدار رطوبت مکانیکی بستگی به اختلاف غلظت بین اندام مورد نظر و محیط خارج دارد و نقش درجۀ حرارت در خروج این نوع رطوبت بسیار مهم است .

دو فاکتور مذکور (اختلاف غلظت و درجه حرارت) تقش عمده ای در کاهش رطوبت اندامها ایفا می کند .

به طوری که ، تحت تأثیر این دو فاکتور رطوبت از اماکنی که مقدار رطوبت در آن بالا ست به طرف اماکن خشک تر حرکت می کند .

منظوراز خشک کردن ، عموماً خارج نمون رطوبت پیوسته ومکانیکی از درون آن اندامها می باشد .

سرعت خارج شدن آب موجود در اندام به مقدار رطوبت محیط و میزان درجه حرارت آن بستگی دارد .

فاکتورهای محیطی یاد شده (میزان رطوبت و مقدار دما) هر دو همزمان بر اندام گیاه مؤثّر می باشند .

هنگام خشک کردن اندامهای جمع آوری شده ، رطوبت همواره از توده های متراکم تر به توده های کم تراکم حرکت می کند .

همچنین در صورتی که گیاهان به طور یکنواخت پخش نشوند و به طور یکنواخت تحت تأثیر درجه حرارت قرار نگیرند رطوبت از توده های گرم تر به توده های خنک تر منتقل می شود.

بنابراین درجه حرارت لازم و مدّت زمان اثر آن، برای خشک کردن اندامهای گیاه همواره باید با توجه به کمیّت و کیفیّت رطوبت درون آن تنظیم شود.

شکل 2-12-1-1 رابطه بین سرعت خشک شدن اندام و زمان لازم برای این کار را نشان می دهد.

همانطور که در این منحنی مشاهده می شود خشک شدن اندام شامل دو مرحله است : مرحله اول که پس از یک آمادگی مقدماتی مختصر انجام می گیرد بسیار سریع است و مرحله دوم که مرحله خشک شدن کند نام دارد، از سرعت کمتری برخوردار است.

در مرحله اول تمام آب مکانیکی و مقداری از رطوبت پیوسته است که به کندی از آن خارج می گردد.

در صورت استفاده از دستگاههای خشک کن، در مرحله دوم(خشک شدن کند)، در زمان مناسبی باید اقدام به خاموش کردن دستگاه نمود زیرا وجود مقادیر مناسبی رطوبت (حدود ده تا 14 درصد) در اندام مورد نظر ضروری می باشد.

در صورت خشک شدن بیش از حد اندام، مواد مؤثرۀ موجود در آن تغییر شکل یافته و در نتیجه کیفیت آن کاهش می یابد.

چنانچه میزان رطوبت موجود در اندامهای خشک شده کمتر از حد مطلوب باشد کیفیت دارو را کاهش می دهد و در این صورت ممکن است استخراج مواد مؤثره از نظر اقتصادی مقرون به صرفه نگردد.

سرعت خارج شدن آب موجود در اندام به مقدار رطوبت محیط و میزان درجه حرارت آن بستگی دارد(5).

از آنجایی که گیاهان دارویی عمدتاً به درجه حرارتهای بالا حساس اند و به این سبب تغییراتی در مواد مؤثره آنها پیدا می شود لذا معمولاً از درجه حرارتهای بسیار بالا و تهویه های سریع برای خشک کردن اندامها استفاده شود آب موجود در قسمتهای خارجی به سرعت خارج می گردد ولی رطوبت قسمتهای میانی اندام، قادر به خروج نمی باشد و در همانجا باقی می ماند که در این حالت قسمتهای خارجی اندام به صورت قهوه ای و برشته در می آید و رطوبت موجود در قسمتهای میانی آن سبب تجزیه و فاسد شدن مواد مؤثره موجود می گردد.

درجه حرارت خشک کردن بسته به نوع ماده مؤثره متفاوت است به عنوان مثال درجه حرارت مناسب برای خشک کردن اندامهای حاوی اسانس 40 ت 50 درجه سانتیگراد است(5).

شکل 2-12-1-1- منحنی مربوط به خشک شدن گیاه مهمترین نکاتی که هنگام خشک کردن گیاهان دارویی باید رعایت نمود، شامل نکات زیر است : معمولاً اندامهای مختلف گیاهان پس از جمع آوری حاوی مقادیر فراوانی رطوبت ( بین 60 تا80 درصد) می باشند.

فعالیّتهای فیزیولوژیکی اندام گیاهان پس از جمع آوری کاملاً متوقّف نمی شود.

بلکه اندامهای مذکور در این حالت نیز دارای نوعی فعالیّت کند و بطئی هستند که به متابولیسم حالت ضعف موسوم است .

از اینرو، اگر گیاهان جمع آوری شده برای مدّت نسبتاً طولانی انبار گردند رطوبت موجود در آنها سبب بروز صدمات جبران ناپذیر بیولوژیکی، باکتریایی، قارچی، آنزیمی می گردد.

به علاوه با انجام واکنشهای اکسیداسیون و امثال آن تغییراتی در رنگ و بو و طعم و به طور کلی کیفیّت محصول وارده می شود و به نحو بارزی مواد مؤثّرۀ آنها کاهش یا دگرگونی می یابد .

از اینرو مهمترین مسئله پس از جمع آوری محصول، خارج نمودن آب موجود در آنها به نحو مطلوب است.

اگر گیاهان به صورت دم کردنی یا ادویه ای مورد استفاده قرار می گیرند باید هنگام خشک کردن آنها کاملاً متوجّه بود که هیچگونه تغییری در مزه، رنگ و بوی آنها ایجاد نشود.

به طور کلی در خشک کردن گیاهان دارویی سه فاکتور مهم و اساسی همواره باید مدّ نظر باشد.

یکی، عدم تغییر در میزان مواد مؤثّرۀ موجود در گیاهان، دیگر عدم تغییر در صفات خارجی نظیر رنگ وبوو طعم و...

عدم تأثیر نامطلوب اقتصادی برمحصول.

گیاهان دارویی پس از خشک شدن باید در حدود 10 تا 14 در صد رطوبت باقی داشته باشند.

با وجود این مقدار رطوبت، می توان اقدام به نگهداری گیاهان حتّی برای مدّت نسبتاً طولانی نمود، بدون اینکه به مواد مؤثّره و دیگر خصوصیّات گیاهان آسیب جدّی وارد شده باشد .

رطوبت کمتر از حدّ ذکر شده (خشک شدن شدید گیاه) نه تنها موجبات کاهش اثر دارویی مواد گیاه را فراهم می آورد، بلکه داشتن چنین داروهایی از نظر اقتصادی نیز مقرون به صرفه نخواهند بود.

مقدار بیش از حدّ رطوبت نیز احتمال کپک زدن گیاهان و عوارض تبعی دیگر را در آنان افزایش می دهد.

از آنجایی که اندامهای خشک شده شدیداً جاذب الرّطوبه می باشند، از اینرو برای نگهداری همواره باید از اماکن کاملاً خشک استفاده نمود.

هنگام خشک گردن اندام گیاهان دارویی موارد زیر را همواره باید مدّ نظر داشت: درجه حرارت مطلوب برای خشک کردن اندامهایی که حاوی اسانس می باشند 40 تا 50 درجه سانتیگراد می باشد .

استفاده از درجه حرارتهای بیشتر سبب کاهش محصول اسانس به نحو چشمگیری می گردد .

آلکالوئیدها در مقابل درجه حرارت از حسّاسیت کمتری برخوردار می باشند.

درجه حرارت مناسب برای خشک کردن آن دسته از اندامهایی که حاوی آلکالوئید می باشند 60 تا 70 درجه سانتیگراد است(برای خشک کردن بعضی اقلام چون : تاتوره و تاجریزی و پروانش صغیر از جریانهای هوای داغ نیز می توان استفاده نمود).

درجه حرارت مطلوب برای خشک کردن اندامهایی که گلیکوزید می باشند حدود 50 تا 60 درجه سانتیگراد ذکر شده است.

درجه حرارت مطلوب برای خشک کردن اندامهای حاوی ویتامین حدّ اکثر 80 درجه سانتیگراد گزارش شده است .

استفاده از درجه حرارتهای بیشتر از 80 درجه سانتیگراد سبب تجزیه ویتامین ها می گردد.

همچنین درجه حرارتهای بیش از 80 درجه سانتیگراد سبب تجزیه کلروفیل و تغییر رنگ طبیعی آنها به رنگ قهوه ای می شود .

2-12-1-1- روشهای خشک کردن گیاهان دارویی انتخاب روش مناسب خشک کردن اندامهای گیاهی از موارد مهم در فرآوری گیاهان دارویی است.

استفاده از روش نامتاسب می تواند منجربه از بین رفتن اندام گیاهی یا از بین رفتن کل مواد مؤثره موجود در آنها شود.

میزان و زمان حرارت نیز در خشک کردن گونه های دارویی به ویژه گونه های اسانس دار قبل از انبارداری بسیار مهم می باشد.

از طرفی دیگر روش خشک کردن بر کیفیت ظاهری گیاهان دارویی نیز اثر دارد.

به طور مثال در روش نامناسب خشک کردن برگهای سبز به قهوه ای و یا سیاه تغییر رنگ می دهد و کیفیت ظاهری و بازار پسندی گیاه دارویی کاهش می یابد(161).

خشک کردن اندامهای مختلف به یکی از دو روش طبیعی یا مصنوعی انجام می گردد(98 و5 ).

برای خشک کردن اندامهای مختلف گیاهان دارویی از دو روش طبیعی و مصنوعی استفاده می شود.

2-12-1-1-1- روش طبیعی یا در هوای آزاد استفاده از روش طبیعی از قدیم الایام مرسوم بوده و از ساده ترین روشها می باشد.

در این روش از گرمای مصنوعی استاده نمی شود و خ9شک کردن در شرایط سایه یا آفتاب، در هوای آزاد و یا اطاقها و سالنهای مخصوص صورت می گیرد.

به منظور خشک کردن در هوای آزاد بهتر است از نرده ها و پایه های خشک کن استفاده شود.

این نرده ها و پایه ها امکان رسیدن همه جانبه جریان هوا را به محصول می دهند.

به منظور تسریع فرایند خشک کردن باید اندام گیاه مورد نظر را به صورت لایه های نازک به شکلی بگستراند که در معرض جریان همه جانبه هوا قرار گیرد.

البته اندامهای گونه های اسانس دار نباید به طور مستقیم در معرض تابش آفتاب قرار گیرند زیرا نور خورشید اغلب رنگ محصولات و مواد تشکیل دهنده آنها را تغییر می دهد لذا اندامهای گیاهان اسانس دار به استثنای بعضی ریشه ها باید در سایه خشک شوند(5).

خشک کردن در سایه باید به گونه ای انجام گیرد که رنگ گیاه تغییر نکند.

برای این منظور باید از سالنهای سرپوشیده با قفسه بندی مناسب استفاده کرد.

این محوطه ها باید تمیز، نورگیر و گرم باشد.

پنجره های انبار را باید در ایام غیر بارانی باز گذاشت تا جریان هوا برقرار گردد و گیاهان سریعتر خشک شوند.

برای جلوگیری از نفوذ نور شدید باید از پرده های مشبک که تقریباً مانع از نفوذ نور می شوند ولی از جریان هوا ممانعت نمی کنند، استفاده شود.

انواع گیاهان با کاربردهای مختلف را باید جدا از هم پهن و خشک نمو د.

به هنگام استفاده از نرده های خشک کن بر روی هر یک از طبقه ها فقط یک نوع گیاه دارویی قرار گیرد.

1-3-6 .

انواع نرده ها یا طبقات خشک کن الف – طبقه های روی هم انباشته: در این نوع ، طبقهای خشک کن روی هم انباشته شده اند.

ب- طبقه های پایه دار: در این نوع ، طبقهای خشک کن با پایه مخصوص روی هم قرار می گیرند.

ج- طبقه های معلق: در این نوع، طبقهای خشک کن روی یکدیگر آویخته می شوند.

از طبقه های روی هم انباشته، که طبقه های خشک کن آنها با هم فاصله اندکی دارند (فاصله عمودی 10 تا 15 سانتیمتر)، فقط از فضایی که توزیع گرما در آنجا بخوبی صورت می گیرد و ضمناً بادگیر بوده و بادگیرهای آن دریچه های قابل تنظیم داشته باشد، می توان استفاده کرد.

البته بندرت چنین شرایط مناسبی در فضای زیر شیروانها وجود دارد.

طبقه های پایه داری که طبقه های خشک کن آنها روی نرده ای چوبی قرار می گیرد، برای فضای خشک کن کمکی ، خوب و مناسب است.

برای آنکه بتوان طبقه های خشک کن را براحتی بیرون کشیده و سرویس نمود، آنها را به نرده ها آویخته و یا روی نرده ها قرار می دهند، به طوری که هر یک از طبقه ها را بتوان جداگانه درآورده، به جای خود آویخت ویا بیرون کشیده وبه جای خود بازگرداند.در فضای زیر شیروانی می توان به آسانی نرده ای پایه دار را به تیرکهای ساختمان محکم کرد.

نرده های معلق که طبقه های آنها عمودی بر روی هم آویخته شده اند به ویژه برای استفاده زیر شیروانیها مناسب می باشند.

نرده های معلق از لحاظ مقدار مصالح نیز بسیار با صرفه اند، زیرا فقط باید طبقه های خشک کن آنها را ساخت.

برای آویختن طبقه های خشک کن، از سیمهای آهنی 5/1 میلیمتری با روکش مسی استفاده می شود.

سیم را به تیرکهای آزاد ساختمان بسته و سپس در قسمت باریک چهار گوشه هر طبقۀ خشک کن، یک میخ قلابدار می کوبند و به چهار قطعه سیم مساوی، در فواصل 25 سانتیمتری از هر قاب گره ای می زنند.

البته بهتر است، روی هر سیم یک گره بیشتر از تعداد طبقه های آویخته شده زد تا بعدها به هنگام خشکاندن بتوان به دلخواه هر یک از طبقهای خشک کن را در سطحی بالاتر یا پایین تر آویزان نمود.

طبقه های خشک کن را می توان به وسیله قلابهای ساده به گره سیمهای آهنی آویزان نمود.

شیوه گره زدن به این صورت است که سیم را روی میخی یا پیچ گوشتی قرار داده و با انبردست آن را به دور میخ یا پیچ گوشتی می چرخانند.

2-3-6.

برپا کردن یا برقرار کردن نرده های خشک کن نرده های خشک کن را در فضای خشک کن به شیوه ای مستقر می سازند که از گرما و هوای خشک کن حداکثر استفاده به عمل آید.

نرده های خشک کن نباید در گوشه ای خفه و دور از جریان هوا قرار داده شوند.

همچنان که نباید در کوران شدید هوا نیز قرار گیرند، چرا که این امر از پخش شدن محصول جلوگیری می نماید.

اگر جریان هوا در میان نرده های روی هم انبار شده، ضعیف باشد، به طوری که هوای مرطوب روی محصول خشک کردنی ثابت بماند، باید با قرار دادن قطعاتی چوبی در زیر هر یک از طبقهای خشک کن، آنها را به شکل مورب درآورده تا جریان هوا بهبود یابد.

برای کج کردن نرده های آویزان از گرۀ بالایی استفاده می شود.

بدین طریق که یکی از قسمتهای باریک طبقه خشک کن را به گره بالاتری می آویزند.

در نرده های پایه دار با طبقه های خشک کن متحرک، تیرک چوبی را که از آن به عنوان ریل لغزنده استفاده می شود، باید مورب کار گذاشته شود.

با قرار دادن قطعه ای چوب در زیر طبقه های خشک کن روی نرده ها، می توان طبقه ها را به صورت مایل درآورد.

3-3-6.

چگونگی ساخت نرده ها برای ساختن طبقهای خشک کن، چهار باریکۀ چوب را به صورت یک مستطیل چوبی در آورده و به هم میخ می کنیم.

سپس مصالح روکش را به میخ های سر پهنی که روی لبۀ بلند باریکه های چوبی کوبیده شده، محکم می بندیم تا طبقه های خشک کن از حالت عادی خارج نشود.

سطح مفید یک طبقه خشک کن، معمولاً حدود 1 الی 2 متر مربع می باشد.

طبقه های خشک کن بزرگتر از اینه اندازه غیر قابل استفاده و کوچکتر از آن نیز غیر اقتصادی هستند.

هر چه طبقه خشک کن بزرگتر باشد، به همان اندازه نیز باید از قطعات چوبی محکمتر استفاده شود.

در نرده های معلق، چوب طبقه ها باید قویتر از چوب طبقه نرده های روی هم انباشته شده و پایه دار باشد .

برای نرده های آویزان با طبقه های خشک کن به بزرگی 2×1 متر، تخته هایی به ضخامت 5×5 سانتیمتر یا 5/2×5/2 سانتیمتر در صورتی قابل استفاده می باشد که در وسط طبقه، تخته ای با همان ضخامت به صورت مورب قرار داده شود.