مقدمه
تیره نعنا دارای صفات و اختصاصاتی بسیار با اهمیت است . اختصاصات مزبور به قدری روشن و قابل تشخیص اند که این تیره را باید از اولین تیره های مشخص شناخته شده توسط گیاهشناسان دانست. ساقه این گیاهان معمولاً ایستاده و مقطع آنها چهارگوش است. برگهای آنها متقابل و گلهایشان در گرزنهای متراکم ، غالباَ به صورت کروی و گویچه ای مجتمع هستند. صفاتی مانند: 2.3 طول جام امتداد دارند. داشتن نافه چهارپرچمی و دی دینام و همچنین مادگی دو برچه ای و دو تخمکی که هر خانه آن بر اثر دیواره بندی ثانوی به دو خانه کوچکتر تقسیم می شود. هر یک محتوی یک تخمک است. و بالاخره جدا شدن این خانه ها از یکدیگر به صورت چهارمریکارپ یا فندقه (تتراکن) و نیز دارا بودن کرکهای ترشح کننده ویژه ومحتوی اسانس از صفات بارز این تیره به شمار می آیند.
تیره نعنا دارای 187 جنس و 3000 گونه است که از آن میان باید از 500 گونه سالویا و 250 گونه هیپتیس ،2000 گونه استاکیس و بالاخره 100 گونه توکریوم (مریم نخودی) نام برد.
گونه های این تیره تقریباَ در سراسر جهان پراکنده اند و به طور خاصی در مناطق مدیترانه ای تجمع دارند. آویشن کوهی ( تیموس) رزمارینوس (رومان یا رومارین) و بالاخره سالوی طبی از گیاهان اصلی رویشهای سواحل مدیترانه ای اروپا هستند.
در بخش اول این تحقیق سعی بر آن شده که به بررسی کلی خانواده نعنا بپردازد.
در بخش دوم به بر رسی
آویشن (تیموس)
پرداخته شده است.
و همچنین در بخش سوم به بررسی
آویشن شیرازی (Zataria multiflora)
پرداخته شده است.
بخش اول
اختصاصات عمومی تیره نعنا
اختصاصات عمومی تیره نعنا
¥ اختصاصات ریخت شناسی
الف) اختصاصات دستگاه رویشی
– گیاهان تیره نعنا معمولاَ علفهایی یکساله یا پایا و ایستاده اند . ساقه برخی از آنها آرژوگا رتانس و گله کوما و نعنای معمولی در ناحیه بن ریشه زا وا ستولون دار است. در مناطق مدیترانه ای و ایران گاهی برخی از آنها مانند انواع اسطوخدوس ها ، بعضی از سالویاها ، رزمارینوس بعضی از انواع آویشن کوهی در خارج فلات قاره وجود دارند.
ساقه عموماَ چهارگوش این گیاهان در محل بند یا گره و یا در زیر گره، چنانچه در بعضی از کالنوپسیس ها دیده می شود. متورم است . برگها متقابل و گاهی مانند لامیوم آمیلکسیکول ساقه آغوش هستند و آرایش چرخه ای در این تیره بسیار نادر است. دمبرگها معمولاَ در ناحیه نزدیک به انتها رشد کمتری دارند. پهنک دارای اشکال گوناگون است. یعنی گاهی باریک و خطی و گاهی نسبتاَ پهن و در حاشیه دندانه دار و یا کامل و گاهی نیز دارای بریدگیهای کم و بیش عمیق است ولی این بریدگیها هیچگاه برگ را به صورت برگ مرکب که شامل برگچه های جدا باشد در نمی آورند. گونه هایی از این تیره که در مناطق خشک و آهکی مدیترانه می رویند و یا در نواحی جنوبی وخشک ایران پراکنده اند غالباَ گیاهانی چوبی و دارای برگهای کاهش یافته با پهنکی ضخیم و چرمی و پشیده از کرکهای بسیارند. روزنه ها در عمق بشره برگها و یا در شیارهای سطحی ساقه فرو رفته اند . وجود اپیدرم چند لایه (هیپودرم) در برش عرضی برگهای این گیاهان معمولاَ رایج است و وضعی عادی به شمار می آید. در تیره نعنا تکثیر روشی به وسیله استولون یا بن ریشه زای ساقه که به صورت پاجوش و جست ها انجام می گیرد تقریباَ امری معمولی است.
ب) اختصاصات دستگاه زایشی
گل آذین: گلها بندرت به صورت منفرد در کنار برگها، چنانکه در ملیتیس یا برخی از اسکوتلاریاها مشاهده می گردد، ظاهر می شوند. آرایش برگها ( گل آذین) معمولاَ به صورت چرخه های کاذب است. ( مانند لامیوم ها) و ازدو گرزن دوسویه در کنار هر یک از دو برگ متقابل پدید می آیند. در برخی از سالویاها گرزنها گاهی به سه گل کاهش می یابند. در بیشتر موارد که گل آذینها انشعاب پیدا می کنند در آخرین مرحله تراکم به گرزنهای یکسویه دم عقربی که به صورت توده ای کروی است تبدیل می شوند. در برونلا و بتونیکا غالباَ چرخه های گل هر چه به انتهای ساقه نزدیک می شوند به علت کوتاه شدن ماینگره ها و تحلیل رفتن برگها ( که به صورت پولک در می آیند) متراکم شده گل آذین حالت سنبله انتهایی پیدا می کند و یا به صورت کپه ای در می آید.
گلها کامل و نر ماده اند و تمایل شدید آنها به نامنظم شدن و سازش کامل برای گرده افشانی به وسیله حشرات بسیار محسوس است .
فرمول کلی گل به صورت سه کاسبرگ ، سه گلبرگ ، چهار پرچک و دو برچه است.
کاسه گل پیوسته گاسبرگ و به صورت لوله ای منظم یا اندکی نامنظم و منتهی به دو لبه است. تقسیمات کاسه در انتها ممکن است به صورت دندانه های نرم و گاهی مانند برخی استاکیس ها و گالئوپسیس ها سخت شده و به صورت خار و تیغ درآیند. کاسه دارای رگه ها برجسته ای است که گاهی پوشیده از کرک است و تعداد آنها از 5 ،10،15 عدد تغییر می کند. تعداد رگه های کاسه و یا نحوه پیوستگی رگه ها با هم در شناخت گونه های این تیره نقش مهمی دارد. رگه های اطراف میوه پایدار ومعمولاَ ثابت اند و بخش محافظی را به وجود می آورند که در پراکنش دانه ها اهمیت ویژه دارد.
جام گل همیشه پیوسته گلبرگ، نامنظم شامل لوله ای کم و بیش دراز است و یا خمیده ای است که غالباَ مجهز به کرک و منتهی به پهنکی با 5 دندانه است که در دو لبه قرار می گیرند. لب بالایی جام که از گلبرگهای عقبی تشکیل می شوند دارا ی دو دندانه و لب پایینی که از سه گلبرگ جلویی به وجود می آید واجد سه دندانه است. باید در نظر داشت که گرچه طرح فوق در جام امری عمومی است ولی ممکن است در آن تغییرات و تفاوتهایی نیز به شرح زیر دیده شود:
جام ممکن است مانند گل نعنا (مانتا) دو لبه نبوده یا دارا ی دندانه های همسان و یا تقریباَ همقد باشند. این نوع ساختار جام ارتباط با تیپ های اولیه و کهن این تیره دارد و در نعنا جام گل به علت پیوستگی دو قطعه پشتی به صورت چهار دندانه در می آید.
جام دو لبه و تا 2.3 طول شکافته شده تقریباَ از تیپ های عادی این تیره به شمار می رود و در این تیپ جهت و اهمیت نسبی دو لبه بسیار متفاوت است.
جام یک لبه: در این حالت دو دندانه لب بالایی مانند جام آژ.گا بدشواری قابل تشخیص است و باید گفت که لب بالایی رشد نمی کند.
جام دو لبه: در این حالت لب بالایی مانند جام گل توکریوم ( مریم نخودی) اساساَ وجود ندارد زیرا دندانه های لب بالایی به لب پایینی اضافه شده اند.
نافه: شامل چهار پرچم است و پرچم پنجم که معمولاَ پرچم عقبی است، از بین می رود و جز عده معدودی از گیاهان این تیره که در خارج فلات قاره می رویند و پنج پرچم دارند. بقیه فقط دارای چهار پرچم اند وهیچ آثاری از پرچم پنجم در آنها باقی نمانده است . چهارپرچم باقیمانده شامل دو پرچم جلویی و دو پرچم طرفی است که روی جام چسبیده اند و معمولاَ این چهار پرچم دی دینام هستند و استثنائاَ ممکن است مانند نعنا پرچمها با هم برابر باشند در گیاهانی مانند اسطوخدوس ، وارنگ بو یا بادرنجبویه و آویشن کوهی دو پرچم جلویی و در گیاهانی مانند نپتا دو پرچم عقبی بزرگ دارند.
باید در نظر داشت که حذف پرچمها ممکن است شامل سه پرچم گردد که در این صورت فقط دو پرچم باقی می ماند و این حالت در جنسهای طایفه سالویه نظیر سالویا و رزمارینوس دیده می شود. وضع اتصال میله پرچمها در پایین جام در جنسها یا در گروههای مختلف جهتهای متفاوت ولی ثابت دارند و این وضع ایجا ب می کدن که تیره لابیاته را به طابفه های مختلف تقسیم کنند. همچنین گروه های که دارای پرچم هایی با میله های موازی باهم ، یا واگرا و یا همگرا نسبت به هم و بالاخره میله هایی راست و یا خمیده هستند نیز در تیره وجود دارند. پرچمها ممکن است کوتاهتر از جام باشند و در ا، باقی بمانند و از جام خارج شوند. بساکها معمولاَ خانه هایی دارند که در بالا به هم متصل اند و ممکن است از خانه ها با هم موازی و یا کم و بیش در بخش آزاد از هم دور باشند. درعده زیادی از این گیاهان کیسه های گرده ممکن است به علت وجود رابط عریض واقع در بین آنها بسیار از هم دور شوند. مثلاَ در سالویاها رابط بین دو کیسه گرده به دو صورت میله ای خمیده همانند تیغه شاهین ترازو در می آید که در هر یک از دوسر حامل یک خانه بساک است و غالباَ یکی از خانه ها بارور و دیگری نازا است.