مقدمه
چنار اساسا درختی زیبا و نسبتا بلند است. ساقه آن پوست صاف دارد و هر ساله پوست قدیمی آن به صورت قطعاتی بزرگ و کوچک از تنه جدا میشود و جای آن به صورت لکههای سفید تا مدتها بر سطح پوست تازه باقی میماند. گیاهان تیره چنار (platanaceae) درختانی با برگهای منفرد ، گوشوارکدار ، با گل آذینهای کپهای کروی شکل و تکجنس هستند. گل در این درختان دارای چرخههای متغیر و برچههای مستقل محتوی 1 یا تخمک راست است. میوه به صورت فندقههایی محتوی دانههای آلبومندار است.
گیاهان تیره چنار
تیره چنار منحصر به جنس چنار (platanus) با 4 تا 7 گونه است که یک گونه آن به صورت خودرو در جنوب اروپا و سواحل مدیترانه میروید و در برخی از کشورهای اروپایی ، مانند فرانسه ، فراوان کاشته میشود و به چنار معمولی (پلاتانوس ولگاریس) موسوم است. گونهای از آن که در بیشتر کشورهای اروپایی کاشته میشود دارای خاستگاه غرب آمریکای شمالی است و به چنار غربی (پلاتانوس اوکسیدانتالیس) معروف است. از گونههای بسیار مشهور این تیره چنار شرقی (پلاتانوس اوریانتالیس) است که خاستگاه اصلی آن آسیای صغیر است و در ایران نیز از پایههای خودروی آن در نواحی غربی نامبردهاند. به هر حال ، تیره چنار در نیمکره شمالی انتشاردارد.
مشخصات رویشی و زایشی
برگ ها دارای پهنک بزرگ پنجهای ، دمبرگ نسبتا بلند و گوشوارک بزرگ ولی بیدوام و زود افت هستند. درختی است یکپایه ، دارای گلهای تکجنس ، با گلپوش بسیار تحلیل رفته ، سه پر یا پنج پر ، واقع در 2 چرخه ، به صورت پولکهای پوشیده از کرک ، مجتمع در گل آذینهای کروی فشرده و نامشخص بودن گلپوش ، باعث شده است که برخی از مولفان و گیاه شناسان این تیره را در ردیف بیگلبرگان قرار دهند. گلهای نر دارای 3 تا 6 پرچماند که هر یک در کنار یک پولک ، که شاید همان کاسبرگ باشد ، قرار دارند. گاهی نیز هر یک از پرچمها خود یک مستقل به شمار میآید.
بساک ها بوسیله سرپوش جانبی باز میشوند و دانههای گرده فراوانی از درون آن بیرون میریزند. گلهای ماده دارای گلپوش تحلیل رفته با 3 تا 6 برچه مستقلاند که هر یک منتهی به یک خامه دراز و محتوی یک تخمک راست و آویخته است. میوه مجموعهای از فندقههایی است که هر منتهی به خامهای بلند در بالا و انبوهی از کرکهای بلند و تار مانند در قاعده است و مجموع آنها به صورت گویچههایی کوچک و آویخته از شاخههای چنار دیده میشوند. دانه دارای جنین راست با آلبومن روغنی و تحلیل رفته است.
موقعیت این تیره در سیستماتیک
سیر قهقرایی این گیاهان به صورت تحلیل رفتن گلپوش ، استقلال برچهها ، راست بودن تخمک و تکجنس بودن گل که همگی از صفات ابتدایی و بسیار کهناند از نظر تکاملی ارزشهای نابرابری هستند که موقعیت و جایگاه تیره چنار را در رده بندی نامطمئن و مشکوک میسازند. موقعیت فعلی این تیره در ردهبندی که آنرا در مجاورت ساکسیفراگاسه قرار میدهد با موقعیت قبلی آن که در کنار تیره گزنه جای داشته کاملا مغایر است.
تیره چنار در ایران
این تیره ، گونهای به نام پلاتانوس اوریانتالیس دارد که در سراسر ایران به نام چنار مشهور است و تقریبا در همه جا کاشته میشود. از پایههای خودروی چنار در کوههای بختیاری ، لرسان ، آذربایجان ، خراسان و بلوچستان نام بردهاند. پهنک برگ چنار ، که در پایین تقریبا قلبی و در حاشیه پنجهای و دارای 3 تا 5 بخش نیزهای و دندانهدار است، در آغاز رشد از کرکهای انبوه پوشیده شده است که به تدریج همه کرکها میریزند و برگ فاقد کرک میشود. دمبرگ کم وبیش دراز است و پایین برگ ، به علت وجود نیام مخروطی شکل پوشاننده جوانه کناری ، متورم به نظر میرسد.گیاهان این تیره چوبی دارای برگهای سبز تیره ، چرمی و پایا ، گلهایی تک جنس هستند، گلها دارای کاسه ای آزاد با پر آذین پره ای ، فاقد دیسک و جام اند. در گلهای نر ، پرچم ها در وسط گل قرار دارند و در گلهای ماده تخمدان آزاد دارای 2 یا سه خانه و در هر خانه محتوی 1 یا 2 تخمک واژگون است. میوه سته مانند یا کپسول و در حالت اخیر میوه رسیده میان برچه گشاست (لوکولیسید) . دانه آلبومن دارای دارای جنین راست و ریشه چه زیرین است.
گیاهان این تیره از لحاظ دارا بودن تخمک واژگون و آویخته و همچنین رافه بیرونی (تخمک اپوتروپ) با تیره فرفیون که رافه تخمک آنها درونی است و در زیر تخمک واژگون و آویخته قرار میگیرد (تخمک اپی تروپ) تفاوت دارند و از نظر خویشاوندی از آنها دور می شوند. گیاهان تیره شمشاد درختچه هایی واجد برگهای کامل، پایا چند ساله با گلهایی تک جنس هستند گرچه به علت داشتن گلهای تک جنس و بدون جام و مادگی سه برچه ای در راسته سه قا به ها (دارای غوره سه تابه) قرار می گیرند ولی به نحوی آشکار با تیره فرفیون بویژه از لحاظ میوه که معمولاً کپسول لوکولیسید است و بر اثر شکافتن وسط برچه ها باز می شود (میان برچه گشا) و همچنین از نظر قرار گرفتن تخمکها بین رافه و جدار تخمدان تفاوت دارند.
جنسهای مهم این تیره عبارتند از :
Notobuxus ) گونه2(
Sarcococca )گونه4(
Styloceras ) گونه4(
Buxus ) گونه40(
در ایران buxus فقط یک گونه بنام Buxus sempervirens در برخی نواحی بویژه در نواحی شمال ایران و کناره دریای خزر دارد که به نامهای محلی شمشاد ، کیش، شهر شمشاد اناری موسوم است. شمشاد دارای شاخه های فراوان و برگهای تخم مرغی شکل پهن دراز است.
گلها بدون دمگل اند و به طور دسته ای طوری مجتمع می شوند که در هر دسته گلهای نر (که متراکم ترند) در طرفین گلهای ماده در وسط و انتها قرار می گیرند از چوب سخت این درخت در شمال ایران برای صنایع دستی و زینتی استفاده می شود.